Demeter, pomnik rzymski.
Demeter (attyckie Δημήτηρ, doryckie Δαμάτηρ) należała do grona Olimpijczyków, stąd też trudno określić ją jako bóstwo chtoniczne, w szczególności nie była stworzycielką zbóż i owoców, jednak to od niej zależał urodzaj, zatem można mówić o mocy nadawania siły życiowej uprawom, zatem porządkowania energii przyrody i wykorzystywania jej dla dobra ludzi. Dzięki Mitologii Jana Parandowskiego jest najbardziej znana jako matka Persefony, jednak mit ten jest elementem całej konstelacji wierzeń i funkcji przypisywanych Bogini, których wspólna osią jest wegetacja, płodność i rolnictwo.
Hezjod w Teogonii jako jej rodziców wskazuje tytanów Kronosa i Reę. Do rodzeństwa Bogini należeli Posejdon, Hades, Hestia i Hera. Demeter była boginią rolnictwa (tytuł Σιτώ), chleba i ziarna, zapewniając pożywienie rodzajowi ludzkiemu dzięki urodzajności ziemi. Określano ją też jako przynoszącą porządek prawa boskiego, prawa rządzącego światem, zatem również cyklem przyrody, porządkiem umierania i śmierci oraz pór roku, stanowiącym osnowę funkcjonowania społeczeństwa rolników. Łamanie owych fundamentalnych praw rządzących wspólnotą, podobnie jak naturą, powoduje np. poprzez dezorganizację prac rolnych, głód i choroby, a w konsekwencji upadek domu, rodu czy plemienia.
Demeter utożsamiano z czczoną w Anatolii boginią- matką Kybele (Cybele), zaś w Rzymie identyfikowano przynajmniej od końca III wieku p.n.e.. z Ceres. Jak informuje Herodot (Hist. 2.156) w Egipcie nazywano Demeter Izydą. Nad Nilem odprawiano również obrzędy greckie, w tym eleuzyńskie, przynajmniej w dobie hellenistycznej, zwłaszcza w Aleksandrii. Misteria Demeter cieszyły się popularnością, gdyż dawały odpowiedź na pytanie w jaki sposób „zwykły”, przeciętny człowiek może zapewnić sobie szczęście w świecie pozagrobowym. Homer co prawda znał różne od Hadesu Pola Elizejskie, owiewane zefirami miejsce szczęśliwe, jednak było ono dostępne jedynie dla bohaterów cieszących się względami bogów. W misteriach Demeter mógł zaś brać udział każdy, podobnie jak każdy jadł chleb przygotowany z ziaren symbolizującego Boginię i często pojawiającego się w sztuce z nią powiązaną kłosa zboża. W Pompejach odkryto malowidło ścienne, przedstawiające w sposób realistyczny tronującą Demeter z pochodnią i kłosami. W dobie Renesansu przedstawiano ją jako symbol rolnictwa i urodzaju np. na freskach takich jak wykonany przez włoskiego malarza Cosmè Tura (1430-1495).
Samo imię Demeter zawiera w sobie element o praindoeuropejskim rodowodzie – μήτηρ (z formy rekonstruowanej *méh₂tēr). Pierwszą cześć imienia objaśniano w różny sposób - doryckie Da (Δᾶ) miało być synonimem attyckiego Gē (Γῆ), zatem imię oznaczałoby ziemię-matkę. Jednakże np. John Chadwick wskazał, że synonimiczność De z Ge jest o tyle wątpliwa, że nie mamy zaświadczonej formy Gemeter - zrozumiałej przecież dla każdego Greka jako Matka-Ziemia. Martin L. West twierdził, że imię Bogini jest zapożyczonym imieniem bóstwa iliryjskiego Damater, poświadczonego też jako Damatura u italskich Messapiów (Da – ziemia od PIE *dʰǵʰ(e)m-). De- można łączyć z Deo, epitetem Demeter, pochodzącym być może od kreteńskiego słowa dea (δηά), jońskie zeia (ζειά) tłumaczonego jako pszenica płaskurka, pszenica orkisz, jęczmień i inne ziarna. Zatem Demeter to tyle, co matka ziaren czy matka zbóż (żywności jako takiej?). Konkurencyjna hipoteza proponuje wywiedzenie imienia Demeter od Des- jako pochodnej praindoeuropejskiego *dem (dom, domus). W myśl tej etymologii Demeter to „matka domu” (od praindoeurop. *dems-méh₂tēr).
Jak widać wyjaśnienie pochodzenia i znaczenia imienia tak znanej postaci mitologicznej, kluczowej dla tradycyjnej religii Hellady, jest niepewna, podobnie jak dokładniejszy opis jej archaicznych funkcji i mocy, liczne są zaś hipotezy oparte na dowodach pośrednich.
U Homera Zeus wspominając swe najwspanialsze związki miłosne mówi również o Demeter (Ilias 14.326). Hezjod (Theog. 912) pisze o związku Bogini z Zeusem, z którego zrodziła się Persefona. Można tu mówić o przekazie oddającym w poetyckich formach dawne wierzenia o bogu pioruna zapładniającym Ziemię przez uderzenie w nią błyskawicą. Zeus przybywa do Demeter jako bogini „wszystko karmiącej”, leżącej na łożu, zatem pasywnej i oczekującej. W wielu kulturach indoeuropejskich wykuty piorun czy podobna broń dzierżona przez boga gromów była kojarzona z płodnością ze względu na twórczą, witalną moc tego bóstwa, łączącą się stale z mocą niszczycielską (por. też związki piorunów z kowalstwem). W czasach mykeńskich towarzyszem czy małżonkiem Bogini był władca czy też król - Wanax (na tabliczkach: wa-na-ka), nowsza greka określa taką postać jako Paredros (Πάρεδρος), zatem osobę o drugorzędnej funkcji, swego rodzaju asystenta.
Demeter i królowa eluzyjska, Metaneira, od której otrzymuje pszenicę w darze.
Demeter wiązana była z najważniejszymi, poprzedzającymi powstanie panteonu olimpijskiego, misteriami świata greckiego – misteriami eleuzyńskimi, które obiecywały inicjowanym otwarcie drogi do błogosławionego życia w zaświatach, w królestwie Elysium. Misteria być może mają genezę jeszcze w okresie mykeńskim, w latach 1400-1200 (John Chadwick). Możliwe również, że jej imię pojawia się w tabliczkach z pismem linearnym A jako da-ma-te. Również określenie „władczyni nasion” – mogło odnosić się albo do poprzedniczki Demeter z czasów Achajów albo stanowić jeden z epitetów Bogini.
Demeter przedstawiano w rzeźbie i malarstwie wazowym (zachowało się wiele cennych okazów) jako dojrzałą kobietę, często z koroną na głowie, dzierżącą w dłoniach kłosy pszenicy, cornucopia (róg obfitości) oraz pochodnię (związek z poszukiwaniami córki). Dom i zapewne pałac miała na świętej górze Zeusa (Homerycki Hymn 2 do Demeter, w. 483 i n., mówi o jej mieszkaniu obok Zeusa itd.). Niekiedy przedstawiano ją wraz z Persefoną lub jednym z kochanków – Iasionem, młodzieńcem z Krety, który posiadł Boginię zbóż na trzykrotnie zaoranym polu, ponosząc śmierć od błyskawicy posłanej przez rozgniewanego Zeusa (Hom. Odyss. 5.125 i n.; rozwinął i umieścił na weselu Kadmosa i Harmonii historię romansu Hezjod, Theog. 696 i n.). Z tego związku zrodzili się Filomelos (patron pasterstwa, hodowli i orki) oraz Plutos (bóg bogactwa, boskie dziecko misteriów eleuzyńskich).
Triptolemus, Demeter i Persefona na attyckiej wazie z 470 p.n.e.
Jej wóz (rydwan), znany m.in. z przedstawień na ceramice, był ciągnięty przez parę uskrzydlonych drakones, podobnych do węży. Zwierzęta owe służyły Demeter również jako strażnicy i służba. Podczas poszukiwań swej córki niosła dwie zapalone pochodnie, które również były jej atrybutami. Określano ją jako Chrysaoros – Pani Złotego Ostrza, gdyż dzierżyła w ręku złoty miecz lub sierp. Tworzący w I wieku Marcus Manilius w swym Astronomicon uznał za poświęconą Demeter konstelację zodiaku Virgo (Panna).
W epice, w tym u Hezjoda, Demeter zapewnia urodzaj zbóż oraz błogosławieństwo dla ciężkiej i groźnej (rany od sierpu, żmije, węże w trawie, upał) pracy żniwiarzy. Taka też była jej podstawowa rola w centrum kultycznym w Eleusis, która wkrótce stała się panhelleńska. Na Cyprze czasownik damatrizein oznaczał żniwa. Izokrates, znany mówca ateński, określał jako największe dary Bogini dla rodzaju ludzkiego rolnictwo (zwłaszcza uprawę zbóż) oraz misteria, które dawały inicjowanym nadzieję na powodzenie w doczesności i życiu przyszłym (Izokrates, Panegyricus 4.28) Według Hezjoda (Erga, 465), modlitwa do Zeusa-Chthoniosa (Zeusa chtonicznego) i Demeter pomagała w rozwoju silnych kłosów zbóż (problem szkodników i chorób roślin np. sporyszu, wobec którego antyczne rolnictwo było w zasadzie bezradne).
Mitologie Indoeuropejczyków mówią o istnieniu bogini-klaczy czy bogini koni (zwłaszcza iryjska bogini Macha w aspekcie realizacji funkcji zapewniania urodzaju i płodności). Hipomorfizm jest tu wspólny z walijską Rhiannon, łączoną z ptakami i końmi właśnie. Boginie rodzą boskie bliźnięta, podobnie jak Demeter-Erinys sprowadza na świat Despoine i Areoina. Podobny charakter ma indyjski mit o Sranyu, uciekającej przed jej mężem Vivasvate (przemiana w klacz, przemiana męża w ogiera, współżycie, narodziny bliźniąt Asvinów).
Wśród ludów indoeuropejskich występuje również mit z wątkiem (inscenizowanego podczas uroczystości) współżycia króla (o cechach boskich i kapłańskich) z klaczą, którą można postrzegać jako reprezentację bogini czy przybraną przez nią formę. Cielesne złączenie z władcą-kapłanem pozwala na przekazanie jemu i jego ludowi pomyślności, przekładającej się na płodność i urodzaj.
Również Demeter zrodziła Posejdonowi konia Areiona po współżyciu z nim jako Erinys (Apollodor, Bibl. 3.77). Gdy Demeter przemierzała kraj w poszukiwaniu córki, śledził ją pożądający jej Posejdon. Bogini przemieniła się w klacz i pasła się z innymi końmi Arkadii. Przechytrzony Posejdon przemienił się zatem w ogiera i posiadł Demeter (np. Owidiusz. Meth. 6.118). Z początku Bogini była rozgniewana (o genezie rzeki Styx o czarnych, trujących wodach płynącej w Arkadii a powstałej mocą Bogini, sprawiającej wypłynięcie jej źródeł z podziemi pisze Aelian De natura animalium, 10.40, też Hephaestion u Focjusza, Myriobiblon 190), jednak złe emocje zniknęły, a ona sama zapragnęła wykąpać się w Ladonie. Demeter miała mieć z Bogiem Morza córkę, jednak jego imienia czciciele nie podają profanom, oraz wyżej wspomnianego konia – Areiona (Ἐρίων). (Paus. Graec. Descr. 8.25.5). O Areionie wspomina również Iliada oraz Tebaida.
W Arkadii, w odległości czterech stadiów od Akakesion leżało sanktuarium bogini Despoine. Był tam posąg Demeter, trzymającą w jednej ręce pochodnię, a drugą kładąca na Despoine, będącą głównym bóstwem Arkadyjczyków. którzy wierzyli, że to córka Demeter i Posejdona. Za świętym gajem jej sanktuarium znajdowały się ołtarze Hippiosa Posejdona – Posejdona Konia, jej ojca (Paus. Graec. Descr. 8.37.1). Na stokach góry Elaios w Arkadii znajdowała się grota poświęcona Demeter Melaina (Czarna) z archaicznym idolem - posągiem drewnianym – xoanon, o głowie konia i wężowych włosach (Paus. Graec. descr. 8.42.1 i n. z informacją, że gdy posąg spłonął a Figalianie zaniedbali kult, na krainę spadła klęska nieurodzaju; o idolach - ξόανα Kory, Plutona i Demeter w pradawnej świątyni z cegieł suszonych na słońcu pisze tenże w 2.18.3). Według Figalian i mieszkańców Thelopusa, po stosunku z Posejdonem- Ogierem Bogini urodziła Despoine, nie zaś konia. Następnie, rozgniewana na pożądliwego Boga i zrozpaczona po porwaniu córki, odziała się w czarną szatę i zamknęła na długo właśnie w rzeczonej grocie. Jednak gdy obumierały rośliny, nie dając tym samym owocu i plonów, zaś ludzie marli z głodu, nikt nie mógł odszukać Demeter, aż Pan ruszył właśnie do Arkadii. Polując wśród gór, dotarł do Elaios i tam podejrzał boginię w żałobie i czarnym odzieniu. Powiadomił Zeusa, który posłał Moiry, których Demeter posłuchała, odrzucając gniew i niejako łagodząc swą tak brzemienną w skutkach żałobę (Pausanias, Graec. Descr. 8. 42.1).
Demeter z Knidos, marmurowa rzeźba z ok. 350 r. p.n.e..
Funkcja zapewniania urodzaju (dystrybucja czy generowanie „siły życiowej” świata roślinnego) mieściła się w szerszej roli wraz z odpowiadającym jej kultem i rytami Demeter jako bogini wegetacji i siły życiowej ziemi. Specyficzne, bogate w symbolikę były jej arkadyjskie wyobrażenia z puklami z węży (na kształt węży?), z delfinem albo gołębiem w dłoni, oznaczającymi, jak można sądzić, panowanie nad światem podziemnym, powietrzem i wodą. Była również czczona jako Anesidora – ta, która posyła dary spod powierzchni ziemi (z łona ziemi). Świątynia Demeter pod tym imieniem znajdowała się w Flius w Attyce. W Sparcie Bogini była znana jako Demeter-Chthonia (Pausanias 1. 31.4; 3. 14,5), w Attyce nazywano zmarłych „demetrioi”. W misteriach praktykowanych w Feneos w Arkadii Demeter znano jako Kidaria (Pausanias 8.13.13) Kapłan im przewodzący zakładał specjalną maskę Bogini, przechowywaną w sekretnym miejscu, co może być pozostałością archaicznych obrzędów.
Liczne funkcje Bogini utrwaliły się w jej przydomkach oraz epitetach. Można tu wskazać na takie jak Aganippe (Ἀγανίππη), czyli „klacz, która niszczy z łaską” oraz Potnia (πότνια) – pani, jak określa ją homerycki Hymn do Demeter. W ten sam sposób zwano Herę, Artemidę i Atenę. Podobne znaczenie ma słowo despoina (δέσποινα), w grece cerkiewnej używane na określenie Matki Boskiej. Grecy tytułowali w ten sposób również Persefonę, Afrodytę i Hekate. Epitet Chloe (Χλόη), podobnie jak imię nimfy, oznacza nowy pęd czy kiełkującą roślinę, odnosząc się tym samym do mocy wiecznego odnawiania płodności ziemi i cyklu rozwoju roślin. Podobny charakter miały określenia takie jak Malophoros („przynosząca jabłka”, Paus. 1.44.3;) oraz Thermasia – Ciepła (Paus. 2.34.6). W beockiej Livadeii określano ją jako Europe – „o szerokim obliczu” lub „o szerokich oczach”. Znajdowała się tam wyrocznia i sanktuarium herosa czy bóstwa – daimona Trophoniosa, którego opiekunką miała być właśnie Demeter.
Rolę normującą oddawał tytuł Tesmophoros (Θεσμοφόρος), czyli "przynosząca zwyczaje", przynosząca i ogłaszająca prawo określane jako prawo boskie (θεσμός). Słowo oznaczało również zwyczaje uświęcone tradycją oraz święte obrzędy (np. igrzyska). Rola ta nasuwa na myśl dawną boginię – tytanidę Themis. Tytuł ten wiązał się z obchodzonym jedynie przez kobiety świętem Tesmoforiów z jego tajemnymi rytuałami, powiązanymi ze zwyczajami małżeńskimi. Określenie Erinys (Ἐρινύς) – nieubłagana, wskazywało na funkcję podobną o bogini pomsty i wyrównania naruszonej przestępstwem równowagi w świecie – Dike ( immanentnej sprawiedliwości kosmicznej). Przydomek nawiązuje też do Erynii, dawnych bogiń chtonicznych, będących uosobieniem pomsty i nie mającej względu na nikogo, doskonale sprawiedliwej wedle boskich zamysłów odpłaty, przerażającej sprawców zła.
Głównymi ośrodkami kultu były Eleusis w Attyce, Hermion na Krecie, Megara, Celeae, Lerna, Aegilia, Munychia, Korynt, Delos, Rodos, Pergamon, Selinunt, Enna i Syrakuzy na Sycylii oraz Samotraka, gdzie Demeter odbierała cześć z dawien dawna, również w związku z misteriami Kabirów (bóstw rzemiosł).
O świętym okręgu Demeter w Pyrasos mówi Homer w Iliadzie II. 696. Samo miasto wywodziło swą nazwę od pszenicy. Dawna amfiktionia czcząca Demeter w Anthele (Ἀνθήλη), leżała na wybrzeżu Malis na południe od Tesalii. Po pierwszej wojnie świętej amfiktionia ta była znana jako delficka. W Pellene w Arkadii obchodzono przez siedem dni uroczystości Demeter Myzyjskiej (Paus. 7. 27, 9.). W Tebach o kulcie Bogini zwłaszcza jako Thesmophoros świadczą monety, a szczególnie jej rola jako patronki miasta i jego twierdzy – Kadmei (zob. Paus. 9.23.3). Zachował się kamień nagrobny jednej z tebańskich kapłanek Demeter. Składano jej i Persefonie (Paniom – Πότνιαι) młode świnie, umieszczane w dołach zwanych „pałacami”, wierząc że odradzają się w Dodonie (Paus. 9.8.1). Jako Pani Zieleni (Χλόη) była czczona wraz z Gają (Γῆ Κουροτρόφος) i Korą - Persefoną przy wejściu na ateński Akropol (Paus. 1.22.3). Kult ten łączył się z misteriami eleuzyjskimi i tamtejszym świętem kiełkujących ziaren - Χλοῖα. Herodot (Hist. 6.61) podaje, że zbiegli z Beocji Gefirejczycy przynieśli do Aten swe kulty, w tym ku czci Demeter „achajskiej”, z jej obrzędami orgiastycznymi. Knidos było znane z kultu bóstw związanych z ziemią, to jest Demeter, Korę i Plutona, którego inicjatorem miał być Triopas. Już w V wieku p.n.e. w Azji Mniejszej Demeter uznawano za tożsamą z frygijską Kybele. Popularnością cieszyły się tam Tesmoforia, zaś mit o Persefonie i Adonisie był ukształtowany na wzór opowieści o Kybele i Attisie.
W Rzymie, korzystając z interpretatio Graeca, Demeter utożsamiono z rzymską boginią rolnictwa i zbóż Ceres. Oba kulty zespoliły się ok. 205 roku p.n.e., wraz z ritus graeca cereris – rytuałem inspirowanym obrzędem hellenistycznym, będącym składnikiem rzymskiej „polityki religijnej” pozyskiwania rozmaitych bogów przeciwko Kartaginie dzięki wprowadzaniu w Rzymie ich kultu i świąt. Kult ten rozwinął się w południowej Italii, zatem części Magna Graecia, opierał się, o ile wiemy, na tesmoforiach. Odpowiedzialne zań greckie kapłanki otrzymały obywatelstwo rzymskie, by mogły zanosić modły wedle wiedzy obcej, lecz z intencją civitas rzymskiej. Obrzędy odbywały się w już wtedy wiekowej świątyni Ceres, Liber i Libera, patronów plebejuszy. Świątynie Demeter w sycylijskiej Enna Rzymianie uznali za najstarsze sanktuarium swej Ceres, Liberę zaś uznali za Proserpinę – Persefonę. Dziewczęta rzymskie miały naśladować cnotliwą córkę, uprowadzoną przez boga podziemi, zaś kobiety żonate i matrony czcigodną boginię dojrzewających kłosów i troskliwą matkę jednocześnie.
Świętymi roślinami Bogini była przede wszystkim pszenica (Triticum gen.), następnie jęczmień, wykorzystywany wraz z miętą i miodem do sporządzania świętego napoju w misteriach Demeter. Pszenica w jej prymitywnych odmianach i jęczmień były to najwcześniej wykorzystywane w neolitycznym rolnictwie zboża. Pszenica jest najbardziej pożywna, można ją również przyrządzać na bardzo wiele sposobów. Poszczególne jej odmiany były znane ludom indoeuropejskim od czasów neolitu, określano je różnymi nazwami. Również rozkwitający na czerwono wśród zbóż mak uznawano za święty kwiat Bogini, nosiły go jej kapłanki. Teokryt (Idyll. 7. w. 155-157) pisze o roli Demeter jako bogini tego kwiatu. Makówki i kwiaty odgrywały rolę w kulcie na Krecie, stamtąd zawędrowały w dobie klasycznej do misteriów eleuzyńskich (przygotowanie opium lub wywaru nasennego ze słomy makowej?). Jasna czerwień płatków maku nawiązuje też do krwi – znaku życia i jego rozwoju (por. starożytne poglądy medyczne na powstawanie zarodka z nasienia i krwi menstruacyjnej).
Maku dotyczył mit o Demeter i Mekonie, mięty zaś opowieść o gniewie Demeter i nimfie Mięcie (Mίνθα), którą podaje Oppian, poeta grecki z III wieku, Cynegetica 3 w. 485. W innej wersji mitu w nimfę w roślinę przemienia Persefona. O pszenicy jako świętej roślinie pisał np. Kallimach w Hymnie VI do Demeter w. 42 i n. oraz Wergiliusz w Georgikach I. 208 in. (ten fragment pozwala na wnioskowanie, że lnu i maku używano jako rośliny użyźniającej ziemię, podobnie jak dziś np. łubinu). O jęczmieniu i mięcie mówi Hymn Homerycki 2 do Demeter.
Najważniejszym spośród zwierząt wiązanych z Boginią był wąż – gad przedstawiający odradzanie się przyrody i płodność ziemi. Według orfików Zeus i Demeter współżyli właśnie pod postacią węży. Przeświadczenie o specjalnej kontakcie węży z siłami chtonicznymi było uzasadnione ich hibernacją – ukrywaniem się po ziemią przypominającym śmierć, a następnie pojawieniu się na wiosnę na ziemi niczym po wskrzeszeniu. W kierunku ziemi i czerpania z niej siły szedł też sam tryb życia, a zwłaszcza poruszania się węży. Dodatkowym impulsem do zaliczenia gada do sakralnych istot towarzyszących Demeter zdaje się być łowienie przez węże myszy i innych gryzoni zagrażających zbożu w spichrzach i na polach. Poświęcony Demeter był również inny gad, wygrzewający się na kamieniach i kryjący się w rozpadlinach skalnych – askalabos (gekon- jaszczurka), swego rodzaju „kuzyn” czy pobratymiec węża.
Elian w De natura animalium 10.33 podaje, że często spotykane w jego czasach turkawki (Streptopelia turtur) były, jak powiadano, poświęcone Demeter (ze względu na żywienie się zbożem? szukanie ziaren na polu?). Tenże autor pisze ponadto o czczeniu w Eleusis przez inicjowanych w misteria ryby Mullus barbatus lub surmuletus (De natura anim., 9.51). Przyczyną poświęcenia jej Demeter jest, jak mówią jedni, rodzenie potomstwa trzy razy w roku, według innych spożywanie mięczaka lepus marinus (dosł. „zając morski”, ang. „sea-hare”), który jest śmiertelny dla człowieka.
By zapewnić żyzność ziemi i dobre plony często składano Demeter w ofierze świnie. Świnie pojawiają się również w micie dotyczącym misteriów eleuzyjskich. Wśród ludów indoeuropejskich świnia i dzik to zwierzęta tajemnicze, graniczne (tzw. liminal animal), łączone chętnie i wielorako z zaświatami i mocami nadprzyrodzonymi. Dostrzec można ich związki ze śmiercią i rozkładem ciała ludzkiego, pochówkiem i światem zmarłych, zwłaszcza lokowanym pod powierzchnią ziemi. Świnię postrzegano jako zwiastuna śmierci. Była łączona z boginią wegetacji i cyklu rozwoju zbóż, również z herosami, jednak w aspekcie obrony, zagrożenia i śmiertelności. Mitologie pozwalają ponadto dostrzec łączenie tego zwierzęcia z niebem i słońcem oraz uroczystościami i ucztowaniem, zwłaszcza obrzędowymi posiłkami pogrzebowymi. Poszczególne kultury indoeuropejskie, w tym grecka i rzymska, wykazują po kilka spośród wyżej wliczonych przekonań, jednakże żadna nie podziela wszystkich.
Mniej rozpowszechnione wśród ludów indoeuropejskich było łączenie świni, czy to dzikiej czy udomowionej, z wiedzą boską, wróżbiarstwem i jasnowidzeniem. Wraz z tym występowało przypisywanie świni boskiego pochodzenia. Najsłynniejszym przykładem wydaje się być fragment z Eneidy Wergiliusza 3.390-393, gdzie kapłan Apollona doradza Eneaszowi, by udał się do Italii i założył miasto tam, gdzie ujrzy białą maciorę karmiącą troje prosiąt pod dębem (Quercus ilex) rosnącym na rzeką. Białe umaszczenie przywodzi na myśl walijską świnię Henwen – Old White i świniopasa Coll, który wędrował za nią po całej Brytanii. Świnia ta przemierzając kraj zrodziła ziarna pszenicy i jęczmienia, pszczołę, wilcze szczenię i żbika (Culwch and Olwen).
Łączenie świni ze światem nadprzyrodzonym można wyjaśnić trybem życia tego zwierzęcia. Je ono węże, nie szkodzą mu również ich ukąszenia (przynajmniej pozornie, ze względu na warstwę tłuszczu pod skórą). Świnia jest inteligentna w stopniu co najmniej takim jak pies, można je też nauczyć sztuczek. Pewnego rodzaju „mocą” jest też umiejętność wykrywania podziemnych grzybów (uchodzących wśród starożytnych za swego rodzaju kurioza związane z magią), których cenione w kuchni owocniki znajdują się dość głęboko pod ziemią. Świnie nie nadają się też do wypasania na wzór owiec czy krów, stąd nie mają wartości dla ludów koczowniczych, stając się tym samym znakiem życia osiadłego i kultury rolników.
Spośród najsłynniejszych i wykorzystywanych w sztukach pięknych i literaturze mitów o Bogini trzeba przede wszystkim wspomnieć o historii uprowadzenia jej córki Persefony przez Hadesa (zob. zw. wersję literackę w Apollodor, Bibliotheca 1.5). Persefona była córką Demeter i Zeusa, jej młodszego brata (Hezjod, Theog., 912; Hymn Homerycki do Demeter 2, Paus. Graec. Descr. 8.37.9). Przed porwaniem Persefona była zwana Kore. Poszukująca jej Matka usiadła na kamieniu znanym jako Agelasta. Wobec zatrzymania biegu pór roku i cyklu wegetacji, Zeus wysłał Hermesa do podziemi, by sprowadził córkę Demeter na ziemię. Hades zgodził się na jej uwolnienie, o ile niczego nie spożyła będąc w jego królestwie. Jednak wcześniej sam podał jej czy wiedział, że zjadła nieco ziaren granatu. Związało ją to ze światem podziemnym i jego władcą na część roku (albo lato śródziemnomorskie, gdy susza i gorąco zagraża roślinom, albo zima i wiosna w krainach położonych bardziej na północ). W hymnie homeryckim w poszukiwaniach pomaga Hekate, która następnie towarzyszy Persefonie w zaświatach. Trzeba zaznaczyć, że wbrew obiegowym twierdzeniom, pobyt córki Demeter pod ziemią nie odpowiada miesiącom kalendarza greckiego, w których nie owocują rośliny, również jej powrót na ziemię nie następuje na wiosnę. Zejście Bogini-Matki do Hadesu by odzyskać córkę jest ściśle połączone z kultem misteriów eleuzyjskich.
Powrót Persefony z Hadesu, Frederic Leighton (1891).
Poszukiwania córki zawiodły Demeter do pałacu Celeusa – króla attyckiego Eleusis. Tam przyjęła ona postać staruszki, proszącej o schronienie. Król przyjął ją na opiekunkę Demophona i Triptolemosa, jego synów z Metanirą. W nagrodę Bogini zamierzała dać Demophonowi nieśmiertelność namaszczając jego ciało ambrozją (czyli płynem dającym nieśmiertelność), a następnie kładąc dziecko w ognisku, by spalić jego śmiertelną naturę. Ujrzała to przerażona matka, zatem Demeter odstąpiła od swego planu. Nauczyła jednak Triptolemosa tajemnic rolnictwa, on zaś uczył kolejnych ludzi, co spowodowało rozwój uprawy ziemi. Sam mit wydaje się mieć pochodzenie przedgreckie. Interesujące jest podobieństwo pitosów, służących w greckiej wersji mitu do przechowywania bogactwa (zboża), czyli πλούτος, a znanymi z wykopalisk urnami – naczyniami na spopielone zwłoki (przodkowie lub świat chtoniczny źródłem bogactw i życia).
Demeter i Persefona, The story of Greece : told to boys and girls (1914), Mary MacGregor
Poza dziełami ceramiki czerwonofigurowej doby klasycznej i hellenistycznej, zachowało się też przedstawienie Demeter wraz z innymi bogami na archaicznym czarnofigurowym naczyniu do picia typu dinos, δῖνος, British Museum, ok. 580-570 roku, pochodzącym z Attyki, sygnowanym przez malarza Sophilosa. Można je określić „portretem rodzinnym” bogów olimpijskich z czasów Hezjoda i Homera. Przedstawiono tam procesję bóstw udających się na weselę Peleusa i Tetydy. Procesję prowadzi Iris z laską herolda w dłoni, za nią podążają cztery boginie-matrony: Hestia, Demeter, Leto i Chariclo (żona Chirona, wnuczka Leto). Towarzyszą im Dionizos i Hebe. Bogowie ci pokierują uroczystościami, a Hestia i Demeter zapewnią chleb dla biesiadników. ([1]). Jako swego rodzaju położna Zeusa z Ateną w głowie przedstawiona została Demeter wraz z boginią Eileithyią na amforze czarnofigurowej doby archaicznej z ok. 570-560 r., przypisywanej malarzowi Kylleniosowi ([2]).
Warta uwagi jest też archaiczna attycka amfora czarnofigurowa przedstawiająca wyruszenie Triptolemosa na latającym rydwanie (krześle na kołach), by uczyć rodzaj ludzki rolnictwa. Obok niego stoją Demeter i jej córka. Heros ma w dłoniach berło w formie długiej laski i kłos. Oparcie rydwanu-krzesła jest wzorem wschodnim stylizowane na szyję żurawią zakończoną smukłą głową ([3]).
Na wschodnim skraju Rupe Atenea w Akgragas (łac. Agrigentum) na Sycylii zachowały się do dziś fundamenty i cześć celli doryckiej świątyni Demeter wzniesionej w latach 480-470. W średniowieczu na jej fundamencie, z wykorzystaniem pozostałości murów wzniesiono kościół San Biagio. W pobliżu świątyni odnaleziono okrągłe ołtarze i obrazy wotywne, związane właśnie z kultem bogini Demeter. Liczne lampy oliwne wskazują na nocne ceremonie. Poniżej świątyni znajduje się sanktuarium składające się z trzech grot i źródła, z którego wodę gromadzono w kilku połączonych basenach. Dostęp do grot umożliwiała prostokątna budowla, zaś samo miejsce kultu mogło powstać jeszcze przed kolonizacją grecką.
W teorii psychologii analitycznej Carla Gustawa Junga Demeter uchodziła za szczególnie wyraźną ekspresję archetypu matki (Mutterarchetyp, Urmutter) jednego z najważniejszych w systemie szwajcarskiego uczonego. Ze strony męskiej odpowiadał jej archetyp ojca (Vaterarchetypus). Archetypiczna matka to rodzicielka, kobieta która chroni, żywi i wychowuje, jednak ma również aspekt niszczycielski i pożerający. Jest to zatem postać ambiwalentna. Archetyp symbolizuje stany magicznej przemiany (ziaren w ziemi, zarodka w płód i dziecko, odradzania się przyrody i ludzi), boską moc uruchamiającą wegetację i witalność, to co tajemne, ciemne (jak ziemia i podziemia oraz łono matki), otchłań, świat grobów i zmarłych (ogród zmarłych, cmentarzyska-pola zmarłych). Odsyła też do związanego z ziemią pożerania (rozkład zwłok, gnicie drewna itp.), uwodzenia i płodzenia (żądza skierowana na posiadanie dzieci z danym mężczyzną), do tego co przerażające i nie do uniknięcia (np. świadomość pośredniego spożywania ciał zmarłych w roślinach, które rosną np. na powierzchni dawnych, zapomnianych cmentarzy, wypierana przez ludzi obecność nieuniknionej śmierci i rozpadu). We współczesnych neopogańskich ruchach religijnych (np. wicca) Demeter reprezentuje jeden z aspektów boskiej kobiecości czy pierwiastka żeńskiego, symbolizując macierzyństwo, miłość bezinteresowną, hojność, obfitość oraz źródło życia i płodności.
Kończąc niniejsze opracowanie trzeba wspomnieć o wykorzystaniu mitu o Demeter przez Jarosława Iwaszkiewicza. Po raz pierwszy Twórca skorzystał z niego w dwóch opowiadaniach z młodzieńczego okresu twórczości: Gody jesienne i Demeter, powstałych w latach 1917-1918. W roku 1942 stworzył nowelę Powrót Prozerpiny, zaś ostatni raz, jak zwraca uwagę Józef Majewski, zaczerpnął z opowieści o Bogini w opowiadaniu Biłek, powstałym w roku 1977. Starał się wtedy zmierzyć z kwestiami starości, odchodzenia i śmierci. W utworach Demeter i Powrót Prozerpiny Iwaszkiewicz mit wykorzystał w sposób prefiguracyjny (termin wprowadzony przez Stanisława Stabryłę). Oznacza to, że fabuła jest wzorowana na strukturze i treści mitu. W Godach jesiennych mamy do czynienia z rewokacją – przywołaniem i powtórzeniem motywów i elementów, jednak z zachowaniem znaczeń pierwowzoru. Podobnie Iwaszkiewicz postąpił pisząc Biłka - wszechstronne, realistyczne studium rozpadu świata kreowanego przez ludzi, opisanie destruktywnego działania czasu, będące przy tym opowieścią o życiu zbliżającym się stale do swego kresu. Nowela zawiera pytanie o Boga i życie po śmierci, które jest jednak zaszyfrowane. Autor ukrył je za kurtyną realistycznego opisu świata oraz za warstwą mitologiczną i teologiczną, wskazującą na „niewyrażone światło”, a tym samym na milczącą tajemnicę Transcendencji. Również rola Demeter ma charakter misteryjny. Zostaje ukryta w myszach, koniach, a nawet w bimbrze pitym przez Pana Ignacego w jego swoistym transie niczym nowy kykeon – święty napój misteriów eleuzyjskich. Na Boginię wskazuje też ciemność, woda, mrok, zieleń i granatowe kwiaty, tworząc kolejne szyfry Transcendencji, by użyć określenia Karla Jaspersa.
Rafał Marek
Przypisy:
[1] Malowidła wraz z opisem, https://www.theoi.com/Gallery/P21.8.html
[2] https://www.theoi.com/Gallery/K8.14.html
[3] https://www.theoi.com/Gallery/O28.6.html
Literatura:
Aaron J. Atsma, Theoi Project https://www.theoi.com/Olympios/DemeterTreasures.html
Otto Kern s.v. Demeter [w:] Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Band IV. 2 (1901), kol. 2713-2764; https://de.wikisource.org/wiki/RE:Demeter
Józef Majewski, Niewyrażone światło. O Demeter w opowiadaniu Biłek Jarosława Iwaszkiewicza, Littera Antiqua 11 (2016), s. 159-182; https://www.ceeol.com/search/article-detail?id=515621
James P. Mallory, Douglas Q. Adams (eds.), Encyclopedia of Indo-European culture, Fitzroy Dearborn, London 1997, artykuły Pig (s. 426-428) oraz Horse Goddess (s. 279-280).
Artykuły encyklopedyczne w Wikipedii: https://en.wikipedia.org/wiki/Demeter, https://de.wikipedia.org/wiki/Arch%C3%A4ologische_St%C3%A4tten_von_Agrigent#Akropolis, https://en.wikipedia.org/wiki/Persephone