Władysław Bełza - biografia, wiersze, twórczość

Władysław Bełza (1847-1913) to polski poeta zaliczany do neoromantyków. Pisał w duchu patriotycznym, dlatego też zwany jest piewcą polskości. Stworzył wiele utworów dla dzieci. Zajmował się również publicystyką, podejmował inicjatywy rozbudzające życie kulturalne, polską publicystykę i działalność oświatową. Był współzałożycielem organizacji oświatowej Macierz Polska założonej we Lwowie w roku 1882 z inicjatywy Władysława Bełzy i Józefa Ignacego Kraszewskiego. Najbardziej znany jest jako autor wiersza powstałego w roku 1900 Wyznanie wiary dziecięcia polskiego rozpoczynającego się słowami „Kto Ty jesteś? Polak mały.”.

Władysław Bełza - biografia skrócona

Ojciec, Józef (1805- 1888) był z wykształcenia chemikiem, brat – Stanisław (1849-1929) wykonywał zawód adwokata, a oprócz tego wiele podróżował, pisał i organizował życie kulturalne na Śląsku, m.in. założył Towarzystwo Narodowo-Kulturalnej Pracy dla Górnego Śląska (1921).

Władysław Bełza najpierw uczył się w gimnazjum rządowym w Warszawie, w roku 1865 wstąpił do szkoły oficerskiej w Kazaniu, zaś w roku 1866 powrócił do stolicy Królestwa Kongresowego i podjął studia w Szkole Głównej, działającej w l. 1862-1869 na bazie rozwiązanej Akademii Medyko-Chirurgicznej, mieszczącej się natomiast w budynkach rozwiązanego w 1831 Uniwersytetu Warszawskiego. Podczas studiów pisał do stołecznych tygodników: „Przyjaciela Dzieci” oraz „Przeglądu Tygodniowego”. Jego debiutem poetyckim był wiersz Deszczyk Wiosenny, wydrukowany na łamach „Przyjaciela Dzieci” w roku 1863. W roku 1867 wydał swój pierwszy zbiór poezji – książeczkę dla najmłodszych zatytułowaną Podarek dla grzecznych dzieci. Od roku 1868 mieszkał w Krakowie, pełniąc m.in. funkcję lektora ociemniałego poety i geografa Wincentego Pola. Pomoc tego twórcy umożliwiła Władysławowi Bełzie wydanie kolejnej książeczki z utworami dla małych czytelników Abecadlnik w wierszykach dla polskich dzieci. Wkrótce ukazał się trzeci zbiorek pod tytułem Upominek dla młodzi polskiej na pamiątkę trzechsetnej rocznicy Unii Lubelskiej, stanowiący przypomnienie wielkich momentów z dziejów Rzeczypospolitej.

Wkrótce Władysław Bełza wyjechał do Lwowa, następnie wyjechał z kraju (Wenecja, Padwa, Paryż i Zurych). Tam poznał środowiska emigracji polskiej, w tym zaliczanego wraz z Antonim Malczewskim i Sewerynem Goszczyńskim do tzw. „szkoły ukraińskiej” polskiego romantyka Józefa Bohdana Zaleskiego, zwanego „pieśniarzem Ukrainy”. Zaleski doradził mu przeprowadzkę do Poznania. Tam Bełza współzakładał „Tygodnik Wielkopolski” oraz pismo dziecięce „Promyk”. Zainicjował też projekt stworzenia stałego teatru polskiego. Wobec sprzeciwiania się polityce germanizacji Polaków otrzymał w roku 1871 nakaz administracyjny bezzwłocznego opuszczenia terytorium Królestwa Prus jako tzw. uciążliwy cudzoziemiec czyli persona non grata. Wyruszył do czeskiej Pragi, jednak nie zabawił tam zbyt długo i niebawem wyjechał do Lwowa, gdzie pozostał do końca życia. W stolicy Galicji pisał m.in. do „Dziennika Polskiego” i „Gazety Narodowej” jak również redagował i wydawał pisma dziecięce „Promyk. Tygodnik dla Dzieci” oraz „Towarzysz Pilnych Dzieci”. Organizował życie kulturalne w Iwoniczu-Zdroju, pozostawił po sobie m.in. przewodnik Iwonicz i jego okolice (1885 r.). W roku 1882 rozpoczął pracę w Ossolineum, z czasem objął funkcję naczelnika wydawnictwa podręczników i książek polskich. Współtworzył Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza ora Wydawnictwo Macierzy Polskiej.

Ogłosił kilka zbiorów wierszy społeczno-patriotycznych, popularnych po Powstaniu Styczniowym (Z wiosny, Pieśni Liryczne, Z doli i niedoli, poemat Zamek grójecki). Jest też autorem sztuki w jednym akcie Emancypantka oraz dramatu Kacper Karliński. Zajmował się też historią literatury, pozostawiając po sobie prace o Adamie Mickiewiczu.

Władysław Bełza - dziecięcy patriota

Z uczonej rodziny patriotów

Władysław Bełza urodził się 17 października 1847 w Warszawie w rodzinie należącej do, rzec można, arystokracji umysłowej Narodu. Ojciec, Józef Bełza (1805-1888), był bardzo dobrze wykształcony. Poza magisterium z filozofii, prawa i administracji, zajmował się naukowo chemią. Współzakładał Szkołę Farmaceutyczną w Warszawie (1840), był pionierem polskiego przemysłu cukrowego. Brat, Stanisław (1849-1929), był z zawodu adwokatem, uprawiał również pisarstwo, podróżował oraz angażował się w polską działalność kulturalną na Śląsku.

Za młodu Władysław uczęszczał do Gimnazjum Rządowego w stolicy Królestwa Kongresowego. W roku 1865 wstąpił lub został powołany z poboru do armii rosyjskiej, rozpoczynając służbę junkierską w szkole oficerskiej w Kazaniu. Jednak już wkrótce, bo w roku 1866 uzyskał zwolnienie ze służby, wrócił do kraju i rozpoczął dwuletnie studia literackie w Szkole Głównej w Warszawie. Podjął podówczas współpracę z warszawskim pismem dla młodzieży Przyjaciel dzieci oraz z Przeglądem Tygodniowym Życia Społecznego, Literatury i Sztuk Pięknych, nowo powstałym stołecznym tygodnikiem redagowanym przez Adama Wiślickiego.

Debiutem poetyckim Władysława Bełzy, wskazującym na kierunek twórczości, w którym osiągnie w ciągu swego życia chyba najwięcej, był wiersz Deszczyk wiosenny, wydrukowany w Przyjacielu dzieci. W roku 1867 opublikował również swój pierwszy zbiór wierszyków dla dzieci o wymownym tytule Podarek dla grzecznych dzieci. Rok później przystąpił do pomocy ociemniałemu Wincentemu Polowi, pełniąc rolę jego lektora (Pol zmarł w roku 1872). W tym celu zamieszkał w Krakowie. Właśnie dzięki pomocy Wincentego Pola, Bełza wydał w roku 1869 swą drugą książeczkę dla młodych czytelników pt. Abecadnik w wierszykach dla polskich dzieci. Wkrótce ukazała się kolejna -Upominek dla młodzi polskiej na pamiątkę trzechsetnej rocznicy Unii Lubelskiej. Pełniła ona rolę dydaktyczną, przypominając wielkie wydarzenia z dziejów Polski.

Warszawa, Poznań, Lwów

Wkrótce Twórca wyjechał na jakiś czas do stolicy Galicji, potem skierował się zagranicę, odwiedzając Wenecję, Padwę, Zurych i Paryż. Tam poznał kręgi polskiej emigracji, a zwłaszcza „pieśniarza Ukrainy” Józefa Bohdana Zaleskiego, który poradził Bełzie przeprowadzenie się do stolicy Wielkopolski. Tam wspólnie z Edmundem Callierem, Klemensem Kanteckim i Władysławem Ordonem zakładał Tygodnik Wielkopolski oraz pismo dziecięce Promyk. Zainicjował również powołanie do życia stałej polskiej sceny dramatycznej. Wypowiadał się przeciwko działaniom germanizacyjnym administracji pruskiej w stosunku do ludności polskiej w Wielkopolsce i na Śląsku. W związku z tym, pod koniec roku 1871, zatem równolegle do zjednoczenia Niemiec w Cesarstwo z królem pruskim na czele, otrzymał administracyjny nakaz opuszczenia bez zwłoki granic Rzeszy jako osoba niepożądana (lästiger Ausländer, dosł. uciążliwy obcokrajowiec). Skierował się do habsburskiej Pragi gdzie poznał literatów czeskich (V. Halek, J. Neruda) , zaś w lutym 1872 wyjechał ponownie do Lwowa. Z tym miastem był już związany do końca życia. Za żonę pojął Marię z Ostrowskich - patrycjuszowskiego rodu lwowskiego. Mieli jedną córkę, zmarłą wkrótce po narodzinach.

Poza poezją, zajmował się publicystyką, animował życie kulturalne, prasowe i oświatowe. W roku 1880 zakładał Koło Literacko-Artystyczne. Był również współzałożycielem Macierzy Polskiej, utworzonej we Lwowie w roku 1882 wraz z Józefem Ignacym Kraszewskim. Misją tej organizacji było propagowanie oświaty ludowej przy pomocy tanich, a zatem dostępnych dla każdego, popularnych druków po polsku (powiastki, opowiadania historyczne, utwory religijno-patriotyczne). Po roku 1904 Macierz przystąpiła do publikowania książek bardziej wymagających (seria Biblioteka Macierzy Polskiej).

Władysław Bełza pisał też teksty do Dziennika Polskiego i Gazety Narodowej, zaś na Uniwersytecie uczęszczał, chociaż nieregularnie, na wykłady m.in. „strażnika polszczyzny” historyka literatury, mediewisty i polihistora profesora Antoniego Małeckiego oraz twórcy lwowskiej szkoły historycznoliterackiej, rektora Uniwersytetu w Lwowie, profesora Romana Piłata. Podjął się również redagowania pism dla dzieci Promyk, Tygodnik dla dzieci (1872-3) oraz Towarzysz Pilnych Dzieci (1876-1883). Jednocześnie był wydawcą obu tytułów. Założył też księgarnię polską, jednak był zmuszony zlikwidować to przedsiębiorstwo ze względu na brak zysków.

Etos pracy i organizacji

Władysław Bełza, podobnie jak brat i ojciec, chętnie włączał się działalność patriotyczną. Brał m.in. udział w zakładaniu Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza oraz Wydawnictwa Macierzy Polskiej w roku 1883. Do wybuchu pierwszej wojny światowej udało się w nim wydrukować ok. 1,5 mln. książek polskich, w tym ogromny (180 tys. egzemplarzy) nakład Pana Tadeusza. Władysław Bełza angażował się również w mającą niebagatelne znaczenie dla kształcenia szerszych grup ludności działalność encyklopedyczną. Pisał artykuły dotyczące współczesnej literatury ojczystej dla Encyklopedii zbioru wiadomości z wszystkich gałęzi wiedzy - encyklopedii popularnej w dwóch tomach wydawanej w latach 1898-1907 przez Macierz Polską we współpracy z Ossolineum (kluczową rolę odgrywał tu Józef Birkenmajer). Bełza pracował też jako edytor tego, mającego dwa wydania, dzieła, którego bezpośrednim zadaniem było zastąpienie podręcznych encyklopedii po polsku z dawniejszych lat, które szybko dezaktualizowały się, oraz, co ważne, nie odpowiadały wymogom cenzury austriackiej.

Poeta interesował się ponadto sprawami uzdrowiska w Iwoniczu-Zdroju, gdzie w latach 1874-1890 zajmował się m.in. organizacją życia towarzyskiego i kulturalnego. Wygłaszał również odczyty o aktywności Towarzystwa im. Adama Mickiewicza oraz przygotował pierwszy przewodnik po regionie krośnieńskim (Iwonicz i jego okolice, 1885).

W roku 1882 Bełza uzyskał zatrudnienie w lwowskim Ossolineum. Pracował wpierw na stanowisku skryptora, nadzorując czytelnię młodzieżową. W roku 1891 został sekretarzem administracyjnym jak również naczelnikiem działającego przy Zakładzie Narodowym wydawnictwa książek polskich i podręczników szkolnych. W Ossolineum był osobą znaną, lubianą i cieszącą się tak uznaniem jak i autorytetem. We wspomnieniach pozostał jako człowiek energiczny i skromny, optymista z poczuciem humoru.

Utrzymywał chętnie szerokie kontakty zawodowe i towarzyskie, o czym świadczy m.in. korespondencja. W kręgu jego przyjaciół byli rozmaici wydawcy i artyści polscy, wśród nich dobrze znany m.in. z wielu wydań Pana Tadeusza oraz okładek Bluszczu, Michał Elwiro Andriolli, rysownik i malarz romantyczny. Właśnie Andriolli był autorem ilustracji do dwóch książek Władysława Bełzy: Kobieta w poezji polskiej z roku 1885 oraz Antologii polskiej wydanej dwa lata później.

Ostatnie lata swego życia Władysław Bełza spędził w pobliżu swego miejsca pracy, mieszkał bowiem przez 26 lat przy ulicy Zimorowicza (obecnie Dudajewa 16). Tam też zmarł 29 stycznia 1913 roku. Pochowano go w Alei Zasłużonych na lwowskim Cmentarzu Łyczakowskim. W roku 1933, jak informowała zwięźle Gazeta Lwowska, na odnowionym frontonie domu, w którym mieszkał, odsłonięto tablicę pamiątkową z czarnego marmuru z napisem i plakietą brązową wyobrażającą podobiznę poety. Również w Iwoniczu-Zdroju znajduje się pomnik w formie obelisku z płaskorzeźbionym portretem Twórcy, który ponadto patronuje od 2014 roku skwerowi we wrocławskim osiedlu Karłowice.

Kilka słów o dorobku twórczym Władysława Bełzy

Władysław Bełza był poetą popularnym w najlepszym tego słowa znaczeniu. Tworzył lirykę społeczno-patriotyczną, chętnie czytaną po Powstaniu Styczniowym. Poza kilkoma zbiorami wierszy (m.in. Z wiosny, Pieśni liryczne, oba ukazały się w 1868) napisał też jednoaktową sztukę Emancypantka oraz dramat Kacper Karliński. Wart uwagi jest poemat Zamek grójecki, osnuty wokół wojny ze Szwecją, nawiązujący do romantycznej poezji ruin i zjaw, przypominających o dawnych tragediach i zbrodniach. Poza utworami poetyckimi, ogłaszał również prace z historii literatury obracające się wokół postaci Adama Mickiewicza. Posługiwał się trzema pseudonimami: Władysław Piast, Władysław Ostrowski oraz Nie Wiem Kto.

Poezje Autora zaliczyć można do neoromantyzmu w szerokim sensie. Pisał w duchu patriotycznym, nie wprowadzając innowacji formalnych czy autorskiej poetyki (por. np. program poezji jako służby w wierszu Fragment). Nie był jednak epigonem romantyzmu czy sentymentalistą, pozostawał natomiast od zbioru Z doli i niedoli (1896) pod dużym wpływem środowisk patriotów poznańskich. Traktował swe poezje jako narzędzie umacniania i ochrony postaw narodowych, stąd też słuszne jest nazywanie go piewcą polskości. Sam neoromantyzm, określany też jako postromantyzm wykazywał wiele cech modernistycznych, jak indywidualizm, symbolizm i mistycyzujące formy wyrazu. E. Porębowicz proponował określanie neoromantyzmem epoki młodopolskiej (tak też J. Krzyżanowski), trzeba jednak pamiętać, że obecnie termin ten nie jest już używany w tym znaczeniu.

Swe wiersze patriotyczne i pedagogiczne Władysław Bełza adresował przede wszystkim do dzieci i młodzieży, tak „pańskich [ jak i ] … niepańskich, w zamożności lub ubóstwie chowanych, do wszystkiej dziatwy polskiej” (Platon Kostecki). Spośród nich można wskazać m.in. Cnoty kardynalne, Co kochać? Czem będę?, Legenda o garści ziemi polskiej, Marsz Skautów, O celu Polaka, Polska Mowa, Ziemia rodzinna. Sam Poeta deklarował jasno, że jego powołaniem jest pisanie dla dzieci: „… W mojem niebie – małe dzieci, / Mojem niebem – ich świat mały!

Najbardziej znanym utworem Poety jest powstałe ok. 1900 roku Wyznanie wiary dziecięcia polskiego (Katechizm polskiego dziecka) ze słynnym incipitem „Kto ty jesteś? / Polak mały. / Jaki znak twój? / Orzeł biały”. Bardzo prosta, dialogiczna forma ze zdecydowanym odpowiedziami, nawiązuje nie tyle do wyliczanek dziecięcych, co do prostych nauk katechetów (np. pięć prawd wiary, wyliczenia sakramentów, ułożone w formę pytań i odpowiedzi Credo itp.), przyswajanych przez dzieci wczesnoszkolne. Możliwe są też analogie do dobrze znanych Poecie obrzędów chrztu z dialogiem celebransa i katechumena (rodziców w imieniu dziecka), składającym się właśnie z kluczowych, a jednocześnie bardzo lapidarnych pytań i odpowiedzi. W dobie stalinizacji Katechizm był wycofany z bibliotek.

Platon Kostecki pisał z okazji jubileuszu wydania Podarku dla grzecznych dzieci: „Słowu Bełzy nie była dana … moc trąby archanielskiej … moc grzmotów i błyskawic … Bełza oddał się apostołowaniu między dziatwą i podrastającą młodzieżą”. Zwracał też uwagę, że książki Twórcy, których ukazało się szesnaście, są „wszystkie wyczerpane, doczekały się zaś, co nie było normą w biednym kraju, po dwa a nawet cztery wydania”. Z pewnością twórczość Władysława Bełzy była po wielokroć wartościowszą od lichych publikacji kierowanych do dzieci i młodzieży podobnych do np. angielskich penny dreadfuls, nie bez powodu zwanych też penny awful, czy nieco późniejszej amerykańskiej pulp fiction.

Rafał Marek

Literatura:
Wikipedia, s.v. Władysław Bełza https://pl.wikipedia.org/wiki/W%C5%82adys%C5%82aw_Be%C5%82za
Wikipedia, s.v. Michał Elwiro Andriollu w Wikipedii https://pl.wikipedia.org/wiki/Micha%C5%82_Elwiro_Andriolli
Wikipedia, s.v. Penny dreadful (j. ang.) https://en.wikipedia.org/wiki/Penny_dreadful
Gazeta Lwowska 1933 nr 304, s. 6, notatka „Wł. Bełzie w hołdzie”;
Platon Kostecki, Władysław Bełza, Wyd. E. Winiarz, Lwów 1897 https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/plain-content?id=275617;
Teresa Tyszkiewicz, s.v. Władysław Bełza [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-1985, vol. II, s. 62.

Władysław Bełza - wiersze, utwory, twórczość