Bolesław Leśmian - biografia, wiersze, twórczość

Bolesław Leśmian urodził się w Warszawie. Część źródeł podaje, że przyszedł na świat w roku 1877, sam Leśmian wskazywał rok 1878, natomiast płyta nagrobna na Cmentarzu Powązkowskim podaje rok 1879. Jego prawdziwe nazwisko brzmiało Lesman. Zmienił je zapewne za radą swego wuja – Antoniego Langego, krytyka, poety i nowelisty. Według innej wersji do „spolszczenia” nazwiska miał nakłonić Pisarza Franciszek Fiszer – legenda cyganerii okresu modernizmu i lat II Rzeczypospolitej.

Rodzice – Józef i Emma z Sunderlandów – należeli do zasymilowanej inteligencji o korzeniach żydowskich. Pochodzenie żydowskie bywało wykorzystywane w kierowanych przeciwko poetom z kręgu Wiadomości Literackich, Tuwimowi i Leśmianowi właśnie, złośliwych i napastliwych atakach antysemickich.

Jako uczeń przebywał w Kijowie. Ukończył tam gimnazjum klasyczne i studia prawnicze na Uniwersytecie św. Włodzimierza, założonym w r. 1834 przez Mikołaja I (obecnie Uniwersytet im. Tarasa Szewczenki). Angażował się również w życie kulturalne tamtejszej Polonii, zaś aktywność patriotyczna i artystyczna skutkowała zatrzymaniami przez policję rosyjską. W tym okresie powstaje również poezja Leśmiana w języku rosyjskim m.in. poemat Pieśni przemądrej Wasylisy i cykl Księżycowe upojenia.

W latach 1901-1902 Poeta znajduje się już w stolicy Królestwa Polskiego, zaś w 1903 wyrusza w podróż artystyczną, kierując się przez Rzeszę Niemiecką ku Francji. Aż do roku 1906 mieszka w Paryżu, gdzie żeni się z malarką Zofią Chylińską. Miał z nią dwie córki: Wandę i Marię Ludwikę.

Pierwsza faza twórczości pozostaje pod wpływem dobrego przyjaciela – zwolennika i apostoła modernizmu Zenona Przesmyckiego. Właśnie na łamach redagowanego przez Miriama pisma „Chimera” Leśmian publikował swe teksty. W roku 1911 Poeta współzakłada Teatr Artystyczny w Warszawie, w którym również reżyseruje. Powstają tzw. dramaty mimiczne: Pierrot i Kolombina i Skrzypek opętany. W tych sztukach Leśmian nawiązywał do teatru Grecji antycznej oraz do mimu rzymskiego, usuwając słowo na rzecz gestykulacji aktorów.

Pierwszy zbiór poezji – Sad rozstajny – wychodzi drukiem w roku 1912, jednak nie budzi zbyt dużego zainteresowania czytelników ani krytyki. Rok przed wybuchem I wojny światowej ukazują się Klechdy Sezamowe – oryginalne interpretacje orientalnych baśni i opowieści. W kręgu fantazji i baśni pozostają też Przygody Sindbada Żeglarza oraz Klechdy polskie.

Po wybuchu wojny Twórca zamieszkał w Łodzi, gdzie pełnił obowiązki kierownika literackiego Teatru Polskiego. Wraz z zakończeniem działań wojennych i powstaniem niepodległego państwa polskiego, zostaje w roku 1918 mianowany na stanowisko notariusza w Hrubieszowie. Cztery lata później przenosi swą kancelarię do Zamościa. Przygotowuje dwa tomiki: Łąkę oraz Napój cienisty (1936). Szersze zainteresowanie poezją i samą postacią Bolesława Leśmiana pojawia się po mianowaniu go na członka nowo powołanej przez Prezydenta RP Polskiej Akademii Literatury (1933).

W tym czasie okazało się, że pracownik kancelarii notarialnej defraudował sumy pobierane na poczet opłat skarbowych. Pomoc przyjaciół sprawiła, że Poecie udało się uniknąć formalnego oskarżenia i ewentualnej odpowiedzialności karnej, jednakże był zmuszony do spłaty zadłużenia, opiewającego na znaczną kwotę. Spłaty ciążyły nad całym ostatnim okresem życia Poety, spędzonym w Warszawie, gdzie zmarł w roku 1937.

Twórczość Leśmiana, klasyfikowana jako odmiana symbolizmu, ma charakter oryginalny i odrębny w porównaniu do równolegle rozwijających się nurtów polskiej poezji. Elementy baśniowe i fantastyczne zaczerpnięte z folkloru i poezji ludowej oraz zmysłowy konkret stają się tworzywem refleksji metafizycznej i egzystencjalnej. Człowiek jest tworem ułomnym, rozpiętym między naturą a kulturą. Pojednanie z naturą daje m.in. akt poetycki (mit poety jako „człowieka pierwotnego”). Słynna jest inwencja słowotwórcza Leśmiana i jego kreacyjne opisy przyrody. Odnowił również polską lirykę osobistą m.in. erotyk.

Lata młodzieńcze

Bolesław Leśmian (Lesman) urodził się w Warszawie 22 stycznia 1877 roku (tak podaje odpis aktu urodzenia) lub 12 stycznia (informacja z leksykonu Łozy Czy wiesz kto to jest?). Sam jako datę urodzin podawał rok 1878, natomiast na jego nagrobku widnieje rok 1879. Zarówno ojciec - Józef Lesman - jak i matka - Emma de domo Sunderland - należeli do zasymilowanej i polskiej pod względem kulturowym inteligencji żydowskiej. Ojciec pracował jako urzędnik kolejowy wyższego szczebla, zaś rodzina matki prowadziła do roku 1903 niewielką wytwórnię ceramiki fajansowej, założoną w roku 1823 w Iłży przez przybyłego z Wielkiej Brytanii przodka - przedsiębiorcę Lewiego Seligę Sunderlanda.

Poeta dzieciństwo spędził na Ukrainie rosyjskiej, jego matka zmarła, gdy był jeszcze małym dzieckiem. Macochą została Helena z Dobrowolskich. W roku 1912 zmarł również Józef Lesman. Bolesław ukończył gimnazjum klasyczne, zaś w roku 1901 studia prawnicze na Uniwersytecie św. Włodzimierza w Kijowie. W tymże mieście chętnie angażował się w życie artystyczne Polaków. Zatrzymała go policja rosyjska za wystąpienia o charakterze artystyczno-patriotycznym, nie znamy jednak bliższych szczegółów tego incydentu.

W Kijowie Leśmian rozpoczął również tworzenie wierszy. Swoje pierwsze poezje publikował w krajowych czasopismach, początkowo pod nazwiskiem Lesman. Wkrótce, za sprawą swojego wuja Antoniego Lange, zaczął używać spolszczonej formy nazwiska – Leśmian. Jacek Trznadel pisze, że debiutem był najpewniej wiersz Sekstyny (Wędrowiec 1895, nr 50). Trzy lata później, w konkursie na sonet ogłoszonym przez krakowskie Życie, zdobył wyróżnienie za utwór Pieśniowa słodycz z lasu się wylewa.

Paryż, Warszawa Łódź

Około roku 1901 przebywał w Warszawie, zaś dwa lata później udał się w podróż artystyczną. Krótko bawił w Monachium, kierując się do Paryża. We Francji przebywał do roku 1906, tutaj zawarł w roku 1905 małżeństwo z malarką Zofią Chylińską, z którą miał dwie córki – Marię Ludwikę i Wandę. Wtedy też poznał rosyjskiego poetę Konstantina Balmonta. Być może dzięki niemu Leśmian napisał i opublikował dwa cykle wierszy po rosyjsku w pismach Vjesy i Zolotoje Runo (1906, 1907). Na polski przełożył je M. Pankowski (Wiersze rosyjskie, Londyn 1961). W tych latach swoje utwory Leśmian publikował głównie w Chimerze Miriama Przesmyckiego, ze względu na nie był też krytykowany przez Stanisława Brzozowskiego.

Od roku 1907 do 1911 Bolesław Leśmian przebywał po raz kolejny w Warszawie, w roku 1911 założył wraz z Kazimierzem Wroczyńskim i Januszem Orlińskim nowatorski Teatr Artystyczny o eksperymentalnym charakterze. Od 1912 do 1914 roku znowu znalazł się we Francji. Podczas I wojny światowej Leśmian mieszkał w Łodzi, pracując jako kierownik literacki Teatru Polskiego. Wtedy też publikował swe felietony w Myśli Polskiej Jakuba Mortkowicza, pisząc pod pseudonimami Felicjan Kostrzycki i Jerzy Ziembołowski.

Legenda poety - notariusza

W niepodległej Polsce, dzięki poparciu adwokata i posła na Sejm I kadencji Eugeniusza Śmiarowskiego, został mianowany na notariusza w Hrubieszowie. Tam wykonywał zawód i mieszkał do roku 1922, a następnie przeniósł się do Zamościa. Najpewniej w roku 1918 rozpoczął się związek miłosny Leśmiana z Dorotą Lebental, która być może była adresatką cyklu W malinowym chruśniaku (część zbioru Łąka). W roku 1929 w kancelarii Poety miało miejsce nadużycie – jej kierownik przywłaszczył sobie czy też zmalwersował dużą sumę środków Skarbu Państwa (ok. 30 000 złotych, dla porównania tona węgla kosztowała w r. 1934 ok. 40 zł.). Za swych pracowników odpowiadał rejent – Leśmian uniknął procesu dzięki pożyczkom, poręczeniom i wpływowym protektorom ze sfer władzy. Niespłacona suma stała się jednak dotkliwym obciążeniem rodziny Leśmianów na długie lata (J. Trznadel).

Po wyborze do Polskiej Akademii Literatury, Bolesław Leśmian przeprowadził się wraz z żoną i córkami do Warszawy. Tam zmarł 5 listopada 1937 roku na zawał serca. Spoczął na Powązkach, w pobliżu grobu swego ojca. Płytę nagrobną położono z inicjatywy Jana Brzechwy – bratanka Poety.

Życiorys Bolesława Leśmiana stał się legendą, opartą na kontraście szarej rutyny kancelarii notarialnej i mistrzowskiej poezji pełnej emocji i barw. Jego życie było jednak bogatsze, nie daje się zatem sprowadzić do prostej dychotomii. Zgodnie ze swą dewizą „nic mnie nie łączy ze współczesnością” nie należał do grup literackich, jednak we współczesności tkwił i czerpał z niej. Świadczą o tym choćby podróże, obejmujące całą Europę. Wiele lat po śmierci poety krytycy docenili charakterystyczny i nowatorski sposób pisania epigona Młodej Polski, a nawet zdecydowali się na przybliżenie czytelnikom nieopublikowanych wcześniej utworów takich jak: Zdziczenie obyczajów pośmiertnych (1994).

Spojrzenie na dzieła Leśmiana

Na wczesnym etapie rozwoju twórczości, Bolesław Leśmian pozostawał przede wszystkim w kręgu idei europejskiego modernizmu. Jednakże nawet w pierwszym zbiorze poezji (Sad rozstajny, 1912), widać przełamywanie konwencji młodopolskiej oraz wyraźne już przedstawienie zindywidualizowanej postawy poetyckiej. Jako zasadnicze założenie programowe Leśmian przyjął odwrócenie się od świata współczesnego z jego grami kulturowymi i społecznymi. Przyjął wraz z tym „wycofaniem się” postawę aktywistyczną, dynamizm oraz kult przygody duchowej – myślenia całym życiem. Opierał się tu na ideach Fryderyka Nietzschego i Henri Bergsona. Wykazywał skłonność do negacji i apofatycznego opisywania bytu, w czym widać wpływ filozofii indyjskiej, z którą mógł Poetę zaznajomić zwłaszcza jego wuj, Antoni Lange. Jak zauważa Halina Marlewicz, pierwiastki indyjskie pojawiają się u Autora często, zwłaszcza w jego wizji świata i sposobie kształtowania idiomu poetyckiego („buddyjskie” przejawianie się świata w strumieniu świadomości, Leśmiana magia nijakości istnienia, rzeczywistość snu w Panu Błyszczyńskim)

U Leśmiana można również dostrzec tendencję do alegoryzacji postaw intelektualnych, dającą się zauważyć już prima facie w motywach nawrotu do natury. Ten postulat jest rozumiany dwojako: zarówno konkretnie, jak i symbolicznie oraz filozoficznie. Powiązana z nim jest mająca cechy mitu koncepcja poety jako „człowieka pierwotnego”.

W okresie młodopolskim Bolesław Leśmian poświęcał się też chętnie twórczości eseistycznej oraz krytyce literackiej (zbiór Szkice literackie z 1959). Na tym polu współpracował zwłaszcza z Literaturą i sztuką (dodatek do Nowej Gazety J. Lorentowicza), nieco później zaś z Myślą Polską Jakuba Mortkowicza. W jego wydawnictwie Poeta ogłosił też wiele swych książek. Opublikował studia, w których zajmował się filozofią i estetyką, określając jednocześnie swój program poetycki (Znaczenie pośrednictwa w metafizyce życia zbiorowego, Rytm jako światopogląd).

We wczesnym okresie powstawała też stylizowana proza baśniowa, czerpiąca z motywów Bliskiego Wschodu, zwłaszcza kręgów kultury perskiej (Klechdy sezamowe, 1913, Przygody Sindbada Żeglarza, 1913) oraz odwołująca się do polskiej kultury ludowej (Klechdy polskie, Londyn 1956, wydanie w kraju 1959). Przełożył również szereg nowel Edgara Alana Poe (Opowieści nadzwyczajne, t. 1-2, 1913). Ponadto próbował swych sił jako dramaturg.

Z duża aprobatą krytyków, w tym Karola Irzykowskiego i Ostapa Ortwina, spotkał się wydany w roku 1920 zbiór wierszy Łąka. Leśmian jednak przez dłuższy czas pozostawał stosunkowo mało znany, nie był też doceniony przez szersze kręgi środowiska literackiego. Poprzestawał na kontaktach z efemerycznymi czasopismami prowincjonalnymi, jak choćby Czartak, Ponowa czy Prom. W latach 30. widać zwiększenie zainteresowania poezją Autora. Łamy pisma Kultura udostępnił mu Kazimierz Wierzyński, ukazały się też dwa ostatnie zbiory poezji: Napój cienisty z roku 1936 oraz Dziejba leśna z roku 1938. Motywy powrotu do natury i świata postrzeganego optymistycznie, z pozytywnym ładunkiem emocjonalnym oraz liryczną, pierwotną ludowością, schodzą na dalszy plan. Dominują motywy śmierci i nicości, a obok nich akcenty podobne do egzystencjalizmu. W prowadzonej przez Leśmiana od wydania pierwszego zbioru poezji dyspucie o teistycznej koncepcji człowieka, zwycięża humanizm, lecz jest to humanizm egzystencjalny i tragiczny. Zasadniczym problemem ludzkim okazuje się sam człowiek jako taki.

Przewartościowaniu ulega też poetyka symbolistyczna: symbol jako nośnik mitu okazuje się śmiertelny, podobnie jak jego ludzki twórca (por. poglądy J. Lacana na realne i symboliczne z punktu widzenia psychoanalizy. Symbole, odsyłające do mitu, są niejednokrotnie li tylko maskami, pustymi formami bez oznaczania bytu transcendentnego (por. zwłaszcza Dziewczyna oraz cykl Postacie). Wraz z owym humanistycznym tragizmem, przybierają u Leśmiana na sile tonacje elegijne, zaś humor, dawniej rubaszny i pełen witalizmu, przybiera odcienie cieniste, a nawet posępne (ballady w stylu zgrzytliwej groteski).

Dzieła Bolesława Leśmiana, chociaż odosobnione na tle jemu współczesnych twórców polskich, łączą się wielorako z folklorem, tak polskim jak i słowiańskim sensu largo, oraz polską tradycją poetycką (Kochanowski i jego poetyka renesansowa z ujęciami sielankowymi oraz zachwytem życiem i naturą, Norwid (dramatyzm i dialogiczność liryki), wielcy romantycy). Czerpiąc z utworów ludowych oraz dawnych mistrzów, Poeta wprowadzał neologizmy i neosemantyzmy oparte na mowie staropolskiej i gwarze ludowej, zespalał też baśniową fantastykę i groteskę z sensualną obserwacją konkretu, zwłaszcza przyrody. Budował w ten sposób styl poetycki wizyjny i realistyczny jednocześnie.

Wyrazem inwencji poetyckiej było odnowienie tradycyjnych form liryki osobistej nacechowanej erotycznie oraz liryki elegijnej, a obok tego ukształtowanie nowego typu ballady o ludowej stylizacji oraz poematu baśniowo-filozoficznego.

Swoistym wyrazem protestu przeciwko oficjalnemu ignorowaniu twórczości Leśmiana stało się przyznanie mu w roku 1931 przez grupę młodych literatów (m.in. J. Brzechwa, J. Brzęczkowski, E. Kozikowski) Nagrody Młodych. Szerokie uznanie przyszło po raz pierwszy wraz z wyborem w roku 1933 do nowo utworzonej Polskiej Akademii Literatury. Wtedy zaczął drukować go Skamander i Wiadomości Literackie. Jednak nie opublikował tam zbyt wiele.

Po II wojnie światowej zainteresowanie twórczością Bolesława Leśmiana przeżyło swój renesans, ukazały się wydania utworów zapomnianych i rozproszonych (Utwory rozproszone, 1962), powstały liczne prace naukowe oraz relacje wspomnieniowe. Żywa jest również pamięć o Poecie w Iłży. Do dziś stoi budynek, gdzie do roku 1903 działała wytwórnia fajansów Sunderlandów, po pożarze przebudowana na kamienicę czynszową. W tym właśnie domu bywał Leśmian, odwiedzając swą ciotkę. W sąsiedztwie znajdziemy "malinowy chruśniak”, tak dobrze znany z wierszy Poety, wmurowano też tablicę pamiątkową.

Rafał Marek

Literatura:
P. Dybel, Lacan i Leśmian – dwa zwierciadła, Teksty Drugie, 1.2 (1998), s. 19-36;
H. Marlewicz, Bolesław Leśmian – indyjskie inspiracje, Perspektywy kultury 1 (2009), s. 69-83;
J.Trznadel s.v. Bolesław Leśmian [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-1985, vol. I, s. 561-562;
Tenże, s.v. Bolesław Leśmian, Polski Słownik Biograficzny, tom 17, s. 167-169;
Artykuł o domu w Iłży: https://www.ilza.pl/strona-667-dom_sunderlanda.html

Bolesław Leśmian - wiersze, utwory, twórczość

Epoka literacka: XX-lecie międzywojenne