Od starożytności stosowano fortele w bitwach i podczas negocjacji handlowych, a nawet sami bogowie często zwodzili siebie nawzajem. Oprócz przechytrzenia swojego adwersarza istnieje jednak jeszcze jedna forma podstępu, kojarząca się współczesnym w sposób wyraźnie negatywny – intryga. Związana zazwyczaj z mieszkańcami wytwornych pałaców, polega na umyślnym i skrytym krzyżowaniu planów innej osoby. Jeżeli jednak spojrzeć na nią chłodnym okiem, stanowi jedynie kolejny sposób do osiągania własnych celów. Nad sposobami i konsekwencjami stosowania takich narzędzi sukcesu zastanawiano się już od starożytności. Warto prześledzić ścieżkę ludzkiej refleksji na temat intrygi, posiłkując się zarówno bogatą spuścizną renesansu, jak i polską literaturą romantyczną. Dlatego właśnie poniższy tekst opierać się będzie o trzy dzieła: „Księcia” Niccolò Machiavellego, „Zemstę” Aleksandra hrabiego Fredry oraz „Konrada Wallenroda” Adama Mickiewicza.
Rozprawianie na temat różnorakich podstępów bez odwołania się do Niccolò Machiavellego zakrawałoby na traktowanie tematu niepoważnie. Ten renesansowy filozof i pisarz polityczny jest autorem bodaj najbardziej rozpoznawalnego traktatu związanego z intrygami – „Księcia”. Odsądzany od czci i wiary tekst posądza się między innymi o gloryfikowanie niemoralnych form rządów. Tymczasem autor postuluje jedynie polityczny pragmatyzm, nie zaś kompletną demoralizację mechanizmów władzy. Warto spojrzeć, chociażby na słynny cytat o lisie i lwie. U podstaw tego założenia leży przeświadczenie, że mądry władca dostosowuje swoje narzędzia do okoliczności, w jakich się znalazł. Gdy trzeba, okazuje butną siłę. Kiedy to konieczne woli posłużyć się sprytem. Nadrzędnym imperatywem pozostaje tutaj dobro państwa i poddanych, nie zaś władza sama w sobie. Machiavelli zresztą sam wspomina o tym w swoim dziele.
Przechodząc jednak do samej intrygi, związana jest ona z władcą – lisem. Czasami, żeby osiągnąć swój cel, władca nie może działać stanowczo. Groźny lew z mieczem w ręku przestraszy jedynie czające się wokół niego hieny. Aby utrzymać porządek w państwie i zapobiec spiskom oraz przewrotom grożącym jego jedności, należy postępować ostrożnie. Intryga wymierzona w spiskowców będzie tu o wiele lepszym rozwiązaniem, niż dosadne działanie. Myślenie to zresztą stosuje się do dzisiaj w polityce, czego przykładem mogą być różnego rodzaju przecieki medialne, czy kompromitujące wydarzenia, które spotykają osobę akurat zagrażającą integralności rządu. Takie wyeliminowanie przeciwnika z życia politycznego nie stwarza niebezpiecznego zamieszania, a zarazem realizuje cele władcy. Intryga jest więc przynajmniej wedle Machiavellego, narzędziem do osiągania celu. Stosowność jej użycia zależy jednak od charakteru tego, co dana osoba pragnie osiągnąć.
Aleksander hrabia Fredro do kwestii intrygi podszedł w sposób komediowy, ukazując, iż nie zawsze musi być ona związana z niemoralnym podstępem. W „Zemście” kończy się ona przecież dobrze, pogodzeniem zwaśnionych Sarmatów i ślubem dwojga zakochanych.
Tytułowa zemsta Cześnika Raptusiewicza polega na zmuszeniu siłą do ślubu ze swoją bratanicą Klarą syna Rejenta Milczka – Wacława. Tym samym niejako uniemożliwi swojemu przeciwnikowi wydanie go za Podstolinę – narzeczoną, którą z kolei Milczek mu podebrał. Zwabia więc podstępem Wacława do swojej części zamku i tam więzi w celu przymuszenia do ślubu. Rzecz jasna Cześnik nie wie o zażyłości między młodymi oraz tym, że taki układ pasuje im jak najbardziej. Ostatecznie, jak to bywa w komediach, zbieg okoliczności doprowadza do szczęśliwego zakończenia i pogodzenia obu stron konfliktu.
Można spekulować nad moralnymi konsekwencjami wymuszania na kimkolwiek ślubu, nawet jeżeli w tym wypadku istotnie młodzi się kochali. Niemniej adekwatne byłoby też zauważenie, że podejście Fredry jest podobne autorowi Księcia – intryga to jedynie narzędzie do osiągnięcia celu. Jeżeli zakłada on przeszkodzenie komuś w czynie moralnie wątpliwym, takie rozwiązanie wydaje się jak najbladziej adekwatne. Rozumując zaś w iście sarmackim stylu jeszcze lepiej, kiedy przy okazji możemy utrzeć nosa nielubianemu sąsiadowi.
Intryga, nawet jeżeli ma dobre intencje, nie zawsze musi być jednak dobra sama w sobie. Problem adekwatności i moralności sposobów osiągania pożądanych rezultatów był niegdyś bardzo żywy. Szczególnie w Polsce – kraju, gdzie szlachta uważała się za spadkobierców tradycji rycerskiej. Problem ten nasilił się szczególnie w dobie zaborów, kiedy spiskowcom brakowało sił do otwartej walki z wrogami Polski. Logika nakazywała wtedy chwycić za jedyną broń słabszego – podstęp. Tu jednak do głosu dochodził rycerski honor.
Adam Mickiewicz świetnie rozumiał rozterki ówczesnych patriotów, co pokazał w dziele „Konrad Wallenrod”. Tytułowy bohater to w rzeczywistości Litwin wychowany przez Krzyżaków – Walter Alf. Widząc nieuchronne zwycięstwo Zakonu nad swoimi rodakami, postanawia sięgnąć po zdradę jako formę walki. Zabija rycerza Konrada Wallenroda i podszywając się pod niego, dosięga statusu Wielkiego Mistrza. Celowo źle prowadząc kampanie przeciwko Litwinom, osłabia Zakon i pozwala przetrwać ojczyźnie. Zwycięstwo ma jednak swoją cenę. Jako człowiek honorowy, Walter nie może znieść swojego postępku. Traci przy tym ukochaną Aldonę, którą opuścił dla wykonania własnej misji. Ostatecznie, złamany i pozbawiony honoru, umiera z rąk zakonników.
Adam Mickiewicz porusza swoim utworem ważną kwestię, nie tylko praktyczną. To, jakich narzędzi użyjemy do uzyskania celu, jest istotne nie tylko ze względu na ich adekwatność. Wiąże się to również z konsekwencjami w tym moralnymi.
Intryga, czyli skryte i celowe działanie przeciwko dążeniom innych, jest jedną z form osiągnięcia swoich celów. Zawsze nosi pewien ciężar moralny, ponieważ uważana jest za zachowanie niehonorowe. Niemniej w pewnych okolicznościach stanowi praktyczne narzędzie. Zawsze jednak należy pamiętać, że zależnie od osiąganego celu, intryga będzie miała również swoje konsekwencje. Te zaś nie muszą być moralnie dobre.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.