Niobe próbująca chronić dzieci przed Artemidą i Apollo, Jacques-Louis David
Niobe (Νιόβη, łac. Niobe, Nioba), była wedle mitologii greckiej córką Tantala (Τάνταλος) i, jak przyjmuje większość źródeł, plejady Tajgete (Ταυγέτη) lub hiady Dione (Διώνη). Jej mężem był jeden z tzw. Dioskurów Tebańskich, król Teb Amfion (Ἀμφίων), miała również dwóch braci: Pelopsa i Boreasza. Mąż Niobe był synem Zeusa i Antiope (Ἀντιόπη), miał bliźniaczego brata Zethusa (Ζῆθος), również panującego w Tebach. Amfion stał się wspaniałym śpiewakiem i muzykiem, gdy jego kochanek – Hermes – nauczył go gry i podarował mu złotą lirę. Trzeba pamiętać, że w mitach pojawia się też inna Niobe, córka Phoroneusa, która za sprawą Zeusa stała się matką Argusa i Pelasgusa, o niej zdaje się mówić Safona w jednym z zachowanych fragmentów.
Ojciec interesującej nas tutaj Niobe był władcą miasta położonego w pobliżu współczesnego Manisa na tureckim wybrzeżu Morza Egejskiego. Starożytna nazwa tej miejscowości to Tantalis albo Sipylus. Miasto było położone u podnóża góry Sipylos, zaś jego ruiny były widoczne jeszcze w I wieku po Chr., jednakże do dziś zachowały się jedynie nikłe ślady. Pliniusz (Nat. Hist. 2) podaje, że Tantalis uległo zniszczeniu wskutek trzęsienia ziemi, a w jego miejsce wzniesiono Sipylus (Magnesia ad Sipylum).
Tantal bywa określany jako Frygijczyk, czasami nawet jako „król Frygii”, chociaż jego miasto znajdowało się na zachodniej rubieży Anatolii, gdzie jako ośrodek państwowy wyłoniła się Lidia, nie zaś w położonej w głębi lądu Frygii. Pojawiające się w źródłach określenia syna Tantala i brata Niobe Pelopsa jako Lidyjczyków pozwalają na stawianie tezy, że Niobe należała do legendarnej pierwszej dynastii władców Lidii.
Niobe i dzieci na obrazie autorstwa Aniceta Charlesa Gabriela Lemonniera.
Przypisywana mitografowi z II wieku przed nazą erą Apollodorosowi Bibliotheca podaje (3.4.6), że Amfion miał z Niobe siedmiu synów i siedem córek. U innych autorów liczba ta jest zmienna, jednak wszyscy zgodni są co do równej liczby potomstwa obu płci. Gdy córka Terezjasza Manto wezwała kobiety z Teb do złożenia ofiar Latonie i jej boskim dzieciom, Niobe odmówiła jako mająca więcej dzieci. Ośmieliła się zatem postawić swą ludzką płodność wyżej niż boskie rodzicielstwo. Stąd i kara – pomsta o charakterze ironicznym, wskazująca kto ma władzę nad ludźmi – bezsilnymi wobec boskiego gniewu. Na polecenie Latony, Artemida zabiła wszystkie córki w ich pałacu, zaś Apollo wszystkich poza Amfionem synów, gdy polowali na górze Kithairon (wg. Homera wszystkie dzieci zginęły w domu). Ocalała jedna córka, zwana Chloris (zielonkawo blada od strachu), pojął ją za żonę Neleus.
Zamordowane przez Apolla i Artemidę dzieci przez dziewięć dni były pozbawione pogrzebu, zaś matka nic nie jadła, aż osłabła od płaczu. Post ten oddaje poczucie straty, jego przerwanie następuje być może ze względu na rytualny posiłek podobny do stypy Poddani nie mogli pochować (dokonać kremacji?) leżących we krwi dzieci Niobe, gdyż Syn Kronosa – Zeus zmienił ich, jak powiada Homer, w kamienie. Ostatecznie dziesiątego dnia pogrzebali ich bogowie Nieba, nieszczęsna matka zaś udała się do Sipylos. Tam, wśród gór, „gdzie nimfy tańczą nad rzeką Acheloos”, wciąż płacząc i rozpaczając przemieniła się w skalę, która wciąż roni łzy rozważając mękę, sprowadzoną przez boskie rodzeństwo i ich rodzicielkę.
Jak podaje Apollodor, grecka poetka Telesilia przekazała wariant mitu, w którym bóstwa oszczędziły Amyklasa i Meliboe, zaś zabiły Amfiona. Niobe po rzezi potomstwa udała się z Teb do swego ojca Tantala w Sipylos, gdzie modliła się do Zeusa, ten zaś przemienił ją w płaczącą dniami i nocami skałę. Skała owa rzeczywiście przypomina kobiecą twarz z profilu. W Tebach pokazywano również groby Niobidów.
Alternatywną wersję opowieści mamy u gramatyka i poety z czasów Augusta Parteniosa z Nicei. Ojciec nieszczęsnej matki zwie się Asaon, zaś mąż Filottus. Okoliczności śmierci potomstwa Niobe są również inne niż w wariancie zasadniczym: gdy królowa ośmiela sprzeczać się z Latoną o piękność swych dzieci, ta w gniewie przygotowuje wielostopniową karę. Wpierw na polowaniu ginie Filottus, następnie Niobe próbuje uwieść jej własny ojciec, ta jednak odmawia. Ostatecznie Asaon zaprasza jej dzieci a swe wnuki na ucztę, gdzie zabija ich podpalając pałac. Ostatecznie załamana Niobe rzuca się ze skały, tak samo postępuje po zrozumieniu wagi swych zbrodni, Assaon.
Skała na górze Sipylus w którą przeklęta jest Niobe.
Homer przywołał postać „pięknowłosej Niobe” odnosząc się do jej hardości czy też pychy – hybris, będącej jednocześnie głupotą i bluźnierstwem, naruszającym porządek świata, a zatem sprowadzającym gwałtowną i bezwzględną zemstę bogów (u Homera giną wszystkie dzieci). Jasny przekaz o zabójczej mocy bóstw wskazuje też na strach jako zasadniczy motyw pieczołowitego kultu. U Owidiusza wypowiedzi włożone w usta Niobe kreślą jej negatywny obraz jako zbyt dumnej kobiety o boskich parantelach, zadufanej w sobie królowej, zatem w jakimś sensie władczyni (wraz z potomstwem obciążonym dziedziczną pychą?) zasługuje na surową karę (podobnie jak ojciec). Zresztą Owidiuszowi były dobrze znane poważne sankcje za świętokradztwo, zwłaszcza uczynienie sacer - poświęconym bogom, zatem oddanym na ofiarę – wyjętym spod ochrony prawa. Takiego świętokradcę mógł zabić każdy. Mitologiczny wymiar, chociaż ubrany w dzieje Miasta, ma również opowieść o Tarkwiniuszu Pysznym.
Płacząca Niobe przy grobie Houdiniego w Nowym Jorku.
W omawianym tu micie Apollon występuje w swej archaicznej roli boga niszczącego, mogącego zabijać (rozgniewany, ze swym srebrnym łukiem, jak mówi Homer w Iliadzie), przynoszącego zarazę i śmierć. Swymi zatrutymi strzałami zabija synów Niobe, zaś jego siostra, sypiąca strzałami Artemida (homerycka Ἄρτεμις ἰοχέαιρα), w ten sam sposób kładzie kres życiu jej córek. Liczba siedem być może wiąże się z mitem o siedmiu młodzieńcach i siedmiu dziewczętach posyłanych co roku królowi Minosowi jako ofiara dla Minotaura. Strzały jako nieodłączny atrybut obojga bogów miały znaczenie i u Homera i u Hezjoda (Teogonia 918-920). Przed gniewem Artemidy przestrzegał zaś poeta hellenistyczny z III wieku Callimachus (Hymn 3 do Artemidy, vv. 258 i n.). Artemida była boginią pomocną dla swych czcicielek, zw. położnic, lecz jednocześnie bez wahania wymierzającą surowe kary nie tylko rodowi Niobe. Pomściła przegnanie przez Arkadyjczyka Leimona ciężarnej Latony, ponadto wraz z Apollonem posłała na wieczne męki w Hadesie giganta fokijskiego Tityosa, który usiłował zgwałcić ich matkę. Jak pisze Pauzaniasz (Graec. Descr., 9.5.5), mąż Niobe również cierpi w Hadesie męki jako jeden z naśmiewających się z Latony i jej dzieci, zaś Chloris i Amyklas ocaleli przed strzałami Artemidy i Apollona dzięki ich czci dla Latony (ibidem 2.21.9). Być może mit jest przetworzoną opowieścią o bogini ziemi lub wegetacji, której dzieci – rośliny są niszczone przez suszę (Apollon – Słońce, por. również jego zwycięstwo nad chtonicznym wężem Pythonem, synem Gai-Matki Ziemi ), jednakże trudno nie popaść tu w spekulacje lub wręcz fantazjowanie, zwłaszcza wobec braku greckich tekstów literackich wcześniejszych od Homera i Hezjoda.
W wyżej wspomnianym fragmencie Iliady, Achilles przywołuje w związku ze śmiercią Hektora i wizytą króla Priama, postać Niobe jako uosobienie żałoby po zmarłych dzieciach. Priam jest o tyle podobny do Niobe (implicite zaś Achilles do Apollina albo Zeusa – to on decyduje o pogrzebie lub jego braku), że poległy Hektor podobnie jak Niobidzi, pozostaje przez kilka dni bez pochówku, zdany na łaskę tego, kto pozbawił go życia. Sama Troja jest zaś położona w pobliżu siedziby rodowej ukaranej królowej-matki. Wiemy też o zaginionej tragedii Ajschylosa Niobe. Akcja jej rozgrywa się w Tebach, zachowały się niewielkie fragmenty na papirusie (21 wersów), z których wynika, że w pierwszej części dramatu rozpaczająca Niobe siedzi na scenie okryta welonem i milczy. W Antygonie Sofoklesa w obliczu śmierci tytułowa bohaterka mówi, że spotka ją podobny los co osamotnioną Niobe (wersy 823-830, 940)
Wśród twórców łacińskich, historia Niobe pojawia się w pisanych prostym językiem Fabulae Gajusa Juliusa Hyginusa, pochodzącego z Aleksandrii lub Iberii ucznia Aleksandra Polyhistora, wyzwoleńca Augusta Cezara, kierownika biblioteki na Palatynie (Suetonius, De grammaticis 20). U Owidiusza, podobnie jak u Ksenofanesa z Kolofonu, mamy krytyczne podejście do wielu głęboko złych czynów bogów mitologii – caelestia crimina (Ovidius, Meth. 6.131), w tym niebywałego okrucieństwa w stosunku do ludzi (Niobe – za karę zamieniona w kamień, satyr Marsjasz obdarty ze skóry i zamieniony w żywy model anatomiczny za ośmielenie się bycia lepszym muzykiem niż Apollon).
Spośród twórców nowożytnych, wzmiankę o płaczu Niobe (like Niobe, all tears) zawarł Szekspir w solilokwium Hamleta (akt 1, scena 2, w. 131-161), który zestawia żałobę jego matki po zmarłym królu – ojcu Hamleta z jej pośpiesznym małżeństwem z Klaudiuszem. Włoski kompozytor barokowy Agostino Steffani (muzyka) i Luigi Orlandi (libretto) stworzyli wystawioną w 1688 roku operę (dramma per musica) Niobe, królowa Teb (Niobe, regina di Tebe).
W powieści Absalomie, Absalomie… Wiliam Faulkner porównuje żonę Thomasa Sutpena Ellen do Niobe, jednak pozbawionej łez (rozdział pierwszy: this Niobe without tears, who had conceived to the demon [Sutpen] in a kind of nightmare). Również brytyjski kompozytor Benjamin Bitten oparł jedną ze swych Sześciu Przemian według Owidiusza (Six Metamorphoses after Ovid) na omawianym tu micie.
Konstanty Ildefons Gałczyński, inspirując się marmurową głową z Nieborowa, stworzył wydany w roku 1951 poemat Niobe, stanowiący poetycką transpozycję mitu, ubogaconą imaginacyjnym opisem wędrówki rzeźby po Azji i Europie. Utwór, wzorowany w swej strukturze na kompozycjach muzycznych, kończy się we współczesności – epoce podnoszącej i sztukę i pracę do rangi zasadniczych i równych sobie wartości budujących społeczeństwo.
Historia Niobe oraz scena śmierci jej dzieci były tematem attyckiego malarstwa wazowego, rzeźby, płaskorzeźby (sarkofagi rzymskie jak Glyptothek Munich 345 z II wieku) oraz malarstwa ściennego. Wymordowanie Niobidów jest przedstawione m.in. na znacznych rozmiarów attyckim czerwonofigurowym kraterze kielichowym z Orvieto, znajdującym się w Musée du Louvre (nr G 341), od którego pochodzi określenie twórcy jego i innych zachowanych dzieł – Malarza Niobidów, czynnego w Atenach w latach 470-445. Krater pozyskano w roku 1883 z kolekcji hrabiego Michała Tyszkiewicza. Wiemy, że sceny z mitu były przedstawione również na jednej z dwóch płaskorzeźb z kości słoniowej ozdabiających wrota świątyni Apollina palatyńskiego w Rzymie po jej przebudowie za Oktawiana Augusta (Propertius, II.31.12‑16).
Przedstawienie Niobe w galerii Uffizi.
Grupa rzeźb naturalnych rozmiarów przedstawiająca dzieci Niobe i ją samą osłaniającą jedną z córek przed strzałami, została odnaleziona w Rzymie w roku 1583. W roku 1775 trafiła do galerii Uffizi we Florencji, budząc stale zainteresowanie zwiedzających i specjalistów jako jedna z najważniejszych zachowanych rzeźb Starożytności klasycznej. Znane są też inne posągi postaci z mitu, np. w rzymskim Palazzo Massio czy też odnaleziona w roku 2005 w Villa dei Quintili na przedmieściu Rzymu przy Via Appia Antiqua pozbawiona głowy figura.
Niobe broniąca dzieci na obrazie z 1591 roku autorstwa Abraham Bloemaert.
Śmierć Niobidów i ich opłakiwanie stały się tematem obrazów twórców takich jak m.in. czynny na początku niderlandzkiego Złotego Wieku Abraham Bloemaert, należący do tzw. manierystów z Haarlemu. Motyw okrutnej kary i tragedii matki podejmowali również malarze osiemnastowieczni: Richard Wilson (The Destruction of the Children of Niobe, 1760), Anicet-Charles-Gabriel Lemonnier, Pierre-Charles Jombert, Jacques-Louis David. Abstrakcyjny obraz zatytułowany Niobe stworzył węgierski malarz i rytownik Károly Patkó.
Rafał Marek
Bibliografia:
Walter Burkert, Homo necans. The Anthropology of Ancient Greek Sacrificial Ritual and Myth, University of California Press, Berkeley et al. 1983;
Klaus Junker, Interpreting the Images of Greek Myths, Cambridge University Press, Cambridge 2012;
Marta Wyka s.v. Niobe [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-1985, vol. II, s. 35;
Artykuły na Wikipedii: Niobe https://pl.wikipedia.org/wiki/Niobe_(c%C3%B3rka_Tantala) oraz Malarz Niobidów https://pl.wikipedia.org/wiki/Malarz_Niobid%C3%B3w i ich odpowiedniki w j. angielskim