Jak pisze Józef Wolski, termin antyk (historia antiqua) wprowadził do nauki w XVII wieku Gdańszczanin Filip Klüver (Philippus Cluverius), określając w ten sposób odrębną część dziejów, obejmującą historię najstarszych państw (za najstarsze uznawano Egipt) do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego z symboliczną datą 476 r. Oprócz tej, w dużej mierze umownej daty, wysuwano inne, m.in. koniec panowania Justyniana Wielkiego lub najazd Arabów na cesarstwo bizantyńskie i państwo Sasanidów (pierwsza połowa VII wieku). Pisarze przesuwali cezurę również wstecz, ku przełomowi wieku III i IV n.e., gdy reformy ustrojowe, fiskalne i militarne Dioklecjana i Konstantyna Wielkiego (w tym chrystianizacja), zapoczątkowały nową fazę w historii cesarstwa, Europy i całego świata śródziemnomorskiego. Historiografia XX i XXI wieku kładzie duży nacisk na historię gospodarczą i historię społeczną. Coraz mocniej widoczne stają się postępy badań interdyscyplinarnych.
Spis treści
Mezopotamia – Międzyrzecze odgrywało w dziejach szczególną rolę za sprawą przynoszących żyzny muł wylewów Eufratu i dostępem do słodkiej wody bezdeszczowego Tygrysu. Powstawały dzięki temu pierwsze państwa – miasta opierające się na zapleczu rolniczym (opracowane zapewne na terenie Iranu kanały irygacyjne budowane nad Tygrysem; tamy, wały i groble nad wylewającym Eufratem zbiory gromadzone w spichrzach przy świątyniach – ośrodkach władzy i administracji). Struktura etniczna Mezopotamii była złożona; obejmowała ludy azjanickie (Sumerowie, Gutejczycy, Huryci, Kasyci), semickie (Akadowie, Amoryci, Chaldejczycy) oraz przybyszów posługujących się językami indoeuropejskimi.
Można powiedzieć, że dość negatywnie na dzieje Mezopotamii, zwłaszcza na polu stabilności poszczególnych lokalnych centrów władzy, wpływały stale czynniki geograficzne: otwarty charakter granic, brak zabezpieczenia (pasmo górskie itp.) od strony Arabii i Syrii oraz gór Iranu i Armenii. Bieg Eufratu i Tygrysu nie dawał również żadnego zabezpieczenia przed inwazją z Azji Mniejszej. Stałe zagrożenie odgrywało dużą rolę w kształtowaniu się życia krainy, która rozpadła się na trzy regiony: w dolnym biegu dwóch rzek znajdował się Sumero-Akad (w źródłach greckich: Babilonia), nad górnym Tygrysem – Asyria, a w łuku środkowego Eufratu Mitanni. Warunki naturalne najkorzystniejsze były na południu Mezopotamii, lecz Asyria była obfita w kamieniołomy i surowce naturalne. Południe korzystało z gliny i cegieł. Otwarte położenie sprzyjało na rozpowszechnienie kultury Mezopotamii, ułatwiło też tworzenie imperiów (łatwa komunikacja z centrum, kampanie w Syrii, przeciwko Izraelowi, Egiptowi itd.).
Do XIX wieku rekonstruowano historię Międzyrzecza dzięki lekturze Herodota, Ktezjasza i Diodora, mniejszą rolę odgrywali historycy piszący po łacinie. e/. Józef Wolski zauważa, że jedyny rodzimy historyk piszący po grecku – żyjący w III wieku p.n.e., Berossos – był traktowany dość nieufnie. Przełom wiązał się z rozpoczęciem wykopalisk w roku 1842 (Asyria, górny Tygrysi jego dopływy). Odkrycia P.E. Botty, A.H. Layarda, G. Smitha obejmowały ruiny pałaców, świątyń, fortyfikacji oraz wielką liczbę tabliczek z dokumentami w piśmie klinowym. Największym odkrytym centrum była stolica Asyrii Niniwa z bogatą biblioteką króla Assurbanipala (VII wiek). Wchodzące w jej skład antyczne słowniki, rejestrujące znaczenia słów w różnych językach, również już nieużywanych w Asyrii VII wieku, uczyniły łatwiejszym odczytanie tekstów wielojęzycznych pochodzących nie tylko z Mezopotamii. Nowe odkrycia doprowadziły do powstania nowej gałęzi wiedzy – asyrologii, nazwa utrzymała się, chociaż wraz z postępem badań coraz wyraźniej dostrzegano kluczową rolę kultury Babilonii (Dolnej Mezopotamii), tj. Sumero – Akadu. Również tam prowadzono począwszy od ostatnich lat XIX wieku prace archeologiczne (E. de Sarzec w Tello (star. Girsu, błędnie utożsamiane z Lagasz; R. Koldewey w Uruk, L. Wooley w Ur (według Księgi Rodzaju miasto ojczyste patriarchy Abrahama).
Odczytanie pisma klinowego było o tyle utrudnione, o ile brakowało tekstu pomocniczego, który nadawałby się na punkt zaczepienia, pozwalający zrozumienie struktury pisma klinowego. Józef Wolski zauważa, że chociaż jeszcze w roku 1802 H. Grotefend zdołał odczytać wiele znaków klinowych stosowanych dla zapisu języka staroperskiego, jego odkrycie nie było znane wśród badaczy. Momentem zwrotnym było odnalezienie przy drodze z Babilonu do położonej w Medii Ekbatany znajdującego się w Behistun napisu wielojęzycznego Dariusza I (522-485). Prace porównawcze pozwoliły na odczytanie tekstu perskiego, następnie akadyjskiego a w końcu elamickiego (ok. 1850 r.). Kolejne prace archeologiczne przyniosły nowe teksty klinowe, z bardziej archaicznymi formami znaków, napisane w nieznanym języku. Zaczęły się również pojawiać teksty z IV millennium, zapisane pismem obrazkowym – poprzednikiem pisma klinowego. Dokumenty te pochodziły od nieznanego ludu Sumerów (od Sumer – semickiej nazwy południa Mezopotamii), były spisane w jego języku za pomocą znaków sylabicznych (zgłoskowych) oraz ideogramów, oznaczających całe słowa. Pismo Sumerów posługiwało się ok. 500 znakami, Semici z Międzyrzecza korzystali z ok. 300, zaś indoeuropejski język Persów zapisywano przy pomocy jedynie 40 znaków. W piśmie klinowym występowała tzw. Zasada homonimii – znaki były wieloznaczne, co utrudniało odczytanie pisma badaczom. Podobnie jak hieroglificzne pismo egipskie, pismo klinowe było systemem trudnym, w najstarszej formie dostępne jedynie dla wąskiej grupy wyspecjalizowanych skrybów.
Urodzajne doliny rzeczne zajmował pojawiający się w tekstach klinowych z Mezopotamii Elam. Kraj ten leżał na wschód od Międzyrzecza, na południowym zachodzie Iranu. Wykopaliska w Suzie i Czoga – Zambil wskazują na ukształtowanie się jeszcze w IV tysiącleciu bogatej kultury, oddziałującej daleko na wschód. W Elamie wykształciły się szybko organizacje państwowe, głównie wokół Suzy – centrum administracyjnego i kultowego. Jednakże na przełomie IV i III milenium państwa elamickie ogarnął kryzys, a ich upadek sprawił, że dominującą rolę odgrywała odtąd Mezopotamia.
W połowie II tysiąclecia mocarstwem Bliskiego Wschodu był Egipt, który za XVIII dynastii (XVI-XIV wiek) opanował Syrię aż po Eufrat, a w Afryce Nubię. Asyria była podporządkowana Mittani, zaś Babilonia i Elam utraciły na znaczeniu za sprawą rosnącej potęgi Hetytów. Państwo hetyckie odnosiło sukcesy w walce z Mitanni i Egiptem, a w XIV-XIII wieku stało się głównym mocarstwem Wschodu. W połowie II tysiąclecia p.n.e. mają miejsce również migracje ludów indoeuropejskich, opuszczających swe domniemane siedziby na północ od Morza Czarnego i Kaspijskiego, by kierować się na południe Europy (Bałkany, Kaukaz) i Azji środkowej.
W l. 2000-1000 p.n.e. ważnym ośrodkiem była Azja Mniejsza. Jej rolę uwidoczniły dopiero odkrycia archeologiczne w XX wieku. Odczytanie i analiza tekstów klinowych umożliwiły odtworzenie zarysu tworzenia się państwa Hetytów, powstałego w efekcie podboju azjanickich Hatti (Chatti) przez indoeuropejskich najeźdźców w XVIII wieku. Podobna była geneza powstałego na północnym zachodzie Mezopotamii państwa Mitanni (XVI wiek). Pokonanie azjanickich Hurytów doprowadziło do rywalizacji imperium Hetytów, Mittani i Egiptu, a co za tym idzie długotrwałych i kosztownych kampanii wojennych. Przewagę zyskało państwo hetyckie (XIV-XIII wiek), jednak i ono wskutek nadmiernego obciążenia gospodarki wysiłkiem wojennym uległo kolejnym najeźdźcom wkraczającym na teren Azji Mniejszej ok. 1200 roku.
Zainteresowanie Egiptu Syrią doprowadziło za Muwatalisa II do wojny, w toku której ok. r. 1296 stoczono bitwę pod Kadesz. Hetyci pokonali armię Ramzesa II, podporządkowując sobie Syrię. Zagrożenie obu przeciwników ekspansją Asyrii sprawiło, że Egipt i Hetyci zawarli przymierze, dzięki czemu nastał względny pokój, przerywany jednak najazdami Asyryjczyków. Upadek imperium hetyckiego w pierwszych latach XII wieku, za panowanie Suppiluliumy II, nastąpił z nieznanych bliżej przyczyn. Wiemy, że na południowe tereny Azji Mniejszej i Syrię napadły tzw. Ludy Morza, napływali również Frygowie. Aż do likwidacji przez Asyrię w VIII wieku, w Syrii północnej i południowej Anatolii istniały niezależne miasta-państwa z wciąż żywą kulturą hetycką, a dialekty języka luwijskiego były żywe w Anatolii jeszcze w czasach hellenistycznych i rzymskich.
Luwijczycy (Luwici) to starożytny lud indoeuropejski, który mógł odgrywać doniosłą rolę w historii Azji Mniejszej pod panowaniem Hetytów, w szczególności w wiekach XIV i XIII. Ich religia jest znana dzięki tekstom w języku hetyckim i luwijskim. Do głównej triady bóstw należeli Tarhunt - bóg burzy, Tiwa - słońca i Runt - bóstwo opiekuńcze, którego zwierzęciem był jeleń. Cześć odbierał również bóg zarazy Jarvi oraz uznawany przez Greków za tytana Sandas oraz bogini - uzdrowicielka Kamrusepa. Liczne były bóstwa lokalne.
Centrum państwa Hetytów leżało w środkowej części Azji Mniejszej, w łuku rzeki Kızılırmak. Jedno z opanowanych przez nich państewek Hattu umocniło się pod rządami Anittasa z Kussar (XIX wiek). Również panujący w Kussar Labarnas stał się w XVII wieku twórcą państwa Hetytów, przyjmując imię tronowe Hattusilisa I. Jego następca Mursilis I (XVI wiek) zdobył m.in. Aleppo, uderzył również na Babilon, obalając dynastię starobabilońską. Po jego śmierci wybuchły zamieszki, którym kres zdołał położyć ok. roku 1480 król Telipinus. Tenże władca uporządkował czy zebrał przepisy prawne Hetytów. Lata 1450-1400 to tzw. "okres ciemny", po którym w miejsce dynastii starohetyckiej władzę objęła dynastia pochodzenia huryckiego. Za czasów króla Suppiluliumy I (ok. 1380-1346) powstaje imperium hetyckie, zbudowane dzięki podbojowi Syrii, podporządkowaniu Mitanni i ważnego miasta portowego na wybrzeżu Syrii - Ugarit. Za panowania Mursilisa II ekspansja w Azji Mniejszej poszerzyła granice państwa aż po Morze Egejskie.
Cześć odbierały liczne bóstwa lokalne, często pochodzące z religii hattyckiej, zatem tradycji sprzed pojawienia się w Azji Mniejszej Hetytów. Trzeba tu wskazać przede wszystkim na bogów burzy (hattycki Taru lub Telpinu) i ich małżonki - boginie matki. Wraz z powstaniem państwa hetyckiego w XVII wieku, ukształtował się panteon oficjalny, w którym naczelną rolę odgrywał niebiański bóg burzy oraz bogini - Słońcem (hattycka Esztan, też Wurunszemu) z ważnego centrum religii hattyckiej - miasta Arinna. Kult bóstw o znaczeniu lokalnym sprawowano w językach rodzimych. W końcu XV wieku za sprawą Hurytów, pojawił się kult syryjskiego Teszuta i Hebat, a następnie synkretyzm wraz z uniwersalizacją najważniejszych bóstw panteonu. Podczas obrzędów mocno związanych z magią recytowano mity. Mity pochodzenia huryckiego przybierają również formę obszernych dzieł literackich. Wiele wątków mitologicznych religii Hetytów było żywych w tradycji ludów anatolijskich aż do nadejścia Greków. Hetyci znali pojęcie tzw. boga osobistego, rozwinęli też formę przymierza z bogiem w postaci podobnej do przymierzy izraelskich. W ramach obchodów świąt znaczną rolę odgrywały elementy ludyczne. Również ceremonie religii Hatti obejmowały uczty kultowe, śpiewy i zawody sportowe.
Krótkotrwałe zjednoczenie plemion żydowskich doprowadziło do powstania jednej organizacji państwowej (monarchia Dawida i Salomona ze stolicą w Jerozolimie – centrum religijnym z Arką Przymierza umieszczoną w Przybytku a następnie świątyni). Królestwo to istniało w XI i X wieku, wkrótce rozpadło się na Izrael na północy ze stolicą w Samarii i Judę na południu ze stolicą w Jerozolimie. Rozpad pierwszego państwa żydowskiego w X wieku osłabił oba, a bliskie związki z Egiptem wywołały zniszczenie Izraela przez Asyrię w r 721, a Judy przez państwo nowobabilońskie w l. 598 i 587. Skutkiem były deportacje ludności do Mezopotamii, Medii i Babilonii (znana z Pisma świętego „niewola babilońska”). W roku 538 p.n.e. Cyrus Wielki – król Persów, określany przez Żydów jako pomazaniec Pański, pozwolił na powrót ludności do Palestyny.
Egipcjanie, podobnie jak wiele innych ludów starożytnych, pojmowali historię jako cyklicznie powtarzającą się rytualną odnowę dawnych wydarzeń (święto Sed). Ustalony schemat tej odnowy- liturgii obejmował rytualny tryumf nad "przyrodzonymi" wrogami kraju: Azjatam i Nubijczykami. Pokonywał ich każdy nowy faraon. Niezbędna była również stała piecza nad świątyniami (remonty, odnowa, rozbudowa). Przekaz na murach świątyń i stelach prezentuje obraz oczekiwany (mit historyczny), nie zaś realia polityczne. Dużą rolę mają listy królów (m.in. Królewski Kanon z Turynu, Kamień z Palermo oraz oparta na nich kompilacja Manetona sporządzona w r. 280). Pozwalają one na rekonstrukcję chronologii względnej panowania faraonów i najważniejszych wydarzeń. Chronologię bezwzględną można ustalić w przybliżeniu dzięki zestawieniu współczesnych danych astronomicznych z informacjami o datowanych zjawiskach heliakalnego wzejścia Syriusza (nowy rok wg. kalendarza egipskiego). Trudną do przecenienia rolę w odtwarzaniu dziejów Egiptu starożytnego mają źródła archeologiczne. Prehistoria obejmuje okres paleolitu (do ok. 10 000 p.n.e.), neolit z pierwszymi osiedlami typu "wiejskiego" (10 -4 tys. l. p.n.e.). W piątym milenium rozwija się już neolit rolniczy (kultury Fajum w Egipcie Środkowym, Merimde w dolnym biegu Nilu).
Okres predynastyczny Egiptu czyli czwarte tysiąclecie, to lata szybkiego rozwoju gospodarki, m.in. dzięki nowym doświadczeniom w wykorzystaniu wylewów Nilu, podziałowi i specjalizacji pracy oraz ulepszonym narzędziom. Widać nowe formy hierarchii i zróżnicowania społecznego. Na czasy predynastyczne składają się trzy następujące po sobie fazy rozwoju (kultury): Badari (l. 4000 - 3700), Nakada I (l. 3700-3500), Nakada II (3500-3100). W l. 3100-3000 (tzw., Nakada III lub dynastia 0) funkcjonują już dwa rozwinięte ośrodki państwowe: Egipt Górny i Egipt Dolny. Ich rywalizacja i konflikt prowadzi do zjednoczenia w ok. roku 3 000. Miał tego dokonać legendarny władca Menes, jednak proces scalenia dwóch królestw obejmował okres panowania kilku faraonów dynastii "zerowej" i I dynastii. W tymże czasie stolicą monarchii staje się Memfis, kształtuje się religia utożsamiająca króla ze Stwórcą i władcą nieboskłonu Horusem - Sokołem. Na niej opiera się ustrój państwa przez kolejne wieki. Opracowano również pismo (hieroglify) i kalendarz. Państwo składało się z dwóch organizmów (monarchia dualna) co zaznaczono symbolicznie zakładając miasta o takich samych nazwach zarówno w Dolnym jak i Górnym Egipcie. Podwójny charakter miała również tytulatura królewska oraz wznoszenie grobowców władcy w Memfis (Sakkara) i w Abdos w okolicach Czeni (gr. Tinis - od tej nazwy czasy I i II dynastii tj. XXX-XXVIII wiek zwie się okresem tanickim (tynickim)).
Wieki XXVII i XXVI to okres rozwoju gospodarki i kultury. Panowała wtedy III dynastia, do której należał znany z pierwszej piramidy schodkowej faraon Dżeser. Ukształtował się sprawny system administracyjny, dzięki któremu możliwe było tworzenie rzeźby i architektury kamiennej o cechach monumentalnych. Prowadzono wielkie centralne inwestycje budowlane (m.in. piramidy), które odzwierciedlały w sposób namacalny nadprzyrodzoną moc króla, integrując zarazem ludność wokół jego postaci (funkcja religiotwórcza). W czasach IV dynastii, do której należeli Cheops i Chefren (XXVI-XXV w.) zwiększyło się znaczenie kultu Re, który, jak się zdaje, zastąpił króla jako głowę panteonu. Umacniała się jednocześnie pozycja najwyższych urzędników, w tym kierujących wielkimi okręgami administracyjnymi - nomami - nomarchów. Samo słowo "nomarcha" (egipskie ḥrj tp) to tyle co "główny naczelnik"z gr. νομάρχης - kierujący νομός (nomós), czyli prowincją czy krainą. Podział kraju na nomy istniał już za Dżesera (ok. 2670), pochodzi zapewne jeszcze z czasów przeddynastycznych. Najwcześniejsze topograficzne listy nomów Egiptu Górnego i Dolnego datują się na panowanie Nyuserre Ini (V Dynastia), gdy nomarchowie nie rezydowali już w stolicy królewskiej, lecz w swych nomach. Władza nomarchów umocniła się wskutek decentralizującej kraj reformy Djedkare Isesi. Dzięki wprowadzonej wtedy dziedziczności tego urzędu można mówić o "feudalizacji", z przewagą więzi rodowych i lokalnych sojuszy nad podległością władcy. Za VIII Dynastii władza nomarchów stała się na tyle duża, że to oni decydowali o następstwie tronu.
Coraz ważniejszą rolę odgrywały też świątynie, bogacące się dzięki licznym nadaniom majątków ziemskich. Za V dynastii można mówić o procesach prywatyzacji ziemi uprawnej oraz wzrostowi znaczenia władz lokalnych w poszczególnych prowincjach. Efektem obu procesów była decentralizacja i osłabienie efektywnej władzy faraona. Dezintegracja umocniła się za VI dynastii (XXIV-XXII w.), gdy kraj stał się de facto luźną konfederacją niezależnych gospodarczo okręgów, zaś władza monarchy była tylko symbolem.
Po niemalże stuletnim panowaniu ostatniego przedstawiciela VI dynastii, Pepi II Neferkare (2284-2216), rozpoczął się okres rozbicia politycznego, wzrostu władzy nomarchów i walk o tron królewski (VII-XI dynastia, XXII-XXI w.). Konfliktom towarzyszyły trudności gospodarcze i upadek kultury. Wystąpienia społeczne były na tyle gwałtowne i powszechne, by przybierać niekiedy formę powstań ludowych, walczących z nomarchami. Do wielkiego znaczenia doszli książęta panujący w Het-Nesut (gr. Herakleopolis), którzy zdołali podporządkować sobie środkowy Egipt i Deltę. Niewiele ustępowali im władcy Teb (egip. Waset), którzy rozciągnęli swą hegemonię na Górny Egipt. Między dwoma dynastiami wybuchła wojna, wygrana przez władcę z Teb Mentuhotepa II, który zjednoczył na nowo państwo w połowie XXI wieku (ok. 2055-2004), rozpoczynając tym samym okres tzw. Średniego Państwa.
Za XI dynastii odtworzono administrację królewską. Rozwój kraju dzięki reformom faraonów przypadł na okres XII dynastii. Wzrósł autorytet króla, ograniczono przy tym władzę nomarchów, znosząc również dziedziczność urzędów. Stolicę przeniesiono do środkowego Egiptu. W jej pobliżu w oazie Fajum wykonano prace melioracyjne na wielką skalę, m.in. skonstruowano zbiornik retencyjny, regulujący niedobory lub nadmiar wody nilowej. Rozwijał się handel z Kretą, Syrią, Lewantem, Mezopotamią i krajem Punt. Po raz pierwszy powstała zawodowa armia, wzniesiono również system fortec na wschodniej rubieży delty Nilu i w dolnej Nubii. W granicach państwa znalazł się kraj Uauat, skolonizowany przez ludność egipską.
"Ubocznym skutkiem" zniesienia dziedziczności urzędów przez Senusereta III była dezorganizacja po śmierci Amenemhata III ok. 1797 r. Osłabienie państwa spowodowała niestabilność centralnego ośrodka władzy w czasach XIII-XIV dynastii (XVIII-XVII w.). Około roku 1650 kraj dostał się pod panowanie plemion semickich znanych jako Hyksosi (grecka forma egipskiego określenia hekau-chasut co znaczy "władcy obcych krain"). Semici owi znaleźli się nad Nilem z powodu większego procesu wędrówek ludów azjatyckich trwającego w XVII wieku. Dysponowali nowoczesną bronią, zwłaszcza rydwanami zaprzężonymi w konie (przejętymi od indoeuropejczyków?). Nowi władcy rezydowali w położonym we wschodniej części Delty Nilu Awaris, panując jako XV i XVI dynastia. W połowie XVI wieku Hyksosi zostali odsunięci od władzy przez pochodzących z Teb panujących należących do XVII i XVIII dynastii.
Wieki XVI - XIV to czas największej potęgi Egiptu. Totmes I i Totmes III stworzyli imperium sięgające Eufratu na północnym wschodzie i IV Katarakty na Nilu na południu. Egipt naruszył tym samym strefy wpływów i interesów mocarstw, co pociągnęło za sobą wojny o panowanie nad Syrią i Palestyną (konflikty z Mitanni, Hetytami, Asyrią, Babilonią, a w końcu Persją). Faraonowie XVIII dynastii w polityce wewnętrznej opierali się na urzędnikach wywodzących się z zamożnych rodów, na armii oraz na stale zyskujących na znaczeniu świątyniach. Nadania na rzecz ośrodków kultu spowodowały, że król dysponował dość niewielką ilością ziemi. Zmienić układ sił próbował Amenhotep IV Echnaton. Po upadku jego henoteistycznej reformy religijnej władzę przejęło wojsko (Horemheb), dając początek XIX dynastii (XIV-XII wiek). Do imperializmu poprzedników nawiązali Seti I i Ramzes II (m.in. traktat z Hetytami z ok. 1260 r. rozpoczynający długi okres pokoju). Rozwija się na wielką skalę budownictwo świątynne o monumentalnym charakterze. Dominujące znaczenie zyskał państwowy kult Amona w Tebach. Stolica państwa została za Ramzesa II przeniesiona do położonego we wschodniej części delty Nilu miasta Pi-Ramzes. Za Merenptaha i Ramzesa III toczono wojny obronne z Libijczykami i tzw. Ludami Morza - wojowniczymi plemionami przybywającymi z północnych brzegów Morza Śródziemnego. Równolegle toczyły się wewnętrzne konflikty o władzę, wybuchały bunty i pogarszała się sytuacja ekonomiczna (inflacja). Jak wskazują dokumenty obrazujące przekupstwo urzędników i klęski głodu, zjawiska kryzysowe nasiliły się w czasach XX dynastii (XII-XI wiek). Państwo straciło również monopol handlowy, co spowodowało wzrost liczby przestępstw na dużą skalę (m.in. ograbianie świątyń i nekropolii). Rosło znaczenie gospodarcze wojska oraz autonomia gospodarcza najwyższych urzędników i świątyń. Za Ramzesa XI wybuchła wojna domowa, która doprowadziła do odsunięcia króla od władzy przez armię (ok. 1080 r.). Powstały dwa ośrodki władzy: XXI dynastia w Tanis (XI-X wiek) oraz tzw. państwo boga Amona kierowane przez dynastię arcykapłanów. Jednym z nich był wódz, wezyr i zwierzchnik administracji gospodarczej na południu Egiptu Herhor, który panował jako dyktator w Tebach, zaś w Górnym Egipcie wprowadził stan wyjątkowy, posługując się przy tym w swej polityce tytulaturą właściwą królom.
W X wieku na znaczeniu zyskali osadnicy pochodzący z Libii, żyjący w koloniach, zwłaszcza w Dolnym Egipcie od wojen libijskich Merenptaha i Ramzesa III. Władzę w sposób legalny przejął libijski dowódca Szeszonk z Bubastis, zakładając XXII dynastię (945 r.). Rozpoczął się tym samym ostatni okres przejściowy (XXII-XXV dynastia, X-VII wiek). Rozpoczęły się walki o władzę między książętami libijskimi, czemu towarzyszyła destabilizacja gospodarcza i polityczna. Wykorzystali to kuszyccy najeźdźcy, którzy opanowawszy Egipt założyli XXV dynastię (tzw. dynastia etiopska, VIII-VII wiek). W roku 671 północna część kraju dostała się pod panowanie Asyrii, co pociągnęło za sobą konflikty z Kuszytami. Wobec tego, egipscy książęta z Sais: Necho i Psametych I przejęli władzę nad krajem, rozpoczynając czasy XXVI dynastii (l. 624-525, tzw. renesans saicki). W Azji udało się odeprzeć inwazję Babilonu, jednak w roku 525 najazd perski pod wodzą Kambyzesa II spowodował przekształcenie kraju w satrapię. Niezależność udało się odzyskać w l. 399-343 (XXIX i XXX dynastia). W roku 332 Egipt przeszedł pod władzę Aleksandra Wielkiego, okrzykniętego wyzwolicielem, a przez wyrocznię Amona w Oazie Siwa uznanym za bóstwo. Po śmierci tegoż władcy w r. 323, do Egiptu przybył jako satrapa Ptolemeusz, syn Lagosa. Gdy wygasła dynastia Filipa II i Aleksandra, Ptolemeusz koronował się w r. 306, zakładając tym samym własną dynastię, władającą Egiptem jako państwem hellenistycznym do roku 30 p.n.e., gdy kraj wcielono do imperium rzymskiego jako prowincję cesarską (ostatnią z Ptolemeuszy była Kleopatra VII). Panowanie pierwszych trzech Lagidów to okres zdobyczy terytorialnych i ekspansji politycznej: uzależniono Cyrenajkę, Fenicję, Cypr, Cyklady a nawet część Syrii i Azji Mniejszej. Prowadzono również prace melioracyjne m.in. w Fajum, montując przy tym koła wodne. Kolejne dekady przyniosły wojny z Seleukidami o Syrię i inne, liczne kampanie pogorszyły stan gospodarki a jednocześnie osłabiły politycznie państwo.
Egipt pod rządami cesarskimi zobowiązano do dostarczania 1/3 zboża potrzebnego imperium. Poszedł za tym wzrost podatków, wybuchały również powstania i bunty. Najwyższą władzę dzierżył namiestnik rzymski (praefectus), w kraju stacjonowało również kilka legionów. Princepsi kontynuowali dawniejsze tradycje (budowa i dekoracja świątyń, Aleksandria jako wielkie centrum nauki i kultury). Utrzymywała się odrębność prawna ludności zarówno greckiej jak i egipskiej, również po constitutio Antoniniana.
Ludność Egiptu szacuje się na ok. 1,5 miliona w III milenium, za czasów rzymskich aż 7 milionów. Kraj nad Nilem uchodził za jeden z najbogatszych jeśli nie najbogatszy kraj świata, a to dzięki urodzaju zbóż i położeniu umożliwiającym ich łatwy eksport drogą morską. Znaczenie miał też dostęp do Morza Czerwonego i Zatoki Perskiej oraz osłonięcie doliny Nilu pustyniami, co chroniło przed najazdami z południa i zachodu.
Niewidzialny bóg przejawiał się na rozmaite sposoby, zarówno widzialnie jak i w wyobrażeniach. Posągi, zwierzęta, zapisane imiona i epitety boskie były jedynie przejawami niewidzialnego Boga. Boską jedność ukazywano jako dwa przeciwstawne aspekty (Amon - Re to określenie boga najwyższego - Słońca jako "niewidzialnego (egip. imen) w swej widzialnej postaci), Re-Ozyrys oddaje jedność dwóch części wszechświata oraz podróż Wielkiego Boga za dnia jako Re, nocą jako Ozyrys). Ujednoliceniu służyły również triady i enneady obejmujące ogół bóstw czczonych w danym miejscu lub występującym w micie. Król, jako powiernik i pośrednik bosko-ludzki, był specjalnym obrazem boga w świecie i w społeczeństwie. Utożsamienie faraona z bóstwem uruchomiło proces antropomorfizacji bogów w sztuce egipskiej. Warto zauważyć, że w mitach bogom przypisywane są cechy ludzkie jak np. odczuwanie bólu, płacz, starzenie się, to w pismach teologicznych bóstwa są nieśmiertelne i wszechmocne, a ich jedyną cechą "ludzką" jest dobroć i miłość wobec ludzi.
Na pytanie "unde malum?" odpowiadano przez wskazanie "ognia w sercu" człowieka jako źródła zła na świecie. W wierzeniach Egiptu nie było znane pojęcie diabła ani w sensie podobnym do biblijnego ani dualistycznym jak np. w manicheizmie. Mit wyjaśniał, że ludzie są niedoskonali, bowiem powstali z łez Stwórcy, który przez nie widział nieostro. Nasuwa na myśl ustęp z Księgi Rodzaju określenie ludzi "trzodą bożą stworzoną na obraz Boga". Pisma mądrościowe uczą o zależności ludzi od woli boskiej. Człowiek to mikrokosmos, rozwijający się analogicznie do makrokosmosu - wszechświata (świat wynurzył się z praoceanu tak jak dziecko wychodzi z wód łona matki).
Dualna struktura kosmosu znajdowała odzwierciedlenie w koncepcji antropologicznej, w myśl której człowiek rodził się z dwoma elementami duchowymi - potencjalnym udziałem w bóstwie, którego można było spodziewać się po zgonie. Była to "dusza słoneczna" - ba - związana z Re, tym samym z górną połową świata. Przedstawiano ją jako ptaka z głową ludzką. Ka to tzw. dusza ozyriańska, przedstawiana jako żywy człowiek, nośnik cech dziedzicznych, określających daną osobę. Związana była z dolną połową świata, a zatem podziemiem i grobem. W doczesności każdy człowiek otrzymywał odpowiedniki ka i ba: ciało zmysłowe związane z ka oraz swój cień połączony z ba, gdyż widoczny jedynie "wtórnie", dzięki promieniom słońca. Telos życia człowieka to przebóstwienie - transformacja w świetlistą formę duchową bóstwa - akh (ach). Warunkiem tak pojętego zbawienia był pomyślny rezultat Sądu Zmarłych, do którego należało sposobić się w doczesności przestrzegając norm Ma'at. Stopień ich realizacji utrwalony w sercu badano po śmierci na szalach (w sztuce tzw. scena ważenia serca). Niepomyślny sąd oznaczał utratę istnienia - śmierć wieczną. Nie znano pojęcia piekła lub oczyszczenia po śmierci. Ba pobożnego Egipcjanina wędrowało wraz ze Słońcem po niebie, zaś ka żyło w mumii. Ka i Ba łączyły się periodycznie w nocy, gdy Ra - Słońce przemierzał świat podziemny - domenę Ozyrysa (przedstawianego jako tronująca mumia). Życie pozagrobowe ("raj") postrzegano jako kopię realiów ziemskich (Egiptu), jednak bez trosk, chorób itp., stąd wyposażenie grobowe i troska o służbę ofiarniczą. Wielkie znaczenie miało zachowanie imienia osoby zmarłej, co starano się zapewnić przez inskrypcje i nadawanie imion teoforycznych.
Religia egipska charakteryzowała się wielością form kultu, związanych ze złożonością terytorialną i plemienną okresu prehistorycznego (własne, lokalne tradycje, mity, nazewnictwo i symbole, bóg lokalny jako stwórca i opiekun plemienia i jego zmarłych). Wraz ze zjednoczeniem można mówić o ukształtowaniu się mitów "publicznych" lub narodowych (Horus i Set). Boskość władcy ma swe analogie w afrykańskich wierzeniach dotyczących statusu przywódcy plemiennego. Król pełnił rolę najwyższego boga kraju, z zachowaniem wolności i autonomii kultów lokalnych poszczególnych nomów. Centrami teologicznymi były w szczególności Memfis, Heliopolis, Teby i Hermopolis. Rytuały powielały formy tradycyjne, sakralny i niezmienny charakter miały epitety, atrybuty, symbole i kanony ikonograficzne poszczególnych istot boskich. Religia Egiptu była otwarta i wręcz ze swej istoty synkretyczna, mogła przejmować i integrować w zasadzie nieograniczoną ilość nowych elementów, uzupełniających dawniejsze wierzenia. Pewien wpływ na rozwój kosmologii i kosmogonii a wraz z nimi dominującej teologii słonecznej oraz immanencji Ma'at - boskiego porządku miały cykliczne i przewidywalne wylewy Nilu, stały klimat, duże nasłonecznienie i względnie symetryczny krajobraz na brzegach rzeki. Król wspólnie z zastępującymi go kapłanami pełnił rolę nie tyle reformatora i twórcy nowych norm, co gwaranta, chroniącego i restytuującego dany przez łaskawych bogów porządek - harmonię niezbędną do życia i szczęścia poddanych. Religia była egiptocentryczna i mocno tradycjonalistyczna (doskonały kraj - centrum świata), nic nie wiemy o działalności misyjnej.
W pełni efektywna była jedynie modlitwa króla - pośrednika i pobratymca bogów. W związku z tym tylko pobożność faraona był ujęta w przedstawiane w sztuce ryty, obrzędy i ceremonie. Król miał stale odtwarzać i powtarzać akt kreacji świata, by w ten sposób podtrzymywać jego istnienie, stawiając tamę chaosowi (wyprawy wojenne, polowania (lub ich rytualne odtwarzanie). Podobną rolę pełniło odnawianie i wznoszenie nowych świątyń. Bezpośrednia modlitwa poddanych, bez koniecznego pośrednictwa monarchy - syna Re i żywego Horusa doczekała się oficjalnej sankcji dopiero za Nowego Państwa. Miejscami codziennej modlitwy były wyodrębnione kaplice przy murach świątyń. Podczas wielkich świąt "oglądano boga" w barce procesjonalnej, niesionej przez kapłanów. Znajdował się na niej zakryty naos - przenośne sanktuarium ("tabernakulum") z posążkiem bóstwa. Posąg i barka odbierały kult (miejsce przebywania boga, rzeczy święte), były przechowywane w najtrudniej dostępnych i najbezpieczniejszych częściach świątyni ("święte świętych", podobnie jak w świątyni Salomona). Odrębny stan kapłański ukonstytuował się dopiero w Nowym Państwie, w związku z rozbudową świątyń jako autonomicznych centrów kultu, władzy i gospodarki w wielkich majątkach. Wielką rolę odgrywał kult zmarłych, oparty na składaniu ofiar przed ich posągami, tak królewskimi jak i prywatnymi, czym zajmowali się tzw. kapłani ka. Środki na ich utrzymanie zapewniały fundacje grobowe.
Z okresu predynastycznego (IV tysiąclecie) zachowały się wazy wykonane z czarnego bazaltu, ceramika z przedstawieniami łowów i statków, wpierw malowana na biało, następnie ciemniejszym kolorem oraz wykonane z gliny i kości słoniowej figurki lub posążki ludzi i zwierząt. Odnaleziono również palety do rozcierania barwników wykonane ze zdobionego reliefem kamienia. Wznoszono również domostwa i niewielkie świątynie ("kaplice") z gliny i trzciny.
Wraz z nastaniem okresu wczesnodynastycznego (ok. 2960 - 2640) pojawiają się grobowce z cegły suszonej w promieniach słońca (budulec podobny do stosowanego w Mezopotamii), stele nagrobne ze znakami hieroglificznymi oraz palety bogato zdobione reliefami m.in. przedstawiającym moc wojenną i boski mandat władców. Zwraca uwagę Paleta Narmera, odnaleziona w świątyni w Hierakonpolis. Jest to sporych rozmiarów votum (64 cm wysokości), wykonane z łupka, pokryte z obu stron reliefami, ufundowane przez panującego w okresie predynastycznym Narmera. Sceny na palecie dawniejsza egiptologia interpretowała jako przedstawienie wojny o zjednoczenie Górnego i Dolnego Egiptu, jednak nowsze badania wskazują, że chodzi o wydarzenia znacznie późniejsze (wojna z uzurpatorem z Delty lub tryumf nad najeźdźcami z Libii?).
Czasy Starego Państwa (ok. 2640-2134) przynoszą rozwój sztuki monumentalnej, ujętej w formy ustalonego kanonu. Kanon ów wprowadzał przepisane elementy kompozycyjne, a wraz z nimi sposoby przedstawiania poszczególnych postaci (por. ściśle określone atrybuty bóstw w różnych emanacjach). Królowie kroczą lub zasiadają na tronach (vide Ozyrys, Re i inni bogowie), nie widać po nich oznak starości - będąc bogami są w stanie "bezczasowej młodości". Urzędnicy są przedstawiani realistycznie, chłopi, służba i rzemieślnicy zaś przy pracy, ze starannie oddanymi typowymi jej narzędziami (radła, naczynia, piły, dłuta, piece itp.). Zwraca uwagę "egipskie" ujmowanie głowy, rąk oraz nóg z profilu, a barków i oczu frontalni oraz pasowy układ kompozycji malowideł i reliefów. Kanon bardzo wyraźnie zarysował się w architekturze sepulkralnej - mastabach i piramidach. Suszoną cegłę zastępuje kamień (Sakkara, Memfis, Giza). Wznoszone są świątynie - centra kultu władcy - syna Horusa i poszczególnych bogów, zgrupowanych w triady i enneady. Rozwija się rzeźba w kamieniu i drewnie (faraonowie, dostojnicy, urzędnicy), relief pokrywany polichromią, malarstwo ścienne. Zwraca uwagę rzemiosło artystyczne: fajanse, wyroby z alabastru, meble drewniane, ozdoby ze złota i kamieni szlachetnych.
Po upadku w I okresie przejściowym, ożywienie następuje za Średniego Państwa (ok. 2134-1785). Odżywają na nowo klasyczne wzorce, które są adaptowane w odpowiedzi na nowe wierzenia i koncepcje teologiczne. Jako typ grobowca monarchy utrzymuje się piramida z kamienia lub cegieł, zanika natomiast archaiczna mastaba. Nowym rozwiązaniem są grobowce kute w skale (np. stanowiska archeologiczne w Bani-Hasan i Elefantynie). Świątynie otrzymują nowe kolumny, określane jako protodoryckie. Płaska powierzchnia kraju sprzyja projektowaniu miast w oparciu o regularną siatkę ulic (np. osiedla budowniczych piramid). Malarstwo ścienne operuje swobodniejszym ujęciem postaci połączonym ze zwiększoną zwartością kompozycji. W rzeźbie czasów XI dynastii widać istnienie dwóch szkół: memfickiej - klasycznej (styl klasyczny) oraz tebańskiej, cechującej się upraszczaniem i swoistą topornością. Wraz z XII dynastią następuje ujednolicenie stylu rzeźbiarskiego, w którym powstają realistyczne portrety faraonów zwane "pesymistycznymi". Biżuteria z Dahszur i Al-Liszt jest świadectwem poziomu warsztatów jubilerskich i złotniczych.
Po wygnaniu Hyksosów i nastaniu Nowego Państwa (1785-1085) następuje kolejny okres wielkiego rozwoju sztuki w każdej jej dziedzinie. W architekturze ustala się kanon świątyni egipskiej, w Nubii zaś - świątyni skalnej (Abu Simbel). Typową formą grobu królewskiego staje się wykuty w skale rozbudowany zespół komór (Dolina Królów, Dolina Królowych). Powstają monumentalne posągi faraonów, malarze przedstawiają postaci w kontrapoście. Rozwija się stale rzemiosło artystyczne: wyroby z barwnego szkła, glazurowane fajanse, metaloplastyka, tkactwo i malarstwo na ceramice glinianej. U schyłku XVIII dynastii, gdy na tron wstąpił Amenhotep IV Echnaton, podjęto próbę zerwania ze status quo kanonu, by stworzyć nowy styl o cechach naturalistycznych. (tzw. epizod amarneński). Zerwano m.in. z kompozycją narracyjną, wprowadzono tematykę bitewną, z czasem naturalizm przeszedł w manierę.
Regres sztuki monumentalnej uwidocznił się w Epoce Późnej (ok. 1085-305). Towarzyszyło temu recypowanie i naśladowanie form krajów sąsiednich. O renesansie (z cechami klasycyzującymi) można mówić za XXV, XXV i XXX dynastii. Okres panowania Greków (Lagidów, 305-30) wraz z czasami rzymskimi (30 n.e.- 395 n.e.) to okres swoistej dwutorowości: w Aleksandrii i koloniach greckich rozwija się żywo sztuka hellenistyczna (wraz z poezją i nauką grecką), pozostałe ośrodki kontynuują tradycje rodzime. Znów powstają wielkich rozmiarów świątynie w najważniejszych ośrodkach kultu: File, Edfu, Dendera. W IV wieku dołączą do nich bazyliki chrześcijańskie (po r. 451: sztuka "melkitów" - Greków chalcedońskich i sztuka Koptów - "monofizytów", m.in. własny styl ikon i fresków). Od II wieku n.e. rozwija się malarstwo enkaustyczne (fajumskie portrety trumienne), w tej samej technice wykonywane są ikony (najstarsze zachowane pochodzą z VI wieku, ocalały w klasztorze św. Katarzyny na Synaju, m.in. św. Piotr, Chrystus Pantokrator, Eliasz, Theotokos z aniołami w typie cesarzowej). Wraz z zajęciem kraju przez armię islamu zaczyna rozwijać się sztuka ściśle złączona z nową religią. Egipska sztuka chrześcijańska schyłku antyku oddziaływuje na Nubię i Etiopię, podporządkowane patriarsze aleksandryjskiemu ("monofizyckiemu").
Wiemy, że w okresie predynastycznym znane był już idiofony i tańce, głównie o charakterze religijnym i magicznym. W okresie wczesnodynastycznym, w Starym i Średnim Państwie (ok. 2960 do 1785 r.) centrami kultury muzycznej były przede wszystkim świątynie, instrumenty takie jak harfy, flety czy sistrum służyły splendorowi kultu bogów. Nowe Państwo (l. 1785-1085) czerpało wiele z muzyki Międzyrzecza, przejmując trąby i trąbki z blachy miedzianej lub brązowej, harfy, kitary, pandory oraz membranofony (por. instrumenty wspominane w Starym Testamencie, zw. w Księdze Psalmów). Podstawą kompozycji był system tonalny bazujący na budowie tetrachordalnej. Od połowy I tysiąclecia funkcjonowały szkoły muzyczne. Wraz z zajęciem Egiptu przez imperium neoasyryjskie a następnie Persję, rosły wpływy obce: irańskie, greckie, z czasem rzymskie. Szybko postępowała również chrystianizacja, co pociągało za sobą rozwój muzyki liturgicznej (dziedzictwo Patriarchatu Aleksandrii - Tronu św. Marka). Rozłam kościelny po Soborze Chalcedońskim i wyodrębnienie się tzw. Melkitów (Greków- ortodoksów) i Kościoła "narodowego" (Koptów tzw. monofizyckich) sprzyjał zachowaniu niezależności od rozwoju rzymskiej i bizantyńskiej muzyki kościelnej (cerkiewnej). Wraz z zajęciem kraju przez mahometan niepomiernie nasiliły się procesy arabizacji i islamizacji oraz powiązania z nowymi tendencjami muzyki arabskiej m.in. stolicy Kalifatu.
W VII wieku tereny zasiedlone przez Persów od początku pierwszego milenium p.n.e. dostały się pod władzę protoplasty dynastii Achemenidów - Achemensesa. W końcu VII wieku Persowie popadli w zależność od Medii, jednak Cyrus II, sprzymierzywszy się z Babilonią, zdołał obalić dynastię medyjską, około roku 550 zdobyć ich stolicę Ekbatanę, by następnie w ciągu 25 lat rozciągnąć swe panowanie na cały azjatycki wschód. Cyrus II Starszy wprowadził podział kraju na jednostki administracyjne określane mianem satrapii. Stałe wojny przyczyniły się do znacznego wzrostu liczby niewolników, a w konsekwencji pojawienia się niewolnictwa typu pałacowego.
Kambyzes II, syn Cyrusa II Starszego, panował w l. 529-522. Zdołał co prawda podbić Egipt, jednak nie udało mu się zahamować osłabienia panowania centrum achemenidzkiego nad ludami irańskimi. Procesy decentralizacji i uniezależniania się zahamował jednak Dariusz I Wielki (pan. 522-486), który zreorganizował imperium (nowe prawodawstwo, rozbudowa poczty i dróg królewskich, oparcie systemu monetarnego na srebrze i złocie). Za Dariusza I rozpoczął się również czas rozkwitu staroperskiej sztuki i architektury. Tenże król przyłączył do imperium Gandharę i Skutari (kraina w Tracji), czyniąc je nowymi satrapiami.
Ekspansję utrudnił opór Scytów w roku 513 i tzw. powstanie jońskie w l. 500-494. Powstanie Greków dało początek wojnom perskim, których wynik okazał się ostatecznie niepomyślny dla imperium Achemenidów. Wkrótce uwidoczniły się procesy dezintegracji, wywołane m.in. dominacją gospodarki naturalnej i ekstensywnej, niewielkiego obrotu pieniężnego wraz z dużymi ciężarami fiskalnymi (tezauryzacja po stronie fiskusa). W l. 334-331 państwo perskie podbił Aleksander III Wielki, zaś po jego śmierci nastały walki diadochów. Ostatecznie większość terenów upadłego imperium dostała się pod władzę Seleucydów, Iran i część Mezopotamii w drugiej połowie III opanowali rządzący królestwem Partów Arsacydzi. Królów z tej dynastii obalili zaś w roku 226 n.e. Sasanidzi, tworząc tym samym odnowione królestwo znane jako średnioperskie.
Dynastia Sasanidów panowała w Persji od III do połowy VII wieku. Kres jej władzy położył najazd armii Arabów - pierwszych wyznawców islamu. Jako jej najważniejszych przedstawicieli można wskazać potomka Sasana - Szapura I (król Persji w l. 241-272), budowniczego potęgi państwa oraz urodzonego w końcu II wieku, zmarłego natomiast w r. 242 Ardaszita I - założyciela dynastii. Ardaszir panował nad prowincjami Chuzestan, Kerman i Fars. W roku 224 pokonał pod Hormizdaganem Artabana V. Szapur I był synem Ardaszira I, w roku 260 pobił i wziął do niewoli cesarza rzymskiego Waleriana, zapewniając przewagę swego państwa w północnej części Mezopotamii (granica z imperium rzymskim) na okres kilku dekad. Sukcesy militarne Szapur I osiągnął również w Azji Środkowej, zatem na północnym wschodzie państwa. Jego armia docierała do okolic dzisiejszego Taszkientu. Iran stał się niebezpiecznym wrogiem cesarstwa rzymskiego. Aż do nadciągnięcia wojsk Proroka, stanowił stałe i poważne niebezpieczeństwo na wschodniej granicy imperium (Armenia, tereny nad Eufratem, Syria). Hamowanie militarnych zapędów Sasanidów było dla Rzymu dużym obciążeniem militarnym, a co za tym idzie fiskalnym i ekonomicznym. Również Iran był zmuszony do użycia części swych wojsk do zagwarantowania obrony granic północnych i wschodnich przed wojowniczymi ludami koczowniczymi znanymi jako Heftalici czyli Biali Hunowie. Częste wojny nie przeszkodziły monarchii sasanidzkiej w dbaniu o kulturę i dziedzictwo swych poprzedników. Osiągnięcia na polu literatury, budownictwa i sztuk plastycznych zapewniły Iranowi miejsce obok Rzymu, Grecji i oraz cywilizacji Indii i Chin.
Zaratusztrianizm, zwany też zoroastryzmem, to narodowa religia perska, powstała najpewniej jako reforma dawnych kultów plemion irańskich przez Zaratustrę. Sam Zaratustra - prorok i idealny kapłan - uchodzi za autora hymnów do Boga (Gathy, najdawniejsza część Awesty). Zoroastryzm opiera się na dualizmie (z przewagą dobra), stałej walce opozycyjnych mocy: boga światłości i dobra Ahura Mazdy (Ormuzda) i bóstwa zła i ciemności Arymana. Walczą zatem dwie wielkie sfery kosmosu: królestwo światła, dobra i prawdy oraz królestwo kłamstwa, zła i ciemności. Człowiek ma prawo wyboru, jego złe uczynki wspomagają Arymana, dobre postępowanie zaś przyczynia się do zwycięstwa Ahura Mazdy u kresu istnienia tego świata. Wtedy objawi się zbawca (mesjasz) Saoszjant, zmarli wstaną z grobów, odbędzie się sąd ostateczny i oczyszczenie całej rzeczywistości płomieniami ognia. Eschaton będzie polegał na wiecznym panowaniu dobra.
Po śmierci ciało ludzie rozpada się na elementy, roztapiające się we wszechświecie (tchnienie w wietrze, wzrok w świetle itd.). Dusza łączy się z dajną - niematerialnym bytem, uosabiającym sumienie każdego człowieka.
Nauka moralna Zaratusztry opiera się na dobrym postępowaniu, dobrym myśleniu i dobrym słowie, obowiązku kultu ognia, poszanowaniu czystości i świętości wód i ziemi. W związku z tym zwłoki są układane na dachmach - wieżach milczenia, na których kości zostają ogołocone przez ptaki i dzikie zwierzęta). Atar czyli święty ogień odbierał część modłami i ofiarami ze specjalnego soku czy napoju zwanego soma lub haoma. Ustrój państwa winien być teokratyczny, z dziedzicznym stanem (podobnie jak warna czy kasta indyjska) kapłanów - magów. Za Sasanidów religia Zaratustry stała się wyznaniem imperialnym, współcześnie wyznają go m.in. parsi (parsowie) w Indiach - potomkowie Persów, którzy nie konwertowali na islam i w VII-XII uchodzili do Gudżaratu.
Cywilizacja grecka obejmuje okres od zakończenia epoki mykeńskiej ok. 1200 roku do otwierającej epokę hellenistyczną śmierci Aleksandra Wielkiego w roku 323 p.n.e.. Był to, jak przypomina Simon Hornblower, okres rozwoju i osiągnięć politycznych, filozoficznych oraz na polu nauki i sztuki, który zaowocował powstaniem trwałego dziedzictwa, którego wpływ na kulturę świata zachodniego i całej ludzkości trudno przecenić. Pierwszą dokładną datą dziejów Grecji jest rok 776 p.n.e., rok pierwszych Igrzysk Olimpijskich, obliczony w V wieku p.n.e. przez Hippiasza, pochodzącego z Elidy, położonej na zachodnim Peloponezie, zatem tam gdzie znajdowała się również Olimpia. Praca Hippiasza, oparta na dawniejszych listach zwycięzców, wskazuje że już w VIII wieku istniały zapiski annalistyczne (przynajmniej w najprostszej formie kalendarium) oraz zorganizowane przedsięwzięcia religijne i sportowe arystokracji współpracującej ze sobą na szczeblu ponadlokalnym, skupionej wokół sanktuarium. Prowadzenie zapisków np. w formie inskrypcji takich jak późniejsze marmor parium implikuje znajomość pisma, co dla VIII wieku potwierdzają prace archeologiczne prowadzone w XX stuleciu, m.in. naczynie z napisem "jestem kubkiem Nestora" znalezione na wyspie Pithekoussai w Zatoce Neapolitańskiej, pochodzące sprzed 700 roku.
Grecja była zasiedlona jeszcze w środkowym paleolicie, w epokę brązu weszła ok. 3000 r. W drugim tysiącleciu nastąpiły migracje nowej ludności indoeuropejskiej (Greków). Wtedy utrwalił się stan posiadania i odrębności grup plemiennych Jonów, Achajów i Dorów. Wieki XVII - XII to czas rozwoju oryginalnej cywilizacji mykeńskiej. Poza centrum w Mykenach, istniały organizmy państwowe skupione wokół fortec i pałaców w Tirynsie, Tebach, Pylos i Orchomenos. W roku 1952 udało się odczytać tabliczki z pismem linearnym B, odzwierciedlające funkcjonowanie poszczególnych państw, głównie w perspektywie gospodarczej i administracyjnej. Wiele ze świata końcowego okresu epoki mykeńskiej zachowało się w micie o wojnie trojańskiej, przekazanym przede wszystkim w Iliadzie i Odysei. Ośrodki mykeńskie upadły w XIII i XII wieku pod ciosami Dorów. Świadkami dawnej chwały pozostały mury z potężnych głazów. Wewnątrz cytadel znajdowały się rezydencje władców z salą reprezentacyjną (megaron), ozdobioną malowidłami wzorowanymi na sztuce minojskiej. Ceramika nieraz przedstawiała ludzi (np. wojowników) i zwierzęta gospodarskie. O jakości pracy złotników świadczą m.in. maski pośmiertne, znalezione przez Schliemanna w mykeńskim okręgu grobowym A, pochodzące z XVI/XV wieku.
Lata ok. 1200-900 określa się w literaturze jako tzw. Ciemne Wieki (Dark Ages). Wiedza Greków czasów klasycznych o tej epoce była nieuporządkowana, pofragmentowana, nie wolna również od błędów.
Tukidydes pisząc swój zarys dziejów Grecji od wojny trojańskiej do czasów mu współczesnych nie mówi nic o jakimś dramatycznym zerwaniu ze światem homeryckim. Wspomina jednak o "stopniowym osiedlaniu się" Hellenów i procesie kolonizacji Italii, Sycylii i zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej, czego początek przypada właśnie na Ciemne Wieki. Simon Hornblower zauważa, że Tukidydes dobrze orientował się w kolejnych migracjach plemion greckich w samej Helladzie czasów po upadku cywilizacji mykeńskiej. Największe znaczenie miała wędrówka Dorów, łączona z mitycznym "powrotem potomków Heraklesa". Na ile była to inwazja, a na ile pokojowe zasiedlanie, pozostaje przedmiotem dyskusji i badań. W czasach klasycznych mamy świadectwa silnego antagonizmu i skonfliktowania między Dorami (Sparta, Korynt) a Jonami (Ateny, Efez i inne miasta Azji Mniejszej). Znaczący jest m.in. zakaz wstępu Dorów do świątyń Grecji jońskiej, czego świadectwem jest np. inskrypcja z V wieku na wyspie Paros.
Kolonizacja grecka czasów archaicznych nie powinna być utożsamiana jedynie z inicjatywami osadniczymi popieranymi i finansowanymi przez państwa (polis). Sam proces powstawania państw jońskich i doryckich może być rezultatem kolonizacji, również tej motywowanej chęcią pozbycia się oponentów politycznych (np. Sparta w VIII wieku wysłała kolonistów do Taras (Tarentum) w Italii by pozbyć się niepożądanej grupy ludności). S. Hornblower pisze, że pierwszym wspólnym działaniem (politycznym) Koryntyjczyków jako polis było skolonizowanie Syrakuz na Sycylii w roku 733. Zorganizowane osadnictwo w Italii rozpoczęło się ok. 750 roku, zaś na Sycylii, cennej dzięki swym urodzajnym ziemiom, w roku 734. Zakładanie poszczególnych kolonii było najpewniej upamiętniane i utrwalane na piśmie w nowych polis i ich metropoliach (metropolis- "miasto-matka”). Archeologia poświadcza również przekaz Tukidydesa o jońskiej kolonizacji Azji Mniejszej prowadzonej w Ciemnych Wiekach przez Ateny. Szczególna intensywność kolonizacji pojawia się po założeniu Cumae (kolonii osadników z Pithekoussai - dawniejszej kolonii) ok. 750 r. oraz Naksos i Syrakuz na Sycylii w l. odpowiednio 734 i 733. Grecy zakładali polis w całym basenie Morza Śródziemnego oprócz królestwa faraonów i środkowej Anatolii czy np. Fenicji, gdzie stare cywilizacje były zbyt dobrze zorganizowane i uzbrojone by pozwolić sobie na niekontrolowaną obcą infiltrację.
Hornblower zwraca uwagę, że według communis opinio nauki głównymi motorami kolonizacji były interesy handlowe, chęć gromadzenia majątku (kruszce, niebawem pojawiają się pierwsze monety z elektronu - stopu złota i srebra) oraz pragnienie ekspansji i odkryć ("konkwista" grecka, zob. np. poezje Archilocha, zaangażowanego w kolonizację Tazos przez Paryjczyków). Dawniejszy pogląd o nadwyżce ludności i głodzie ziemi nie jest trafny, tym bardziej że pierwsze dobrze udokumentowane wyprawy kolonizacyjne były zbyt nieliczne, aby stanowić remedium na ewentualne przeludnienie. Wart uwagi jest również handel niewolnikami - cennym towarem na terenach urodzajnych, lecz słabo zaludnionych (por. np. handel władców Słowiańszczyzny, w tym Piastów i Rurykowiczów z Europą Zachodnią, Grekami i Arabami, z rolą Żydów jako pośredników, określanych przez Yuri Slezkine'a mianem service nomads). Kolonizacja grecka, ograniczona przez potężnych konkurentów - Fenicjan, objęła m.in. Cyrenajkę, Italię (Neapol), Sycylię, ujście Rodanu (Marsylia).
Po "Wiekach ciemnych" nastają czasy archaiczne (ok. 800-500 r.). Powstaje wtedy alfabet wspólny wszystkim Hellenom, pojawia się literatura śpiewana i recytowana, sukcesywnie spisywana. Rozwijają się również amfiktionie i igrzyska, tym samym rośnie integracja i wspólnota kulturowa Hellenów. W VI wieku poezja jako najszlachetniejsza forma mowy ludzkiej, uchodziła za najlepsze medium każdej treści intelektualnej (wiersze Solona, filozofia ujęta w traktat poetycki Ksenofanesa z Kolofonu). Około roku 550 pojawiają się pierwsze znane utwory prozą (kosmogonia Siedmiokąt Ferekydesa z Syros, O naturze Anaksymandra z Miletu). Zapewne wtedy powstają bajki prozą przypisywane Ezopowi. Początkiem historiografii staje się Obejście świata Hekatajosa z Miletu. Rozwój prozy nastąpi w V wieku (Tukidydes, Herodot, Korpus Hipokratejski). Liryka ustąpi wtedy nowej formie - dramatowi, obejmującemu rozwiniętą w Atenach za czasów Frynichosa i Tespisa tragedię, dramat satyrowy i komedię (komedia stara: Kratinos, Eupolis, Arystofanes). Czasy sofistów - płatnych nauczycieli mądrości, wskazujących na konwencjonalizm i względność urządzeń życia obywatelskiego, sprzyjają rozwojowi retoryki jako nowego gatunku literackiego (teoria wymowy Gorgiasza z Leontinoi i Izokratesa). W IV wieku przeważy proza (historycy Ksenofont, Efor, Teopomp) oraz pisma fachowe (poza prawniczymi, te wykształcą dopiero Rzymianie). Rozwija się filozofia w formie dialogów (Platon), apologii (Ksenofont, Platon, Izokrates) oraz monologu czyli pisma naukowego lub traktatu (Arystoteles). Pojawiają się kolejni mistrzowie retoryki (Demostenes, Ajschines z Sfettos, Hyperejdes).
W czasach archaicznych zmiany struktury społecznej spowodowały przemiany architektury. W VIII wieku pojawia się typ świątyni-hali z dachem dwuspadowym (gliniane modele Herajonów z Argos i w Perachora pod Koryntem). W wieku VII pojawia się kolumnada (peristasis) z fryzem składającym się z metop i tryglifów. Wielkie znaczenie, wskazujące zresztą na rozwój gospodarczy, ma zastępowanie gliny, cegieł i drewna kamieniem. Pod koniec VII stulecia formują się porządki architektoniczne: dorycki (świątynia Apollona w Thermos) i joński (Herajon na Samos). Już w VI wieku świątynie przybierają wielkie rozmiary (Olimpiejon w Akragas, efeska świątynia Artemidy). Monumentalne budowle sprzyjają rozwojowi rzeźby, zapewne wzorowanej na dziełach egipskich i mezopotamskich. Wczesne posągi to głównie kurosi i kory, przedstawiane w dwóch nurtach: surowym doryckim (np. Kleobis i Biton Polimedesa, pocz. VI wieku) i łagodniejszym jońskim (Hera z Samos, ok. 560 r.). Działa też szkoła attycka (grupa Tyranobójcy Antenora z VI wieku). Pod wpływem wschodnim w malarstwie wazowym ok. 720 r. kształtuje się styl orientalizujący, wypierając styl dipyloński. W wieku VI malarstwo wazowe tworzy na potrzeby sympozjonów, pojawia się styl czarnofigurowy z bogactwem przedstawień realistycznych i mitologicznych. Styl czerwonofigurowy kształtuje się ok. roku 530. Nowa technika pozwoliła na większy realizm i dokładne oddanie najrozmaitszych szczegółów i indywidualizację postaci.
W epoce archaicznej kształtuje się charakterystyczny dla Grecji typ państwowości, którym jest miasto-państw (polis), stanowiącej wspólne dobro pełnoprawnych jego mieszkańców (obywateli). Większość polis doby archaicznej miała ustrój arystokratyczny. Następował wzrost bogactwa dzięki rzemiosłu (luksusowa ceramika, rzeźba), pojawiały się jednak również zjawiska negatywne, takie jak wzrost liczby bezrolnych i popadających w niewolę za długi. Zmiany w sposobie walki i wyposażeniu wojennym prowadził do wzrostu znaczenia średniozamożnych chłopów, pełniących służbę jako hoplici czyli ciężkozbrojna piechota. Uderzyło to w polityczny monopol arystokratów. Sprawiedliwość miały zapewnić kodyfikacje praw (Zaleukos, Drakon) oraz wprowadzanie reform ustroju m.in. w Atenach przez Solona. Alternatywą były rządy tyranów np. Pizystrata w Atenach. W świecie greckim tyrania to tyle, co władza uzurpatora (w odróżnieniu od króla, jak np. w Sparcie), który odsuwał od realnego wpływu na politykę instytucje uznawane w danej polis za praworządne (ekklesia, rada - boule). Zwykle tyran nie tworzył dla siebie nowego urzędu, nie zmieniał również zastanych form ustrojowych, wykorzystując je do realizacji własnej polityki. Tyrani rozwijali swe poleis, podejmując ważne i ambitne przedsięwzięcia gospodarcze i kulturalne. Dążyli również do zyskania poparcia i popularności wśród rzemieślników i chłopstwa. Tyranami określali się również politycy greccy sięgający po władzę w IV-III wieku, zatem w okresie dominacji królów hellenistycznych (tzw. tyrania późnogrecka). I tu uzurpator prezentował swą władzę jako sposób obrony uciśnionych i ubogich, posługując się przy tym demagogią.
Pod koniec epoki archaicznej ustala się ostatecznie odrębny ustrój i rola polityczna Sparty. Jej niebawem największy rywal - Ateny - w VI wieku przechodzą proces głębokiej transformacji wewnętrznej (reformy Solona, tyrania Pizystrata, reformy Klejstenesa). Poza rozwiązaniami ustrojowymi Aten, a zwłaszcza demokracją ateńską, duże znaczenie odgrywał jako wzór, inspiracja lub przedmiot badań i krytyki ustrój Sparty. Około roku 550 w Sparcie doszło do reform ustroju, które miały na celu zagwarantowanie efektywnej kontroli nad chłopami z Lakonii i podbitej w VII wieku Mesenii (heloci). Ukształtowała się na prawie dwa wieki jednolita, zmilitaryzowana społeczność obywateli-żołnierzy, zwanych homoioi - "podobni".
Pełnoprawnymi obywatelami Sparty byli jedynie spartiaci, poddawani surowemu wychowaniu czyli agoge. Ta specyficzna pedagogika ukształtowała się w okresie archaicznym, tworząc fundament surowego życia i potęgi armii. Poddani byli mu wszyscy chłopcy poza następcami tronu w dwóch rodach królewskich. Kluczowe było życie wspólne w koszarach, podział na grupy wiekowe i pederastia mająca pełnić rolę wychowawczą. W epoce archaicznej w ramach agoge uczono muzyki i poezji. Między 7-17 rokiem życia chłopców poddawano ciężkim ćwiczeniom i sprawdzianom w formie pozorowanych bitew oraz chłosty rytualnej. Następne dwa lata obejmowały swoistą służbę przygotowawczą, analogiczną do efebii innych poleis. W Sparcie służba ta obejmowała działania przeciwko helotom. W wieku lat 20. efeb stawał się członkiem klubu mężczyzn wspólnie zasiadających do posiłku (syssitia). Dopiero wtedy zyskiwał prawo założenia rodziny. Jednak jeszcze przez 10 lat żył ze swymi pobratymcami w koszarach. Relikty agoge utrzymały się jeszcze pod panowaniem rzymskim. Agoge dziewcząt sprowadzała się do ćwiczeń fizycznych, bez wspólnego życia i mieszkania.
Spartiaci którzy odbyli służbę wojskową, gromadzili się na apelli. Wybierano tam Radę Starszych czyli geruzję (dosłownie: senat) i pięciu eforów. Apella formalnie decydowała o kształcie polityki państwa, głosowano albo krzykiem albo przez rozstąpienie się. Gerontowie mogli jednak przerwać jej obrady, gdy uznali, że wymaga tego korzyść polis (por. rzymskie senatus consultum ultimum). Geruzja Sparty obejmowała obu królów i 28 gerontów ("starszych"). Wraz z eforami kierowała państwem, jednak jej znaczenie malało wraz ze wzrostem władzy eforów. Geruzje działały również w innych miastach greckich. Eforowie (ephoros - "rządca", "nadzorca") byli wysokimi urzędnikami wpierw Sparty, potem miast wzorujących się na jej prawach (np. Tera i Kyrene). Dzierżyli pełnię władzy podobnej do rzymskiego imperium, przyjmowali posłów zagranicznych, nadzorowali obu królów i czuwali nad bezpieczeństwem wewnętrznym.
Heloci byli kategorią ludności o statusie prawnym zbliżonym do niewolników czy przymusowych osadników. Byli przypisani do gruntów, należących do spartiatów. Podobnie jak poddani chłopi, dostarczali panu i jego rodzinie żywność i inne produkty. Heloci odgrywali zasadniczą rolę w gospodarce Sparty, zaś konieczność utrzymania ich w posłuchu i stała obawa przed ich powstaniem ukształtowała w dużej mierze ustrój spartański. Jednym ze stadiów agoge była krypteja ("tajna służba"), łącząca próby sprytu i wytrzymałości. Wywodziła się z dawnych obrzędów inicjacji młodzieńców. Chłopcy oddalali się od miasta, ukrywając się za dnia po lasach i w górach (jak wilki?). Ich bronią były jedynie sztylety, sami zdobywali żywność (np. przez sprytną kradzież). Szczególne znaczenie miało przeprowadzanie skrytobójczych napadów na tych spośród helotów, którzy w ocenie spartiatów stwarzali zagrożenie dla państwa.
Ksenofont w Ustroju lacedemońskim (IV wiek p.n.e.) przedstawia wyidealizowany obraz Sparty i jej systemu wychowania obywateli. W rzeczywistości agoge podlegała ewolucji aż do IV wieku. Mimo zmian, wychowanie w Lacedemonie było surowe. Do 7 roku życia dziecko przebywało w rodzinie, do ukończenia 18 lat i chłopcy i dziewczęta przebywali w państwowych zakładach czy "internatach" podobnych do koszar, gdzie głównym elementem porządku dnia były ćwiczenia wojskowe i fizyczne. Służba wojskowa spartiatów trwała od 20 do 30 r. życia. Całość owej pedagogiki, w której Arystoteles widział jedynie wpajanie dyscypliny żołnierskiej, miał zorganizować Likurg. Odmienne ideały przyświecały Atenom. Za cel stawiano sobie wychowanie człowieka wolnego, wykształconego w harmonii, dysponującego wszechstronną wiedzą (kalokagatia). Poza sportem i przygotowaniem do walki zbrojnej, rozwijano wiedzę, moralność i estetykę (tzw. zdolności muzyczne od słowa "muza"). Zajmowali się tym gramatyści lub kitaryści. Gimnastyką zajmował się pedotryba w jego prywatnej szkole (palestrze). Po ukończeniu 16 r.ż. młodzieńcy kształcili się w gimnazjonie (w epoce hellenizmu był to podstawowy typ średniej szkoły publicznej). Kształcenie kończyło się dwuletnią służbą wojskową w efebii państwowej, wprowadzone po r. 338 p.n.e. Dziewczęta otrzymywały lepsze lub gorsze wykształcenie domowe.
Zasadniczą rolę w dziejach Europy odegrały wojny perskie. W znaczeniu węższym chodzi o dwie wyprawy perskie na Grecję: kampanię z r. 490 i lat 480-479. W sensie szerszym "wojny perskie" to nazwa epoki historycznej obejmującej pierwszą połowę V wieku p.n.e., gdy miała miejsce seria konfliktów zbrojnych między greckimi miastami-państwami (poleis) i siłami podległymi Achemenidom.
Początek wojnom dało powstanie Greków, przede wszystkim Jonów, które wybuchło na zachodnim brzegu Azji Mniejszej (powstanie jońskie, 500-494). Przewodnią rolę grał Milet, powstańcy zdobyli Sardes, jednak musieli cofnąć się, co wraz z porażką na morzu u brzegów wyspy Lade oznaczało upadek powstania. Pomoc udzielona przez Greków europejskich stała się casus belli, dzięki któremu w roku 492 ruszyła na Helladę armia perska dowodzona przez Mardoniusza. Burza u przylądka Atos spowodowała rozbicie floty Achemenidów, co wraz z dużymi stratami po stronie zależnych od Persji Traków sprawiło, że kampania okazała się porażką. W roku 490 miała miejsce wyprawa morska Datysa i Artafernesa. Dowodzeni przez Miltiadesa Ateńczycy z pomocą armii Platejów odnieśli zwycięstwo pod Maratonem (upamiętnił je kurhan), zaś Ateny, przewidując dalsze działania wojenne, realizowały strategię rozbudowy floty skorelowaną z budową portu w Pireusie. Wtedy też powołano do życia defensywny Związek Panhelleński, który powierzył dowództwo armii lądowej i floty Sparcie. W roku 480 ruszyła wielka wyprawa Kserksesa I, podczas której armia perska przemieszczała się tak lądem jak i drogą morską. Zdołano pokonać Greków Leonidasa pod będącymi ważnym punktem strategicznym Termopilami (wąski pas ziemi między górami Iti a zatoką Maliakos, jedyne w antyku przejście między Grecją Północną a Środkową), jednak król perski rozkazał wycofać się po klęsce na morzu poniesionej pod Salaminą (wyspa ok. 600 roku połączona z Atenami, zasiedlana przez kleruchów tejże, ok. 500 m. od brzegu). Kolejnymi przegranymi okazały się bitwy pod Platejami i u przylądka Mykale.
Efektem wojen z Achemenidami okazało się uzyskanie przez państwa greckie dostępu do Morza Czarnego. Powstał Ateński Związek Morski (I), który prowadził dalej kampanię przeciw Persom, zakończoną tzw. pokojem Kaliasza z roku 449. Zgodnie z jego postanowieniami imperium perskie zrezygnowało z hegemonii na Morzu Egejskim uznając jednocześnie wolny status miast greckich w Azji Mniejszej.
Ateński Związek Morski był to sojusz (symmachia), zatem rodzaj traktatu między Atenami i państwami greckimi leżącymi na brzegach Morza Egejskiego. Związek ów, znany również jako Symmachia Delijska od siedziby skarbca związkowego - wyspy Delos (tam odbywały się też zebrania rady związkowej), pierwotnie miał na celu uwolnienie miast jońskich od zwierzchnictwa perskiego. Z czasem Symmachia przekształciła się w arche (imperium) ateńskie. Ateny zaczęły dotkliwie karać swych sprzymierzeńców ośmielających się prowadzić mniej czy bardziej niezależną politykę (m.in. Tazos, Samos, Mitylena). Związek Morski rozpadł się po przegranej przez Ateny wojnie peloponeskiej (431-404).
W V wieku architektura sakralna korzystała z dorobku dwóch poprzednich wieków. Dopracowano jednak proporcje brył, rzeźba opanowała mistrzowsko warsztat, pozwalając na naturalizm. Tuż po wojnach z Persją rozwija się malarstwo ścienne (Polignot z Tazos). Porządek dorycki osiąga szczyt w Partenonie i świątyni Zeusa w Olimpii. Żywotny okazał się styl joński, zarówno w V (świątynia Nike Apteros w Atenach, Erechtejon) jak i IV wieku (nowa świątynia patronki Efezu, świątynia Feba w Didymie, Mauzoleum w Halikarnasie). Powstają monumentalne budynki publiczne: buleuteriony, gimnazjony, stoai, stadiony). Hippodamos z Miletu rozwija urbanistykę według precyzyjnych planów. W drugiej połowie V wieku w świątyni Apollona w Bassai pojawiają się kolumny korynckie. W rzeźbie mamy dynamiczną grupę Tyranobójców Kritiosa i Nesiotesa (477 r.) oraz posągi kultowe Fidiasza oraz ważne studia ciała człowieka, nie pozostające w związku ze świątyniami: Doryforos Polikleta, Dyskobol Myrona. Obok zasady kontrapostu, w ostatnich latach V wieku pojawia się portret rzeźbiarski. IV wiek pójdzie w kierunku płynnego modelunku i próby oddania przeżyć postaci (np. Apollo Sauroktonos Praksytelesa, Herakles Farnese Lizypa). W malarstwie poza nowymi technikami opracowano elementy perspektywy (Zeusa z Heraklei), rozwijało się malarstwo sztalugowe (Apelles).
Za Peryklesa Ateny stały się nie tylko hegemonem. lecz również kulturalną stolicą świata greckiego. Narastał jednak konflikt ze Spartą, który doprowadził do wybuchu wojny peloponeskiej (431-404). Po ciężkich i wyniszczających cały kraj walkach, Ateny ostatecznie przegrały, a Związek Morski rozpadł się, co pociągnęło za sobą dalsze zwiększenie destabilizacji i chaosu.
Autorytarne poczynania Sparty doprowadziły do wojny korynckiej trwającej w l. 395-387. Hegemonię Sparta zachowała dzięki wsparciu Persji i postanowieniom pokoju Antalkidasa z przełomu lat 387-386. Niebawem umocniła się pozycja Teb i Aten, które utworzyły II Ateński Związek Morski (rok 378). W jego skład weszło mniej, bo ok. 70 miast i wysp jońskich. Miał on charakter konfederacji, bowiem poszczególne podmioty zachowały dużą autonomię. Ateny próbowały umocnić swą pozycję w ramach tej symmachii, czego rezultatem był wybuch wojny sojuszniczej z członkami Związku (l. 357-355). Związek rozpadł się, co doprowadziło do umocnienia pozycji politycznej królestwa Macedonii. Słynna ze zwycięstw armia Spartan została pokonana pod Leuktrami (371). Rozpoczęła się hegemonia Teb, trwająca jednak tylko do r. 362. Umocnienie się Macedonii i upadek zarówno Teb jak i II Ateńskiego Związku Morskiego doprowadziło do zwycięstwa Filipa II pod Cheroneą. Pokonane miasta greckie zachowały swe struktury i instytucje społeczne i polityczne, jednak hegemonami Związku Korynckiego zostali królowie macedońscy. Jako koniec okresu klasycznego przyjmuje się rozpoczęcie przez Aleksandra III wyprawy przeciwko Persji w r. 334. Ateny pozostały liczącym się ośrodkiem kultury i nauki, jednak mimo prób odzyskania podmiotowości politycznej (Związek Etolski, Związek Achajski), Grecja przestała odgrywać samodzielną rolę w świecie państw hellenistycznych. Jej pozycję dodatkowo pogorszył rozwój nowych centrów kultury w monarchiach diadochów (Antiochia, Aleksandria, Pergamon), a następnie wzrost potęgi Rzymu.
Macedonia była państwem o dużej powierzchni, zamieszkałym przez ludność należącą do różnych plemion. Przez wieki nie odgrywała znaczniejszej roli w polityce greckiej, tym bardziej że była rozbita wewnętrznie, odgrodzona od morza koloniami greckimi i zmuszona do prowadzenia wojen obronnych przeciwko sąsiadom. Wzmocnił państwo dopiero Filip II (pan. 359-336), który zlikwidował podział kraju na udzielne księstwa (dzielnice), zniszczył również część kolonii greckich, zyskując tym samym swobodniejszy dostęp do Morza Czarnego i Hellespontu. Umocnienie pozycji w samej Grecji zapewniło zdobycie Tesalii. Filip II zdobył również Trację, zamieniając ją w prowincję swego królestwa i źródło rekruta. Podobny los spotkał plemiona Peonów i Agrianów. W perspektywie planu wyprawy na Persję, hegemonia Macedonii w Grecji umocniła się po zwycięstwie nad Tebami i Atenami w bitwie pod Cheroneją (338 r.), zwłaszcza że Filip II uzyskał od Aten Chersonez Taurydzki stanowiący bazę dla armii, mającej uderzyć na Achemenidów. Warto pamiętać, że Filip dysponował armią zawodową, co pozwoliło mu na pokonanie równych co do liczby obywatelskich milicji poleis skupionych wokół Teb i Aten. Znaczną rolę odgrywała kawaleria i nowy model falangi uzbrojonej w długie włócznie – sarissy.
Na wiosnę roku 334 syn Filipa II, Aleksander, ruszył na czele armii liczącej ok. 35 000 ludzi przeciwko Persji. Odniósł szereg wspaniałych zwycięstw, dzięki którym zyskał przydomek Wielki (nad Granikiem w r. 334, rok później po Issos, w r. 331 pod Gaugamelą). W roku 330 zmarł ostatni przedstawiciel dynastii Achemenidów, Dariusz III. Oznaczało to opróżnienie tronu i rozpad imperium perskiego. Aleksander ogłosił się władcą całej Azji, podporządkował sobie Iran i zachodnie kresy Indii. Granice imperium macedońskiego pokrywały się w zasadzie z granicami Persji, tyle że centrum władzy nadal znajdowało się w położonej na zachodnich kresach państwa Macedonii. Aleksander Wielki zdawał sobie z tego sprawę, dlatego założył nową stolicę – Aleksandrię w Egipcie. Zapowiedzią hellenizmu, również w dziedzinie ustrojowej i prawnej, było utrzymanie perskiego podziału administracyjnego na satrapie, którymi kierowali nadal urzędnicy pochodzenia perskiego. Nieco podobne do późniejszej polityki kolonizacji rzymskiej było zakładanie w strategicznych punktach państwa miast stanowiących kolonie greckie.
Aleksander Wielki zmarł w roku 323. Jego państwo niebawem rozpadło się w toku wojen prowadzonych przez generałów niepokonanej dotychczas armii macedońskiej – twórców nowych dynastii („dziedzice” czy następcy Aleksandra -diadochowie). Powstał tym samym tzw. system państw hellenistycznych: Egiptu pod panowaniem Lagidów (Ptolemeuszy), monarchii syryjskiej Seleucydów (azjatyckie kraje podbite przez syna Filipa II), na nowo niezależnej Macedonii rządzonej wraz z podległą jej Grecją przez Antygonidów. W III wieku „system” zaczął załamywać się, zwłaszcza w Azji (państwo Greków Baktryjskich panujące nad częścią Indii, państwo zdobywcze Partów, uniezależnienie się hellenistycznych królestw Azji Mniejszej: Pontu, Kapadocji, Bitynii, odpadnięcie Armenii i Medii Atropatene). Znaczącą rolę polityczną zaczęło odgrywać królestwo Pergamonu. W hellenizmie rozwija się poezja uczona, tracąca bezpośrednią więź z kontekstem wykonawczym (Kallimach, Teokryt). Obok tego dzięki Aratosowi z Soloj odradza się epos dydaktyczny. Pojawia się swoista kultura książki, głównie czytanej na głos, w towarzystwie. Forma zwoju nie sprzyjała lekturze cichej. Znaczne zmiany zachodzą w teatrze: rozwija się komedia nowa (Menander) oraz oceniany jako przejaw prymitywizacji mim (Herondas z Kos). Z epoki hellenistycznej pochodzą dzieła historyczne Polibiusza, Dionizjusza z Halikarnasu i Diodora Sycylijskiego, kształtuje się również filologia jako wyspecjalizowany dział nauki, czemu towarzyszy zakładanie wielkich bibliotek m.in. w Aleksandrii i Pergamonie. Podboje armii macedońskiej otworzyły przed urbanistami i architektami greckimi nieograniczone w praktyce możliwości. Projekty przybierają ogromne rozmiary, zachowując klasyczne formy (stoa, buleuterion, eklesiasterion, teatr). Rzeźba rozwija się najintensywniej w Aleksandrii, Pergamonie i na Rodos. Cechuje ją ekspresyjność (Byk Farnese, Nike z Samotraki, Grupa Laokoona). Chętnie poruszano tematy “codzienne” (Chłopiec duszący gęś, Stara pijaczka Myrona z Teb). Innowacją była kompozycja stożkowa (Menelaos z ciałem Patroklosa).
Tzw. imperializm rzymski, na który składały się m.in. podboje i ekspansja we wschodniej części Morza Śródziemnego, pociągnął za sobą upadek Macedonii i opanowanie Grecji (148 i 146 r.) oraz aneksję królestwa Pergamonu zapisanego przez jego ostatniego króla Rzymowi i przekształconego w prowincję Azję (129 p.n.e.). Swe państwa zapisali Rzymowi również królowie Bitynii i Cyrenajki. Partowie oderwali od państwa Seleucydów Persję (Iran) i Mezopotamię z Babilonem. W I wieku n.e. państwo Greków baktryjskich uległo inwazji armiom koczowników z Azji środkowej. W roku 64 p.n.e. prowincją rzymską stała się Syria, zaś w roku 30 Egipt – ostatnie królestwo hellenistyczne. Jak pisze Józef Wolski, po likwidacji schedy diadochów, Rzym skierował się ku lokalnym państwom orientalnym (Pont, Armenia), które próbowały przeciwstawiać się jego polityce. Aż do czasów Augusta nie kierowano się jednak spójną strategią, wyznaczającą granice podbojów. W toku wojen domowych dużą rolę odgrywała potrzeba zdobycia środków potrzebnych do realizacji osobistych planów politycznych wodzów takich jak Cezar, Pompejusz Wielki i Krassus. Pierwszy okres panowania imperium nad Grecją, trwający do ok. 70 r. n.e., był okresem stagnacji, a może i upadku literatury. Wyjątek stanowi dzieło geograficzne Starbona. Dion z Prusy i Plutarch zwiastują nową epokę literacką, zwaną nową sofistyką. Głównym hasłem staje się powrót do dorobku klasycznego. Renesans przeżywa retoryka (Herodes Attyk, Eliusz Arystydes), filozofia w formie dialogu (Lukian) oraz historiografia (Appian, Arrian). W tymże okresie powstaje mający cechy antykwaryczne przewodnik po Helladzie Pauzaniasza. Gatunkiem pozbawionym klasycznej genezy jest romans, który uprawia Longos z Lesbos. Od II wieku rozwija się literatura chrześcijańska, zachowały się jednak mowy Libaniosa oraz Dionysiaka Nonnosa.
Religia grecka to aż do swego zaniku w późnej starożytności, religia zaliczana przez współczesne religioznawstwo do r. naturalnych, nie zaś objawionych (profetycznych). Obejmowała kulty i wierzenia poszczególnych plemion (Dorów, Jonów, Eolów itd.) przybywających do Grecji. Część mitologii powstała na Krecie, część wierzeń i obrzędów miała pochodzenie indoeuropejskie, niektóre kulty i opowieści zapożyczono od ludów małoazjatyckich, z którymi Grecy mieli częste kontakty w toku całej swej historii. Brak było świętych ksiąg lub jednolitego zbioru przepisanych rytów. Grecy, podobnie jak inne ludy indoeuropejskie, kładły duży nacisk na poprawność kultu, przeciwstawiając precyzyjne i pobożne spełnianie przepisanych tradycją ofiar (por. braminizm) przesądowi (zabobonowi), który określali jako "lęk przed bóstwem" - deisidaimonia. Taką pozorną pobożność uznawano nawet za chorobę, łącząc ją z postawami nacechowanymi fanatyzmem (prozelityzmem). Równocześnie, podobnie jak w Rzymie, prawa i kultura polis przeciwstawiały się publicznym aktom bluźnienia i profanacji bóstw tradycyjnych (asebeia). Groziły za to ciężkie kary, dotykające w wyjątkowych sytuacjach również filozofów (Sokrates w r. 399, być może w związku z zamieszaniem jego ucznia Alcybiadesa w sprawę zniszczenia herm - zatem obiektów świętych). Mówienie o ateizmie czy materializmie (np. utożsamianie z nim atomizmu Demokryta) jest o tyle mylące, o ile przenosi nowoczesne kategorie myślenia i ideologii w czasy starożytne (anachronizm i prezentyzm). Ateizmu nikt nie wyznawał, gdyż był to nonsens - sfera religii była organicznym elementem funkcjonowania ludzi w świecie, nie dawała się oddzielić od innych działań i refleksji ludzkiej, niezależnie od tego czy było to kupiectwo, sztuka wojenna czy życie polityczne.
By rozpocząć obrzędy, konieczna była czystość rytualna, która nie obejmowała, o ile wiemy, odpowiedniego nastawienia, skupienia lub intencji. Skalanie następowało za sprawą kontaktu fizycznego ze zwłokami, kobietą w połogu, menstruację lub stosunek seksualny. Stan czystości przywracano za pomocą obmyć i okadzeń. W nieszczęściach dotykających rodu, fyle czy miasta widziano znak gniewu bogów m.in. spowodowanego uczestnictwem nieczystych w świętych rytach.
W ofierze bezkrwawej składano placki ze zboża lub papkę z kaszy, które płonęły na ołtarzu. Ofiary krwawe były częstsze i bardziej skuteczne. Wykorzystywano jedynie zwierzęta hodowlane: jałówki, byki, woły, rzadziej owce (czarna dla Hadesa), kozy i świnie (najrzadziej, świnie wiązano ze światem podziemnym, Demeter i Plutonem/Hadesem). Spalano kości i skórę, ugotowane mięso spożywano na uczcie. W ramach libacji pito wino rozcieńczone wodą w kraterach lub mleko z miodem, na zakończenie uczty wylewano pozostałe wino na płomień ofiarnego ognia. Święta obchodzone publicznie w poszczególnych polis obejmowały również tańce religijne i śpiewy chóralne, dzięki którym rozwijała się poezja i wyłonił teatr grecki. Organizacja kultu leżała w gestii urzędników miasta-państwa, istniały też kulty "prywatne" - domowe, kult zmarłych. Nie sprawowali ich wyspecjalizowani kapłani, brak było odpowiednika kleru czy stanu kapłańskiego. Dużym prestiżem społecznym cieszyli się kapłani sprawujący kult w ważnych sanktuariach np. w Delfach i świątyni Artemidy w Efezie. Wyrazem czci dla bogów były również agony - zawody w rozmaitych dziedzinach (np. agony dramaturgów, w których brali udział twórcy tej miary co Ajschylos, Eurypides i Sofokles). Trudno zapomnieć o dużej roli materialnych składników kultu, podobnie jak w Rzymie - dążono do ceremonii i budowli okazałych, jak najświetniejszej dekoracji i cennych materiałów. Wraz z tym doskonalono formę i warsztat, czy to rzeźbiarski i malarski czy to architektoniczny.
Przejawiająca się w plastyce i literaturze niemalże całkowita antropomorfizacji bóstw Hellenów, nie oznacza sama przez się braku świadomości istnienia sfery mocy boskich. Manifestowały się one różnorodnie. Wszystko co wychodziło poza ciężką, bolesną codzienność np. pracy fizycznej na roli czy w warsztacie, umierania, chorób czy zagrożenia śmiercią z rąk najeźdźców, było znakiem i efektem boskiej obecności. Sfera numeniczna, sfera świętej mocy była jednością, na którą składało się wiele sił. Siły te określano mianem bogiń i bogów (theoi, theai) oraz demonów (półbogów, boginek), herosów itd. Siły były nierówne, pozostawały w napięciu i stanie walki, jednakże porządek w kosmosie powstawał właśnie jako równowaga będąca wynikiem działania sił przeciwstawnych, lecz wzajemnie równoważących się (por. postać Temidy, Dike itp.).
Olimpijczycy i inni bogowie greccy były nieśmiertelne, jednak nie były wieczne, gdyż wywodziły się od jeszcze dawniejszych, niespożytych sił Chaosu, Ziemi (Gaja) i Nieba (Uranos), które nie były w zasadzie przedmiotem kultu. Również potęga Zeusa i jego rodzeństwa był ograniczona, przede wszystkim mojrą - przeznaczeniem, powszechnym prawem kierującym kosmosem (por. ius naturale, logos stoicki, również astrologia i wróżby). Olimpijczykom brakowało też wszechwiedzy, ich intelekty, ujęte antropomorficznie, były określone naturą każdego z nich oraz obszarem działania (zakreślanym w kulcie i poezji przydomkami, zob. np. art. o Apollonie czy Demeter). Wierzono, że każdy bóg występuje w wielu postaciach (emanacjach, aspektach), będąc zawsze jedną osobą. Brak było ścisłej hierarchizacji, chociaż próby porządkowania podejmowali pisarze tej miary co Hezjod. W dziedzinie kultu ujęcia Teogonii nie miały jednak zbyt wielkiego znaczenia. Antropomorfizacji nie uległy złośliwe lub opiekuńcze daimones - nieokreślone siły o boskiej naturze, lub konkretne bóstwa bez imienia (kery, gorgona Meduza, centaury, seleni, nimfy, satyrowie). Wierzono, że każdy człowiek ma swego daimona (dobrego lub złego), być może analogicznie do genius rzymskiego. Epos Homera wyraża przekonanie o bytowaniu duszy po śmierci, jednak bez świadomości swego istnienia, jako jedynie "cień" zmarłego. Misteria Demeter i Dionizosa oraz orfizm i pitagoreizm wpłynęły na rozwój nauki o nieśmiertelności dusz i metempsychozie wraz z możliwością poprawy swego losu w przyszłym wcieleniu.
Ważną rolę odgrywał silnie zakorzeniony w religii greckiej pogląd, o możliwości i potrzebie swoistego "dialogu" z bóstwami, stąd wielka rola wyroczni (Dodona, Delfy, Didyma w Azji Mniejszej, Epidauros na Peloponezie oraz liczne wyrocznie o znaczeniu lokalnym).
W Grecji antycznej mity - przekazane przez tradycję opowieści o bogach i bohaterach (herosach), były ujmowane od najdawniejszych czasów w formę poetycką. Część mitologii greckiej pozostawała w bezpośrednim związku z rytuałami. Taki charakter miały mity ajtiologiczne (od. gr. aition - przyczyna, powód), które wyjaśniały genezę danej instytucji religijnej, przydomku bóstwa lub rytuału. Część mitów odnosiła się do zdarzeń ze świata bogów i herosów, nie zawierają bezpośrednich nawiązań do kultu i obrzędów. Struktura części opowieści mitycznych odpowiadała strukturze działań rytualnych. Charakterystyczny jest tu mit w typie "tragedii dziewczynki", który mówi o ofiarowaniu przez ojca własnego dziecka w ofierze (m.in. Ifigenia i Agamemnon). Mamy tu do czynienia z nawiązaniem do obrzędów inicjacyjnych.
Najstarsze świadectwo literackie mitologii Greków to eposy Homera - Iliada i Odyseja oraz twórczość poetów cyklicznych, opiewających "sławne czyny" herosów wojujących pod Troją i Tebami. Hezjod czerpał nie tylko z mitologii rodzimej, lecz również z tradycji mitycznych Bliskiego Wschodu. W oparciu o te źródła powstał epos kosmogoniczny - Teogonia. Mający charakter mądrościowy i dydaktyczny epos Prace i dnie przedstawia dwa mity dające wyjaśnienie aktualnej kondycji ludzkiej: mit o pięciu pokoleniach (wiekach, epokach) rodzaju ludzkiego oraz opowieść o posłanej przez bogów, a stworzonej przez Hefajstosa Pandorze. Przypisywany Hezjodowi Katalog kobiet przekazuje obszerne genealogie, porządkujące koligacje i pokrewieństwo w świecie herosów greckich. Mit poetyckie były wykonywane publicznie przez pieśniarzy i chóry występujące podczas świąt. Hymny homeryckie związane są z agonami poetyckimi, stanowiącymi występy poprzedzające recytację dzieł epickich. Część z zachowanych hymnów homeryckich zawiera rozbudowane opowieści mityczne, które są związane z danym miejscem kultu i świętami tam obchodzonymi (np. hymn do Apollina delfickiego i pytyjskiego). Niezliczone odniesienia do dziedzictwa mitów zawiera liryka (peany, partenia, dytyramby, epinikia). Mity żyją do dziś również w stale wystawianych i na nowo interpretowanych tragediach Eurypidesa, Sofoklesa i Ajschylosa. W czasach hellenistycznych do dziedzictwa mitologii sięgali poeci aleksandryjscy (Kallimach), a wraz z ekspansją rzymską i zainteresowaniem kulturą Hellady, pisarze łacińscy (Owidiusz, Wergiliusz). Już w VI wieku p.n.e. pojawiają się też mitografowie - pisarze zajmujący się porządkowaniem i badaniem mitów (Akusilaos z Argos, Hekatajos z Miletu, Ferekydes z Aten). W podobnym kierunku szły prace Apollodorosa i Hyginusa.
Swe mity Grecja ceniła i to ceniła wysoko, m.in. jako źródło wiedzy o bogach (teologia mityczna) i przeszłości (historia mityczna, dzieje "boskiego czasu" budowania osnowy rzeczywistości, stale obecnej, choć ukrytej przed imigrantami). Istniał pluralizm wariantów, brak było kanonicznej "księgi" podobnej do np. Starego Testamentu, stąd swoboda odwoływania się do mitologii przez filozofów oraz licentia poetica twórców, pozwalająca na wybór bohaterów mitycznych, modyfikację ich postaci i fabuły. Istniały też mity - święte opowieści (hieroi logoi), przekazywane przez kapłanów niektórych świątyń lub ośrodków misteriów.
Na przełomie VI i V wieku Italia przedstawiała mozaikę rozmaitych grup etnicznych, które przez kilka kolejnych wieków zachowały swą odrębność kulturową, cywilizacyjną i językową, ulegając co prawda rosnącej niepomiernie przewadze Rzymu, chociaż proces romanizacji trwał co najmniej do końca I wieku n.e.. Do ludów nieindoeuropejskich trzeba zaliczyć Ligurów, Elymów, Sykanów i Sardów, ustępujących stopniowo Italikom, napływającym w dwóch wielkich falach: latyńskiej i umbryjsko-sabelskiej. Udało się im opanować większą część Italii od ok. 1200 roku (czas wielkich przemian i upadku państw w świecie mykeńskim, Azji Mniejszej i Lewancie). Mimo napływu Italików a następnie Ilirów, dominującą pozycję zajmowali przybyli być może z Azji jeszcze w X wieku Etruskowie, na południu – koloniści greccy (do VIII-VII wieku). Hegemonia Etrusków w środkowej, a Greków w południowej Italii została osłabiona, a następnie zahamowana dopiero ok. roku 500, a po licznych wojnach (m.in. z Samnitami) najważniejszym, a następnie jedynym ośrodkiem władzy stała się Republika Rzymska.
Tworząc przypominający nieco Ateński Związek Morski Związek Italski, Rzym brał pod uwagę zróżnicowanie etniczne i poziom kultury poszczególnych ludów Półwyspu Apenińskiego, czyniąc celem swej polityki głównie budowę potęgi militarnej. Stałe wojny zmuszały Republikę do zakładania w strategicznych punktach kolonii, gdzie umieszczano nadwyżki demograficzne obywateli. Warto dodać, że Nizinę Nadpadańską zaliczano do Italii dopiero od końca I wieku p.n.e.. Ludność italska pod panowaniem Rzymu dzieliła się na trzy kategorie: obywateli rzymskich, obywateli kolonii (kolonii latyńskich) oraz sprzymierzeńców. Dążenia do uzyskania praw obywatelskich przez sprzymierzeńców doprowadziły do wybuchu toczącej się w l. 90-89 wojny, której rezultatem było uzyskanie przez wszystkich wolnych mieszkańców Italii obywatelstwa rzymskiego.
Groźnym przeciwnikiem Rzymu okazała się tocząca wcześniej zacięte walki z Grekami, założona w IX wieku przez Fenicjan Kartagina. W VI wieku zyskała ona hegemonię wśród kolonii fenickich w zachodniej części Morza Śródziemnego, co prowadziło do serii trzech wojen zwanych punickimi (I – l. 264- 241, II w l. 218-201, III – 149 – 146 r. p.n.e.). Mimo sukcesów Hannibala, zwycięzcą okazywał się Rzym, zaś Kartagina traciła kolejne terytoria, po II wojnie punickiej ostając się jedynie w Afryce. Wystąpienie przeciw Rzymowi w roku 149 doprowadziło do jej zdobycia i całkowitego zniszczenia w r. 146.
Odmiennie niż wielkie imperia Achemenidów i Aleksandra Wielkiego, Rzym ani nie powstał w krótkim czasie ani nie uległ szybko rozpadowi. Imperium powstawało w ciągu kilku wieków, obejmując coraz to nowe obszary Europy, Azji i Afryki śródziemnomorskiej. W początkach III wieku udało się opanować Italię, następnie pobić i zniszczyć w toku trzech wojen punickich Kartaginę. Odebrane terytoria przekształcano w nieraz bezwzględnie eksploatowane prowincje (m.in. dzierżawienie podatków publikanom, wywóz dzieł sztuki itp.). Nieumiejętna administracja fiskalna i gospodarcza prowadziła, podobnie jak w źle zarządzanych latyfundiach, do powstań i rozruchów, w których lokalni wolni bez obywatelstwa rzymskiego (peregrini) łączyli się nieraz z niewolnikami (analogicznie do wybuchłego w Italii powstania Spartakusa, trwającego w l. 73-71). Ekspansja Rzymu za republiki kierowała się na wschód, ku terenom bogatym, urodzajnym i mocno zurbanizowanym (Egipt, Azja Mniejsza, Antiochia i jej syryjskie zaplecze rolnicze). Ostatnim etapem podbojów Republiki, tworzących podstawowy zrąb orbis romanus na kolejne pięć wieków, było opanowanie w latach 58-52 celtyckiej Galii. Podbój ułatwiło rozbicie plemienne. Jeszcze w r. 121 p.n.e. udało się podbić obszar nad Morzem Śródziemnym (stanowiąca pomost między Italią a Hiszpanią Galia Narbonensis od kolonii Narbo). Granice imperium oparły się o Ren na północy i Eufrat na Wschodzie. Zarówno Galia jak i Hiszpania ulegał procesom intensywnej romanizacji (latynizacji), której efekty utrzymują się w dużej mierze do dziś (m.in. język i religia). Trzeba pamiętać, że separatyzm części Galów (Gallo-Rzymian) zaznaczył się szczególnie wyraźnie w III wieku (uzurpatorzy) oraz w powstaniach tamtejszych chłopów, zwanych bagaudami (III – IV wiek). Za jego ostatni przejaw można uznać również integrację arystokracji Galii późnorzymskiej, zwłaszcza episkopatu katolickiego, z Frankami w V i VI wieku wraz z własnym obrządkiem kościelnym (ryt galijski/ gallikański, pokrewny rytowi mozarabskiemu Kościoła rzymskiego Półwyspu Iberyjskiego).
Religia rzymska miała charakter politeistyczny, wywodziła się z wierzeń wspólnym ludom indoeuropejskim (kult nieba, bóstwo burz i piorunów, antropomorfizm, kult ognia i ogniska - centrum domu). Główną cechą religii Rzymian w dobie archaicznej było przekonanie o obecności w całym świecie bóstwa - numen, które można określić również jako siłę poza kontrolą człowieka, niedostrzegalną zmysłami a sprawczą i stojącą za każdym zjawiskiem (swoisty "animizm"). Numen - moc święta stał za błyskawicą, grzmotem, urodzajem, płodzeniem i rozwojem jak również chorobami, obumieraniem i nieszczęściami). Akty kultu, związane z magią lub mające charakter w pełni magiczny, zmierzały do obłaskawienia albo przynajmniej unieszkodliwienia mocy boskich. By owe moce działały w oczekiwany sposób, konieczne było ścisłe przestrzeganie norm prawa religijnego, stąd formalizm modłów i obrzędów. Własnym kultem rzymskim był najpewniej kult zmarłych przodków (maski patres, być może zapożyczone od Etrusków, kult manów - di manes, "boskie cienie"), geniusza ojca rodziny oraz wiara w życie po śmierci i możliwość kontaktu ze zmarłymi.
Najdawniejsza literatura rzymska to wiejskie pieśni obrzędowe i bohaterskie oraz pieśni kultyczne w dawnym metrum zwanym wierszem saturnijskim (carmen Saliarum, carmen Fratrum Arvalium). Pierwsze zapiski po łacinie to commentarii cenzorów i annales maximi pontyfików, formuły modlitewne i fasti.
W miarę rozwoju Miasta i zajęcia pozycji hegemona, do kultu włączano bóstwa kolejnych wchłanianych przez państwo ludów i królestw (sabiński Kwirynus, Jupiter Latiaris w związku z objęciem przewodnictwa w Związku Latyńskim, antropomorficzne i pokrewne greckim bóstwa etruskie utrzymały się w kulcie triady kapitolińskiej. (Jowisz, Junona i Minerwa). Wielkie znaczenie miała etruska sztuka wróżenia (disciplina etrusca, m.in. wróżenie z narządów, w tym wątroby zwierzęcia ofiarnego przy pomocy specjalnych modeli z brązu). Z Etrurii pochodziły również walki gladiatorów, pierwotnie uświetniające obrzędy pogrzebowe (por. igrzyska i ofiary z okazji pogrzebu Patroklosa, malowidła z grobowców etruskich).
Hellenizację przyspieszyło m.in. przejęcie przez królów z dynasti Tarkwiniuszów Ksiąg sybillińskich. Bóstwa greckie identyfikowano z własnymi, głównie w oparciu o rzeczywiste podobieństwo cech, przejmując obok tego mit i wyobrażenia plastyczne Hellenów, usuwające w cień wierzenia rodzime (np. rola Marsa, Minerwy, postać i cechy Wulkana). Wznoszono nowe świątynie, a w r. 217 p.n.e. wzorem Greków wprowadzono kult Dei Consentes - dwunastu wielkich bóstw na wzór Olimpijczyków. Wtedy też zaczęto czcić personifikacje cnót arystokracji republiki: Pietas, Fides [Romana], Virtus, Concordia, Victoria. Istnieli kapłani - sacerdotes, urzędnicy obieralni, zorganizowani w kolegia takie jak pontyfików (zajmowali się jedynie prawem sakralnym), augurów, haruspików oraz w bractwa saliów, luperków, fecjałów. W ramach kultu prywatnego ofiarnikiem był pater familias, składający ofiary bóstwom domowym (lary, penaty, many, geniusz ojca rodziny). Wraz z podbojem Grecji w r. 146 p.n.e. następuje odejście od tradycyjnych wierzeń i obrzędów, miejsce których zajmują kulty bóstw Wschodu hellenistycznego (Kybele, Izyda, irański Mitra, popularny m.in. w armii). Uciekano się do porad astrologów i magów oraz ksiąg ezoterycznych. Szukano nadziei i celu życia innego niż zaspokojenie podstawowych potrzeb (lub zbytek i władza w wypadku elit) w misteriach oraz filozofii - sztuce życia (epikureizm, stoicyzm). Zespalać ogromne państwo miał wraz z nastaniem pryncypatu kult cesarza. Pojawiały się również tendencje monoteistyczne, być może pod pewnym wpływem żydowskim. Zmierzch i kres dawnej religii nastał wraz ze stałym mimo prześladowań rozprzestrzenianiem się chrześcijaństwa i fundamentalnymi decyzjami Konstantyna Wielkiego i jego następców, w tym Teodozjusza Wielkiego który w r. 392 zabronił praktykowania politeizmu (przynajmniej publicznie), jego elementy trwały jednak przez wieki wśród ludu (paganismus - od pagus - wieś, kraina).
Mitologia rzymska po części nawiązuje do dziedzictwa greckiego, opierając się równocześnie na podaniach i mitach własnych (mity ajtiologiczne, mit założycielski). Niekiedy pojawiają się opinie o braku własnych mitów Rzymian, co wiąże się z pominięciem wkomponowania przez tradycję (odzwierciedloną przez historiografów) mitów w dzieje Miasta. Ze względu na podstawową rolę obrzędów, nie zaś mitu (odmiennie niż w religii greckiej), mitologia rzymska zdaje się być uboga, zwłaszcza w porównaniu z mitologią grecką. Jednakże tradycja rzymska jest bogata w opowieści o charakterze mitów historycznych, dotyczących założenia i pierwszych wieków rozwoju miasta (origo gentis - origo urbis podobnie jak kosmogonia i mity o herosa zakładających miasta). Bezpośrednie, spektakularne interwencje boskie nie są częste, mit jest "wiejski" i prosty (brak wpływów orientalnych?), jednak widać immanentny porządek dziejów, przewidziany przez bogów. Podstawowym źródłem mitów rzymskich w opracowaniu literackim jest Eneida Wergiliusza, pierwsze księgi Liwiusza oraz Starożytności rzymskie Dionizjusza z Halikarnasu. Rzymskie mity założycielskie wcześnie zintegrowano z tradycją grecką (Eneasz, jego małżeństwo z Lawinią, córką Latinusa, co wiązało postać z mitu o wojnie trojańskiej z Romulusem i Remusem).
Charakterystyczne dla Rzymu są mity o treści moralnej i politycznej, wskazujące na dobrodziejstwa płynące z przestrzegania mos maiorum czyli tradycji przodków. Przykładowo, opowieść o porwaniu Sabinek poucza o znaczeniu Sabinów w rozwoju państwa rzymskiego (tradycja) i wskazanej przez bogów drodze wzrostu potęgi rzymu przez konflikt i sojusze (pouczenie i wyjaśnienie np. sensu służby w legionach i ryzykowania życia na polu bitwy przez chłopa-obywatela). Wkrótce władca pochodzący z rodu Sabinów - Numa Pompiliusz - nadaje Rzymowi podstawowe prawa, instytucje religijne i społeczne oraz kalendarz. Wobec tego integracja z Sabinami buduje zręby państwowości trwające na wieki. W samym Rzymie można było zapoznać się ze świętą topografią z czasów zakładania Miasta, odwiedzić Lupercal, złożyć ofiarę Romulusow-Quirinusowi w "casa Romuli" czyli chacie pasterskiej na stoku Palatynu, obejrzeć przedstawienie mitu na scenie lub zapoznać się z zapisami w fasti.
Znany Rzymianom i Grekom świat był podzielony między cztery wielkie cywilizacje i imperia: Cesarstwo Rzymskie, państwo Partów (dynastia Arsakidów), państwo Indo-Scytów i państwo chińskie. Dokładnie zbadane są granice imperium rzymskiego i zachodnie granice monarchii Partów. Określenie dokładnych granic pozostały wielkich państw jest utrudnione ze względu na brak dostępnych i zachowanych danych źródłowych.
Rozwojowi wiedzy geograficznej i krajoznawczej, podobnie jak w czasach krucjat i wielkich odkryć geograficznych sprzyjały ożywione kontakty handlowe m.in. między hellenistycznymi krajami znajdującymi się pod panowaniem Rzymu, a ośrodkami handlowymi Persji, Indii i Azji środkowej. Dużą rolę odgrywały szlaki morskie (Morze Czerwone, Zatoka Perska, Ocean Indyjski). Do Rzymu napływały towary luksusowe, co przyczyniało się do odpływu kruszców. Stałym problemem dla każdej rozwiniętej cywilizacji był napór plemion barbarzyńskich: Hunów, Sarmatów, Germanów. Zachodnie granice Imperium Romanum zatrzymywały również wojownicze plemiona saharyjskie oraz Celtów na północ od wału Hadriana.
W I i II wieku stan posiadania Cesarstwa znacznie się powiększył, a to za sprawą przekształcenia państw zależnych (Kapadocja, Mauretania, Tracja) w prowincje oraz podbój terytoriów takich jak Dacja nad Dunajem, Brytania i zachodnia część Mezopotamii (górny Tygrys i Eufrat). Tereny te miały bądź duże znaczenie ekonomiczne, bądź ułatwiały obronę państwa dzięki swemu strategicznemu położeniu i twierdzom. Świat rzymski – oikumene, orbis terrarum – funkcjonował jako jeden wielki organizm gospodarczy, w znacznej mierze zurbanizowany, chociaż stale najważniejszym działem gospodarki było prymitywne rolnictwo, nastawione na zbyt do miast (latyfundia, większe gospodarstwa) lub na utrzymanie rodziny uprawiającego ziemię kolona lub wolnego chłopa. Wymianę handlową ułatwiały liczne porty, poważne ograniczenie piractwa, eliminacja korsarstwa oraz rozbudowa dróg i magazynów np. na zboże. Rosło znaczenie miast w prowincjach (Hiszpania, Galia, Afryka), co prowadziło do zmniejszania się uprzywilejowanej pozycji Italii. Wymiana handlowa obejmowała w znacznej mierze dobra luksusowe lub takie, których nie można było wytworzyć na miejscu. Ogromna większość ludności zadowalała się produktami własnego wyrobu lub pochodzącymi z lokalnego targowiska.
Pod panowanie Rzymian dostał się również Izrael (64 r. p.n.e., Palestyna stała się prowincją z prefektem (procurator) na czele). Ze względu na politykę rzymską w stosunku do części wyznawców wiary mojżeszowej (por. np. obraz Piłata w Ewangeliach), sprawił, że wybuchło kilka powstań. Wielkie znaczenie miało to z l. 66-70, gdy legiony zdobyły Jerozolimę, zburzyły miasto wraz ze Świątynią, wygnały Żydów z ich stolicy (początek „diaspory” – rozproszenia). Kolejne powstanie wybuchło w l. 115-117, obejmując swym zasięgiem również skupiska ludności żydowskiej w Babilonii (wówczas pod panowaniem Rzymu), Egipcie, na Cyprze i Cyrenajce. Trzecim zrywem było powstanie Bar-Kochby (l. 132-135). Chociaż początkowo armia żydowska odnosiła sukcesy, armia rzymska zwyciężyła, a Jerozolimę zamieniono na kolonię rzymską Aelia Capitolina.
W II wieku Cesarstwo przeszło do obrony swego stanu posiadania, zaś próby ekspansji zakończyły się w dłuższej perspektywie niepowodzeniem. Wznoszono pasy fortyfikacji i umocnień (limes, fossatum), zabezpieczając w ten sposób newralgiczne odcinki granic. Stolica imperium przekształciła się z dość bezplanowo zabudowanego miasta czasów Republiki w centrum potężnego państwa, pełne przepychu i budzących podziw budowli, wznoszonych dzięki praktycznie nieograniczonym środkom pochodzącym z bogatych prowincji. Trzeba tu wskazać na fora czyli rynki, w tym forum Romanum, termy, amfiteatry (w tym Koloseum), cyrk, teatry, akwedukty, łuki tryumfalne, kolumny (Trajana, Marka Aureliusza) oraz świątynie (m.in. Panteon). W granicach Miasta znajdowały się też ogromne i świetnie urządzone ogrody bogaczy. Poza rezydencjami senatorów i ekwitów, stawiano dla zysku wielopiętrowe kamienice czynszowe (insulae), często z materiałów złej jakości i wbrew zasadom bezpieczeństwa, stąd liczne groźne pożary i katastrofy budowlane.
Za pierwszego znanego pisarza uznaje się Appiusza Klaudiusza Caecusa, który w roku 312 ogłosił mowę. Dramat wziął swój początek z ludowej komedii - atellany oraz mimu. W roku 240 wystawiono w Rzymie tragedie i komedie greckie w adaptacji łacińskiej Liwiusza Andronikusa, który przełożył również Odyseję i stworzył pieśń religijną dla chórów, dając początek epice i liryce łacińskiej. Liwiusza Andronikusa naśladowali m.in. Newiusz, Enniusz i Plaut. Enniusz wprowadził do epiki heksametr, zaś Lucyliusz nadał właściwą w kolejnych wiekach postać satyry. Pionierem historiografii był piszący po grecku Fabiusz Pictor, po łacinie pisał Katon Starszy Cenzor, którego naśladowali annaliści tzw. “starsi” i “młodsi”. Ogłaszano pierwsze monografie historyczne o kampaniach wojennych, pamiętniki polityków i wodzów oraz prace starożytników. W II wieku prz. Chr wzrosło zainteresowanie filozofią grecką. Wobec rozwoju wymowy (m.in. Grakchowie), ukazują się podręczniki sztuki retorycznej oraz rozprawy z teorii literatury i krytyki literackiej. Dydaktyce i popularyzacji filozofii wiele uwagi poświęcili Cyceron i Lukrecjusz (poemat epikurejski De rerum natura). Czasy Oktawiana Augusta (30 p.n.e. - 14 n.e.) są zwane złotym wiekiem poezji rzymskiej. Twórcom patronował cesarz, a literatura miała duże znaczenie w jego programie odnowy państwa po wojnach domowych. Właśnie wtedy powstaje epos Wergiliusza i wiersze Horacego. Oprócz Liwiusza, historiografia zawdzięcza czasom Augusta pierwszą historię powszechną - Historiae Philippicae Gnejusza Pompejusza Trogusa.
Literatura “srebrnego wieku” rozwijała się pod wpływem retoryki (Kwintylian, Seneka Starszy). Filozofią interesował się stale Seneka Młodszy. W tej właśnie epoce powstają dzieła Tacyta i Swetoniusza. Encyklopedyzm reprezentował Pliniusz Starszy, bardziej specjalistyczny charakter miały prace Pomponiusza Meli (geografia) i Kolumeli (uprawa ziemi). Odrębną kategorię stanowi jurysprudencja czasów republiki i cesarstwa, niewiele mająca wspólnego z nauką prawa w szkołach retorycznym, a tym bardziej krasomówstwem sądowym.
W architekturze stosowano nowe materiały, m. in. lepiej wypalane cegły, cement i tzw. beton rzymski. Możliwe stało się odejście od greckich wzorców i urozmaicenie rzutów poziomych, krycie sklepieniami tworzącymi kompleksy przestrzenne. Wznoszono liczne budowle użyteczności publicznej: bazyliki, łaźnie (termy), portyki, cyrki i amfiteatry. Znano domy italskie (z atrium) i hellenistyczne (z atrium oraz perystylem), wille miejskie i podmiejskie (np. willa Hadriana w Tivoli), przejście do nowej architektury późnego antyku i średniowiecza zapowiada pałac Dioklecjana w Splicie. Na wzór grobowców władców hellenistycznych wznoszono mauzolea np. Oktawiana i Hadriana. Własną formą rzymską grobu było kolumbarium. Podobnie jak obozy wojskowe, kolonie zakładano na planie prostokąta z siatką ulic biegnących do dwóch krzyżujących się arterii zwanych cardo i decumanus, z forum w centrum. Rzeźba miała charakter głównie odtwórczy - kopiowano stale mistrzów greckich. Oryginalność widać w portretach, zwłaszcza werystycznych popiersiach czasów republiki. Posągi cesarzy i reliefy historyczne modelowano zgodnie z programem propagandy (np. historia zwycięstw). Sceny rodzajowe i mitologiczne pojawiają się na wytwarzanych od II wieku sarofagach kamiennych. Trudno nie wspomnieć o mozaikach, często zachowanych w bardzo dobrym stanie do dziś (np. z Afryki rzymskiej). Wykonywano je z sześciennych kostek w różnych kolorach lub czarnych i białych. Wpierw zdobiły jedynie podłogi, następnie również ściany i sklepienia. U kresu republiki malarstwo tablicowe i sztalugowe ustąpiło malowidłom ściennym. Schematy kompozycyjne pozwoliły na podział na tzw. 4 style pompejańskie: inkrustacyjny - imitujący okładzinę marmurową, architektoniczny z iluzją głębi, egiptyzujący z drobnymi motywami, imitujący obraz sztalugowy oraz styl iluzjonistyczny, uzyskujący pozór powiększenia wnętrza przy pomocy malowania pejzaży lub pomieszczeń w amfiladzie. Imiona twórców rzymskich nie są nam w zasadzie znane.
Rzym wykształcił i przekazał m.in. poprzez swe prawo, ogólne instytucje i idee ustrojowe. Podstawową rolę odgrywała władza polityczna (potestas), z początku dzierżona przez królów. Niekiedy potestas obejmowała tylko władzę niższą, przeciwstawianą imperium jako władzy nadrzędnej, związanej w dowodzeniem armią (imperium państwa, króla, cesarza, konsula, pretora). Ważna dla Rzymian była auctoritas oznaczająca poważanie i prestiż społeczny oparty na autorytecie, wiedzy i prawości. Była to kategoria społeczna i moralna. Znano władzę charyzmatyczną, opartą na specjalnych cechach jednostki (“mocy z wysoka”) oraz władzę tradycyjną, opartą na zwyczajach (prawie zwyczajowym).
Jak pisze Wiesław Litewski, państwo rzymskie z początku określano jako populus Romanus, następnie res publica. Pojmowanie tych określeń nie odpowiada w całości dzisiejszemu rozumieniu słowa “państwo”. “Lud rzymski” kieruje uwagę ku jednostkom, ku cives Romani. Substratem państwa byli zatem ludzie, chociaż nie wszyscy mieszkańcy. Zdawano sobie sprawę, że istotą państwa jest istnienie zbiorowości ujętej w pewne ramy organizacyjne (samoorganizującej się). W De re publica na znaczenie prawa dla państwa w kilku miejscach zwraca uwagę Cyceron. W 1.2.59 pisze, że państwo to nie zwykłe zebranie czy zgromadzenie ludzi, lecz zbiorowość zorganizowana przy pomocy prawa, której celem jest korzyść wspólna (... res publica res populi, populus autem … coetus multitudinem iuris consensu et utilitatis communione sociatus). O wspólnocie prawa i węźle prawnym mowa też w De re publica 1.32.49 oraz 3.31.43. W De legibus III 8 Arpinata wskazywał, że najwyższym prawem (najwyższą zasadą prawa) wiążącą każdego urzędnika Republiki jest dobro narodu (państwa): ollis (sc. consulibus) salus populi suprema lex esto. Duże znaczenie miała świadomość zakładającej nadrzędność potęgi i mocy ludu rzymskiego, czyli maiestas populi Romani. Była ona obecna w praktyce administracji, sądownictwie i w polityce zagranicznej.
W toku dziejów Rzym był i monarchią (wpierw pod panowaniem reges, następnie cesarzy) i republiką. Jako królestwo pojawił się u zarania swych dziejów, w czasach ujętych w dużej mierze w przekazach mitycznych, podobnych do greckich mitów o herosach zakładających miasta (Likurg, Kadmos, Kekrops). O organizacji władzy w królestwie - regnum nie mamy zbyt wielu wiadomości, szczególnie z najwcześniejszego okresu, czyli panowania czterech pierwszych królów. Można stwierdzić, że rex w VI wieku był władcą w dużej mierze nieograniczonym przez wolę zgromadzenia obywateli czy senatu - rady starszych. Wcześniej jego pozycja zdaje się być słabsza, zaś władza mieć charakter charyzmatyczny (W. Litewski).
Po przepędzeniu Tarkwiniusza Pysznego, Rzym miał ustrój państwa-miasta podobny do polis greckich, oparty na zgromadzeniach populus czyli komicjach, senacie (senatus) oraz urzędach (magistratus). Komicja dzieliły się na trzy rodzaje: curiata, centuriata tributa. Pierwsze opierały się na zasadzie rodowej, drugie na timokratycznej a ostatnie na terytorialnej. Od lex Papiria z r. 131 głosowano tajnie. Zdawano sobie dobrze sprawę z dzierżenia realnej władzy przez senat. Magistratury piastowano zgodnie z tzw. cursus honorum, a przy tym nieodpłatnie, co utrudniało do nich dostęp ludziom uboższym. Kolegialność konsulatu i innych urzędów miała zapewnić kontrolę i ograniczenie władzy. Zadaniami dzielono się czasowo, rzeczowo albo terytorialnie. Decyzja magistratus mogła być pozbawiona mocy prze sprzeciw ze strony urzędnika o władzy równej lub wyższej (intercessio). Kadencje były zwykle roczne, odpowiedzialność powstawała dopiero po ich zakończeniu. Nie był dopuszczalny ponowny wybór na ten sam urząd bezpośrednio po zakończeniu poprzedniej kadencji (karencja).
Republika znała pewne instytucje podobne do greckiej demokracji, zwłaszcza zgromadzenie ludowe (comitia) i zgromadzenia plebejskie (concilia plebis). Również urzędnicy (magistratus) byli wybierani przez lud, jednakże państwo miało charakter arystokratyczny. kierował nią senat, zaś magistratury obejmowali zwykle przedstawiciele wąskiej grupy rodów. Wyłącznie przedstawiciele stanów wyższych mogli pełnić funkcje sędziowskie. By znaleźć wyjaśnienie sukcesów Republiki Rzymskiej z perspektywy greckiej myśli ustrojowej dopatrywano się w niej ustroju mieszanego, łączącego harmonijnie elementy monarchii, arystokracji i demokracji (np. Polibiusz).
W okresie wojen domowych zwiastujących kres ustroju republikańskiego, pojawiła się nowa instytucja ustrojowa zwana senatus consultum ultimum. Była to uchwała senatu o stanie wyjątkowym ze względu na wystąpienie nadzwyczajnego zagrożenia państwa. Na mocy senatus consultum konsulowie otrzymywali uprawnienia dyktatorskie łącznie z możliwością karania śmiercią bez sądu obywateli rzymskich. Uchwała senatu zawierała bardzo ogólny nakaz, by konsulowie zadbali o uchronienie republiki od szkody (videant consules ne quid detrimenti res publica capiat).
Pryncypat pokazuje stopniowe zwiększanie swej władzy przez cesarzy. Od początku była to monarchia, nie można mówić o dualizmie władzy senatu i cezara, mimo np. podziału na prowincje cesarskie i senackie oraz zachowaniu dawnych procedur stanowienia prawa. Monarchię starano się jednak ukryć od strony prawa ustrojowego. Stąd np. celowe odejście od tworzenia stałych i precyzyjnych pojęć ustrojowych przy zachowaniu wielu instytucji republikańskich. Równolegle powstawały rozwiązania nowe, służące władzy cesarskiej. Za dominatu czyli późnego cesarstwa, władza imperatora miała de iure charakter absolutny, chociaż nie można mówić o despocji. Mocno obecna była koncepcja władzy państwowej jako monarchii (jedynowładztwa). Można mówić o syntezie elementów tradycyjnych i reform Dioklecjana z jego systemem tetrarchii (nietrwałym) i monoteizmu chrześcijańskiego (jedna monarchia Boga w świecie - jedno cesarstwo prawowiernych władców na ziemi). Wyrażona w Digestach zasada niezwiązania panującego prawem (przynajmniej prawem stanowionym), czyli słynne princeps legibus solutus est (Digesta 1.3.31), nie oznaczała arbitralności i samowoli. Etos władzy cesarskiej wymagał, by władca przestrzegał praworządności działając jako pater patriae i sprawiedliwy sędzia (rola jurystów m.in. Ulpiana i Papiniana, wprowadzenie ius respondendi ex auctoritate principis). Rządy prawa deklarowali sami cesarze w swych aktach prawnych (np. Justynian w Codex 6.22.3 oraz Institutiones 2.17.8).
Za pryncypatu obok starych urzędów republikańskich pojawiły się nowe, zorganizowane w odmienny i lepszy sposób. Cesarscy urzędnicy mieli odpowiednie wykształcenie i byli dobrze opłacani. Powoływał i odwoływał ich władca, również od niego zależał okres pełnienia obowiązków. Sprawność działania gwarantowała jednoosobowość i brak intercesji oraz przejęty czasów res publica zakaz kumulowania urzędów. Rozmiar imperium spowodował rozbudowę kancelarii cesarskich i rozrost personelu pomocniczego urzędników na szczeblu zarówno lokalnym jak i centralnym. Stale działała rada cesarska: consilium principis, za dominatu consistorium, w której znaczną rolę odgrywali juryści.
Wraz ze śmiercią Teodozjusza Wielkiego w roku 395, imperium zostało trwale podzielone na dwie części: zachodnią ze stolicą w Rzymie („starym Rzymie”) i wschodnią ze stolicą w Konstantynopolu (Bizancjum, „Nowy Rzym”, stolica Konstantyna Wielkiego od 330 roku). Część zachodnia, mniej zurbanizowana i słabiej zaludniona, opierająca się głównie na rolnictwie, a przy tym coraz bardziej zależna do wodzów germańskich odgrywających kluczową rolę polityczną na dworze cesarzy jako magistri militum i konsulowie, uległa rozpadowi, stając się od początków V wieku terenem powstawania niepodległch królestw plemion germańskich. Część wschodnia, znacznie bogatsza, dysponująca dochodami z podatków w dobrym pieniądzu (solidus ze złota) i łatwiejszych do obrony granicach (Dunaj, górzysta Anatolia, pustynie Syrii i Arabii itd.) zachowała mimo ataków Hunów integralność oraz własną armię, nie opierającą się na sojusznikach germańskich (foederati), sięgających po władzę i tworzących na Zachodzie własne państwa.
Jeszcze za pryncypatu słabością ustroju był brak uregulowania sukcesji tronu, która była faktem politycznym, przejawiającym się w różnych formach. Zwykle próbowano zagwarantować następstwo członkowi rodziny i to vivente imperatore, co wtórnie legalizowano uchwałą senatu. Po śmierci Kommodusa i zwycięstwie Septymiusza Sewera na Publiuszem Heweliuszem Pertynaksem w r. 197 pod Lugdnum rozpoczyna się epoka monarchii wojskowej (cesarzy z łaski armii). Wkrótce państwo ogarnie kryzys, obejmujący cały III wiek. Jednym z jego efektów było przekształcenie się państwa monarchię wojskową, a następnie absolutną z rozbudowaną biurokracją. Poważnym niezbezpieczeństwem stale byli Germanie, tworzący coraz silniejsze konfederacje plemienne, a przy tym dysponujący coraz lepszą bronią. W połowie II wieku ze Skandynawii nad Morze Czarne przewędrowali Goci, tworząc państwo. Osiedlenie się w granicach cesarstwa stało się celem Burgundów, Wandalów, Gepidów i Longobardów. Obalenie dynastii partyjskiej w Iranie dało początek roszczeniom Sasanidów do dawnych posiadłości dynastii Achemenidów, obejmujących niemalże całość rzymskiego stanu posiadania w Azji. Konieczność obrony granic pociągała za sobą poważne obciążenie skarbu cesarskiego, a pozyskanie nowych dochodów utrudniała ekstensywna i prymitywna gospodarka. Nie orientowano się w znaczeniu odpływu złota za granice państwa (import dóbr luksusowych) i nie próbowano go hamować, co dodatkowo pogarszało sytuację (coraz gorsza jakość monety itp.). W III wieku stałość polityki i stworzenie programu obrony i reform uderamniały szybkie zmiany na tronie i wojny domowe z uzurpatorami.
W drugiej połowie III wieku, w czasie poważnego kryzysu państwa i ciągłych uzurpacji powstała odrębna armia ruchoma o nazwie comitatenses. Do tworzenia dużych rozmiarów armii konnej przystąpił Galien. Dioklecjan wyodrębnił trzy rodzaj wojsk: milites limitateni - "żołnierze graniczni" (stacjonujące na granicy - limes państwa), armie posiłkowe znajdujące się na zapleczu i dwie armie ruchome czyli właśnie comitatenses. Były dwa korpusy: 3 legiony w Izaurii i 3 legiony w Alpach Julijskich.
Konstantyn Wielki podzielił całość armii Imperium na dwie główne formacje" milites limitanei czyli "wojska obrony pogranicza" oraz comitatenses, zwane również exercitus comitatensis. Na czele każdego legionu limitanei stał wódz - dux (ducere - prowadzić, zatem "ten który prowadzi [do boju]"). Na czele legionu comitatenses znajdował się comes (dosł. "towarzysz"). Comites owi byli podporządkowani wyższym dowódcom - magistri militum.
Limitanei, określani również jako ripenses (“pograniczni”), byli zaopatrywani i dowodzeni przez komendantów okręgów wojskowych odpowiadających poszczególnym prowincjom imperium w granicach z IV wieku. Od początku były to wojska lokalne, po roku 350 ich dowódcy stali się niezależni względem centrum, zwłaszcza na zachodzie. Miały miejsce nadużycia, zaś władza centralna faworyzowała armię przyboczną - comitatenses, rekrutowaną głównie spośród barbarzyńców (por. np. oddziały Waregów w Konstantynopolu w kolejnych wiekach). Limitanei stanowili co prawda ok. 2/3 armii, jednak ich morale i wyszkolenie pogarszało się, w V-VI wieku upodobnili się do milicji terytorialnej, bez większej wartości bojowej. Sama służba w limitanei przekształciła się zaś w synekurę. Konsekwencją był zanik tego rodzaju jednostek w VI wieku.
Istniały również jednostki złożone z tzw. bucellarii (od bucellatum - chleb podobny do sucharów), najemników zaciąganych i utrzymywanych przez poszczególnych wysokich dowódców armii schyłku cesarstwa. W cesarstwie wschodnim istniały dwie klasy bucellarii, określane jako doryphoroi - "włóczników" czy też "noszących włócznie" oraz hypaspistai - tarczowników. Pierwsi to oficerowie, drudzy zaś - szeregowi żołnierze. Nazwy nie były związane używaną w rzeczywistości bronią ani sposobami walki. Jednostki bucellarii świadczyły o spadku efektywności i powagi władzy cesarza, wskazując samym swym istnieniem i potrzebą ich zaciągania o utracie przez administrację i armię państwową monopolu na stosowanie przemocy. Bucellarii służyli swemu chlebodawcy, stąd np. uzurpator Heraklian korzystał właśnie z ich oddziałów próbując w l. 412-413 obalić cesarza Honoriusza. W V i VI wieku najlepsza jazda rekrutowała się właśnie spośród bucellarii. Służyli w niej m.in. Rzymianie, Goci, Hunowie i Persowie. Z bucellarii korzystali m.in. Konstancjusz III, Galla Placida, Stilichon, Aecjusz i praefectus praetorio na Wschodzie za Teodozjusza I Rufinus. Bucellarii otrzymywali wysoki żołd i najlepsze wyposażenie pochodzące z zakładów cesarskich.
Ilustrację organizacji imperium w jego ostatnich wiekach stanowi Notitia dignitatum ("Lista urzędów"), opisująca kilka tysięcy urzędów począwszy od dworu cesarskiego aż do władz w prowincjach, misje dyplomatyczne oraz jednostki wojskowe. Oddaje realia Cesarstwa Zachodniego ok. r. 420 i Wschodu ok. r. 390-400. Tekst niestety nie jest datowany, nie podano również autora. Zawierający Notitia kodeks pergaminowy ze Spiry zaginął w XVII wieku, wobec czego tekst wraz z kolorowymi ilustracjami (m.in. wzory tarcz legionowych) znamy jedynie z kopii sporządzonych w XV i XVI wieku. Poza urzędnikami cywilnymi wraz z ich officia (personelem, "biurem"), opisuje strukturę dowództwa, począwszy od magistri militum, comites rei militaris i duces wskazując ich pełną tytulaturę i miejsca stacjonowania jednostek. Notitia odzwierciedla organizacją amii w końcu IV wieku, nie przynosi jednak informacji o przekształceniach wojsk cesarskich od czasów kryzysu III wieku. Są one dość słabo znane ze względu na brak źródeł. Dokument nie podaje również liczebności jednostek.
W związku z administracją i wojskowością pozostaje również tabula Peutingeriana, ilustrowane itinerarium - mapa dróg, pokazująca układ państwowej służby kurierów i transportu (cursus publicus). Zachowała się pochodząca z XIII wieku kopia mapy z IV lub V wieku, opartej na mapie świata przygotowanej na z polecenia Marka Wipsaniusza Agryppy za czasów Augusta. Tabula Peutingeriana łączy dane anachroniczne i realia późnego antyku: przedstawiono zarówno zniszczone w 79 roku Pompeje jak i powstały w 328 r. Konstantynopol oraz Rawennę jako stolicę Zachodu w l. 402-476.
W I połowie VI wieku w dawnych prowincjach Cesarstwa zachodniego umocniły się powstałe jeszcze w V wieku królestwa germańskie (regna barbaro-rzymskie). Były to: powstałe w miejsce królestwa Odoakra państwo Ostrogotów, gdzie panował m.in. Teodoryk Wielki (493-526); obejmujące Afrykę rzymską królestwo Wandalów, położone w Hiszpanii (Iberii), obejmujące też południe Galii, państwo Wizygotów z ważnymi ośrodkami nauki i sztuki (Sewilla, Toledo, Izydor z Sewilli, ważna kodyfikacja czasów ariańskich: Breviarium Alarici)- skrót Kodeksu Teodozjańskiego, rozpowszechniony jako źróło prawa rzymskiego na terenie państwa Merowingów i Karolingów, zwłaszcza w kręgach kościelnych (Ecclesia vivit lege Romana). Trudno nie wspomnieć o Królestwie Franków, z Chlodwigiem (pan. 481-511), który zdecydował się na chrzest w wierze katolickiej (Francja - pierwsza córa Kościoła łacińskiego). Regnum Francorum, mimo podziałów między synów Chlodwiga (trudno tu jednak mówić o tzw. monarchii patrymonialnej w sensie dawniejszych podręczników), okazało się państwem trwałym, istniejącym do dziś jako Republika Francuska.
Cesarstwo wschodnie (bizantyjskie) za czasów klasycyzującego reformatora i prawodawcy Justyniana I (527-565, promulgował Codex, Institutiones, Digesta oraz liczne Novellae) podjęło wielki wysiłek militarny odbudowania Imperium Romanum, niszcząc skutecznie afrykańskie państwo ariańskich Wandalów (533-534), po ciężkich walkach italskie królestwo Ostrogotów (pyrrusowe zwycięstwo w l. 535-553) oraz anektując południową część państwa Wizygotów wraz z Balearami (552). Na nietrwałość justyniańskiego dzieła renovatio imperii wskazywały a jednocześnie położyły jej kres trwające nadal wędrówki ludów: Longobardów, Awarów i Bułgarów (główny wróg Bizancjum na Bałkanach jeszcze w XI wieku). Na Zachodzie trwała migracja Anglów, Sasów i Jutów na tereny dzisiejszej Anglii. Na południe i zachód przemieszczały się też plemiona słowiańskie. W czasach rozpadu dawnego porządku powszechnego cesarstwa powstaje najważniejsze centrum średniowiecznego monastycyzmu Europy łacińskiej - klasztor św. Benedykta na Monte Cassino. Wspólnota na włoskiej górze szybko staje się ważnym centrum religijnym, kulturalnym i gospodarczym (wyłonienie się tzw. Terra Sancti Benedicti - swoistego państwa zakonnego, powstałego dzięki skumulowanym przez setki lat nadaniom, zapisom i darowiznom).
Mimo upadku imperium na Zachodzie, ostał się tam Kościół, z papieżem stale rezydującym w „Starym Rzymie”, który według średniowiecznej legendy hagiograficznej Konstantyn Wielki „odstąpił” Sylwestrowi I jako podziękowanie za uzdrowienie z trądu i nawrócenie na wiarę katolicką (tzw. „darowizna Konstantyna” - donatio Constantini, wciąż jeszcze mylnie uważana za „fałszerstwo” we współczesnym nam sensie).
Początkowo chrześcijaństwo rozwijało się w kraju narodzin, męki i zmartwychwstania Jezusa Chrystusa - Palestynie, zwłaszcza wokół Jerozolimy z pierwszym biskupstwem i Wieczernikiem - miejscem ustanowienia sakramentów Eucharystii i kapłaństwa. Świadectwami dziejów Kościoła na tym etapie są przede wszystkim Ewangelie i Dzieje Apostolskie. Szybko rozpoczęła się działalność misyjna w basenie Morza Śródziemnego, co obrazują listy Apostołów, przede wszystkim zajmującego prymacjalne stanowisko Piotra - biskupa Antiochii i Rzymu oraz św. Pawła - Apostoła i nauczyciela narodów (doctor gentium). Obaj ponieśli śmierć męczeńską w Rzymie, zaś świadectwa kultu w postaci m.in. pozostałości niewielkiej budowli nad grobem Apostoła, pochodzą już z II i III wieku. Wkrótce po pełnym wyodrębnieniu się chrześcijan od religii żydowskiej nastały prześladowania. Ważnymi zdarzeniami było uznanie chrześcijan za heretyków - minim wg. prawa rabinicznego oraz nieobjęcie już za Klaudiusza chrześcijan podatkiem żydowskim - fiscus iudaicus.
W roku 64 rozpoczynają się krwawe prześladowania chrześcijan w Rzymie, a z czasem w całym imperium. Religia Chrystusa czyni jednak stałe postępy, również w Armenii (pierwsze państwo chrześcijańskie na świecie), na Kaukazie, w Mezopotamii i dalej na Wschód położonych krainach państwa Sasanidów. Ostatnie poważne prześladowanie ma miejsce za próbującego skonsolidować ludność przez odnowę dawnych form kultu Dioklecjana (Jowisz, Herakles itd.). Wielu zabitych za wiarę jest czczonych do dziś jako męczennicy w Kościele Katolickim i Prawosławnym. Całkowitym przełomem okazuje się decyzja cesarza Konstantyna o uznaniu chrześcijaństwa za religię dozwoloną (tzw. edykt mediolański z r. 313) oraz o przywróceniu Kościołowi posiadłości. Za tym bezprecedensowym aktem idą rozmaite przywileje, pieniądze i fundacje kościelne (Jerozolima, Rzym, Mediolan). Cesarz, samookreśliwszy się jako "biskup spraw zewnętrznych", interesuje się również życiem Kościoła, zwłaszcza jego wolnością głoszenia prawej nauki i likwidowaniem herezji (libertas Ecclesiae, ochrona ortodoksji). Spory dogmatyczne przyczyniają się do rozwoju nowych sekt i herezji (zw. nauka Ariusza o niższości stworzonego Syna względem Ojca). Posunięciem obronnym Kościoła wspólnie z cesarzem Konstantynem jest zwołanie pierwszego soboru powszechnego (soboru ekumenicznego) do położonej w Azji Mniejszej Nicei. Duże znaczenie miało również przyjęcie chrześcijaństwa w wersji heterodoksji ariańskiej przez osiedlone w granicach imperium jako sojusznicy cesarscy plemiona Wizygotów i Ostrogotów. Warto pamiętać o oddziaływaniu Konstantyna wraz z matką - cesarzową Heleną na kult chrześcijański (m.in. Święto odnalezienia (podwyższenia) Krzyża św, Bazylika Zmartwychwstania, pierwsza bazylika św. Piotra Apostoła). Konstantyn i Helena są również świętymi katolickimi i prawosławnymi, popularnymi zwłaszcza jako wzory pobożnych monarchów - dobrodziejów Kościoła i obrońców prawej wiary.
Rafał Marek
Literatura:
Józef Michał Bazewicz, Atlas historyczny czasów średniowiecznych: (26 map na 9 tablicach). https://rcin.org.pl/dlibra/doccontent?id=2675
Józef Michał Bazewicz, Atlas historyczny czasów starożytnych: (24 mapy na 9 tablicach) https://rcin.org.pl/dlibra/doccontent?id=2676
Simon Hornblower s.v. Ancient Greek civilization [w:] Britannica online https://www.britannica.com/place/ancient-Greece
Kazimierz Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, PWN, Warszawa 1987.
Wiesław Litewski, Podstawowe wartości prawa rzymskiego, Wyd. UJ, Kraków 2001.
Józef Wolski, Historia powszechna. Starożytność, wyd. 10, PWN, Warszawa 2002.
Józef Wolski (red.), Atlas historyczny świata, PPWK im. Eugeniusza Romera, Warszawa 1996.