Cyceron – biografia, wiersze, twórczość

Wprowadzenie

Cyceron a właściwie Marcus Tullius Cicero urodził się 3 stycznia 103 roku, zmarł zaś 7 grudnia 43 r. p.n.e.. Był rzymskim mężem stanu, pełnił funkcje publiczne (konsulat w roku 63), zajmował się retoryką zarówno w praktyce jak i w teorii. Skłaniał się ku sceptycyzmowi i eklektyzmowi współczesnej sobie Akademii. Próbował zachować dotychczasowe zasady ustrojowe w praktyce życia politycznego chylącej się ku upadkowi Republiki. Był bardzo płodnym twórcą – w swych licznych pismach, często o charakterze dydaktycznym i praktycznym, zajmował się retoryką, filozofią i sprawami politycznymi. Jest powszechnie uznawany za jednego z największych oratorów i stylistów prozy łacińskiej Rzymu starożytnego (periodologia, harmonijna budowa zdań, mistrzostwo stylu niskiego, średniego i wysokiego, doskonała znajomość greckiej teorii retoryki).

Jego wpływ na łacinę literacką jest przemożny. Stworzył dlań słownictwo filozoficzne, m.in. powszechnie znane dziś wyrazy: humanitas, qualitas, quantitas, essentia oraz evidentia. Augustyn z Hippony zaznaczał, że cyceroński Hortensjusz, będący zachętą do studiowania filozofii, niestety zaginiony, nakłonił go do odstąpienia od grzesznego życia (Confess. 3.4). Augustyn w De Civitate Dei przyjął również sformułowaną przez Cycerona definicję społeczeństwa i państwa. W wiekach średnich Arpinata był najczęściej przepisywanym i najlepiej znanym autorem łacińskim (zw. De legibus, De Re Publica). Drugą książką wydaną przez Gutenberga było jego De Officiis.

Odkrycie na nowo mającej duże walory literackie korespondencji Cycerona przez Petrarkę zwiastowało prądy humanistyczne i ożywczy nurt zainteresowania klasyczną kulturą rzymsko-grecką. Tadeusz Zieliński powiadał, że Renesans był przede wszystkim odnowieniem zainteresowania pismami i stylem Cycerona, a przez niego pozostałymi autorami (por. Erazm z Rotterdamu, Ciceronianus). Dużym poważaniem cieszyła się postać Cycerona również w epoce Oświecenia z jego klasycyzmem i racjonalistycznym encyklopedyzmem Poglądy Mówcy, odczytane przez pryzmat ówczesnych uniwersytetów, wpłynęły m.in. na Johna Locke’a, Davida Hume’a, Monteskiusza i Edmunda Burke’a. Prace Cycerona, do dziś często ukazujące się w przekładach, są chętnie wznawiane, również w popularnych wyborach. Służą też jako bardzo ważne źródło dla dziejów kultury, społeczeństwa i ustroju rzymskiego, zwłaszcza burzliwych lat upadku res publica. Znane popiersie – realistyczny portret Cycerona z Galerii Uffizi we Florencji, pochodzący z czasów dynastii flawijskiej (69-96 po Chr.) to jedna z pięciu kopii oryginału wykonanego ok. roku 60 p.n.e.. W pewnym sensie możemy zatem wciąż spotkać się z Mówcą twarzą w twarz.

Homo novus z rycerskiego rodu

Jego rodzinne miasto Arpinum (dzisiejsze Arpino w regionie Lazio) było położone ok. 100 km na południowy wschód od Rzymu. Poza Cyceronem wyszedł z niego jeszcze jeden konsul (siedmiokrotnie), a przede wszystkim wielki wódz, reformator legionów i polityk Gajusz Mariusz (żył w latach 157-86). Cyceron pochodził z należącego do ordo equester rodu Tuliuszów. Jego cognomen, pod którym jest powszechnie znany od wieków, wywodzi się z łacińskiego słowa na oznaczenie grochu – cicer. Plutarch pisał, że nazywano tak jednego z przodków, który miał dołek czy rowek na czubku nosa, nadający mu kształt ziarna grochu. Jednakże wydaje się bardziej prawdopodobne, że przodkowie Retora stali się ludźmi majętnymi dzięki uprawie i handlu warzywami strączkowymi, tak przydatnymi do żywienia robotników rolnych i armii. Taki „przyziemny” i „wiejski” przydomek nie był odosobniony. Od grochu i fasoli pochodzi też Fabius, Lentulus i Piso. Plutarch pisze, że po rozpoczęciu cursus honorum sugerowano Cyceronowi, by zmienił cognomen, ten jednak podkreślił, że uczyni swe nazwisko Cicero chwalebniejszym niż Scaurus (o spuchniętych kostkach, ze zniekształconą stopą) i Catulusa (piesek, szczeniak).

W roku 79 wziął za żonę Terencję. Było to małżeństwo mające na celu zbudowanie koligacji, jednakże trwało zgodnie przez niemalże 30 lat. Rodzina Terencji była zamożna, być może z plebejskiego domu Trencjuszy Warro (Terenti Varrones). Jej siostra przyrodnia, Fabia, jako dziecko została westalką, co było wielką dumą rodziny. W latach 50. relacje małżeńskie, jak wskazuje korespondencja Mówcy, uległy pogorszeniu, rozwód zaś miał miejsce w roku 51. Kilka lat później Cyceron pojął za żonę młodą Publilię, swą wcześniejszą podopieczną. W lutym roku 45 zmarła niespodziewanie, pozornie ozdrowiała po połogu córka Twórcy – Tullia. Ojciec-żałobnik podjął decyzję napisania pocieszenia dla samego siebie, wzorem akademika Krantora. Owocem był Hortensjusz i Akademiki (Academica). W maju 45 roku zbierał już materiały do Tusculanae disputationes.

Syn, również Marek, mimo marzeń ojca, nie zajmował się filozofią, lecz rozpoczął karierę wojskową, przyłączając się do armii Pompejusza w roku 49. Po bitwie pod Farsalos i amnestii udzielonej przez Cezara, Marek udał się z pomocą ojca do Aten, by kształcić się u perypatetyka Kratipposa. Po zamordowaniu ojca przyłączył się do armii Liberatores – przeciwników Cezara i jego dziedzica. Mimo to, dzięki łasce i poparciu Oktawiana, został augurem i konsulem w roku 30. Jako prokonsul sprawował władzę nad rzymską Syrią i Azją.

Kształcenie mówcy doskonałego

W roku 97 Cyceron przeprowadził się do stolicy, gdzie studiował wymowę i filozofię oraz zapoznawał się z prawem i pismami jurystów. Miał też do dyspozycji bibliotekę mów wybitnych rzymskich polityków: Kwintusa Metellusa Macedońskiego, Serwiusza Sulpicjusza Galby, Marka Emiliusza Lepidusa, obu Grakchów. Politycy owi, należący do bogatej nobilitas, odebrali staranną edukację u elity greckich nauczycieli (np. retorzy Diofanes z Mitylen i pochodzący z Fenicji Menelaos). Stanowili zatem solidny, praktyczny wzór i punkt odniesienia.

Najwcześniejszą zachowaną mową sądową jest pro Quinctio z roku 81, w której Cyceron wspomina o swych wcześniejszych wystąpieniach przed wymiarem sprawiedliwości. W roku 80 wygłosił swą pierwszą mowę w sprawie o charakterze publicznym, którą była obroną Roscjusza z Amerii – Pro Roscio Amerino. Była to sprawa trudna, gdyż oskarżonemu zarzucono ojcobójstwo, zatem jedną z najcięższych zbrodni, naruszającą porządek prawny (ius civile), dobre obyczaje (bonos mores) i normy religijne. Co gorsza, przeciwnikami byli protegowani Sulli, który z łatwością mógł zlecić zamordowanie mało znanego, początkującego retora, nie mającego możnych opiekunów.

Napięcia polityczne i idące za nimi procesy sprzyjały jednak praktykowaniu i doskonaleniu wymowy sądowej. W drugiej połowie II wieku dominowała zdecydowanie maniera azjańska. Jej najsłynniejszy przedstawiciel, Kwintus Hortensjusz Hortalus (114-50), popularny wśród młodych adeptów, występował w wielu sprawach przeciw Cyceronowi (proces Werresa z roku 70, sprawa wniosku Gabiniusza i wniosku Maniliusza). Hortensjusz Hortalus i Cyceron występowali też wspólnie np. w roku 63 broniąc Rabiriusa wobec oskarżenia o perduellio – zdradę państwa i zdradę stanu, w roku następnym bronili Mureny oskarżonego o nadużycia wyborcze (ambitus).

Wieczne Miasto i miłość mądrości

W roku 79 Arpinata udał się do Azji Mniejszej. Naukę retoryki kontynuował na Rodos. Dzięki Molonowi odszedł od azjanizmu. Studiował w Atenach wraz z Antiochem z Aszkelonu (o jego poglądach pisał w Academica). Stał się człowiekiem w pełni kulturalnym, co oznaczało znajomość zarówno literatury własnej, jak i, a nawet przede wszystkim (zgodnie z wersem Graecia capta… Horacego, Epist. II. 1.156) dorobku Hellenów, będących dla elity rzymskiej punktem odniesienia tak w sztuce i architekturze, jak w retoryce i filozofii. Stąd dużą rolę w studiach Cycerona odegrał poeta grecki Archjasz oraz retor Apolloniusz. Mówca wykorzystał również swą dobrą znajomość języka do przełożenia aparatu pojęciowego filozofii greckiej na łacinę, uprzystępniając w ten sposób dorobek grecki szerszym kręgom Rzymian (por. De officiis 1.1).

Samo zainteresowanie filozofią grecką rozpoczęło się jeszcze za czasów Grakchów. Wokół Scypiona Młodszego skupili się zwolennicy Panajtiosa z Rodos, przedstawiciela średniej Stoi: Leliusze i Mucjusze. Akademik Kleitomachos był przyjacielem Lucyliusza. Do stoicyzmu przyznawali się Katon Młodszy i zabójca Cezara Brutus. Lukullus miał ze sobą w obozie Antiocha z Aszkelonu, zaś Cyceron gościł stoika Diodota. Brak jednak było literatury o filozofii po łacinie, przystępując zaś do jej napisania Cyceron musiał pokonać i trudności językowe i uzasadnić do czego owa filozofia ma Rzymianom służyć. Stąd w większości pism filozoficznych Marka Tuliusza widać dbałość o zainteresowanie Rzymian za pomocą wplatania przykładów z dziejów rzymskich i cytatów z poezji.

W roku 87 do Rzymu przybył kierujący Akademią Platońską eklektyk kontynuujący sceptycyzm średniej Akademii Filon z Larissy. Cyceron chętnie słuchał jego wykładów, pisał również, że jeśli Zeus miałby przemawiać, to korzystałby z języków dialogów platońskich (Plutarch, Cicero). Interesowali go również epikurejczyk Faidros, stoik Diodot i platonizujący Posejdonios. W teorii poznania i fizyki (w ówczesnym sensie tego słowa) przychylał się do probabilizmu i sceptycyzmu nowej Akademii z programowym, zalecanym eklektyzmem i odrzuceniem dogmatyzmu (por. Cycerona De finibus bonorum et malorum). Podobnie jak wielu innych członków rzymskiej nobilitas pociągała go surowa, racjonalistyczna i dyscyplinująca etyka stoicka (De officiis, wzorowane na piśmie Panajtiosa Περὶ τοῦ καθήκοντος – O obowiązku). Również w De natura deorum Cyceron pisze, że pogląd stoicki wydaje mu się bardziej bliski prawdy. Obok Platona i nauk pitagorejczyków, stoicyzm występuje jako uprzywilejowany w De republica.

Cursus honorum i dobro Republiki

W roku 77 Cyceron znów przebywał w Rzymie. W roku 75 objął urząd kwestora zachodniej części Sycylii (by pomóc ludności, toczył batalię sądową z namiestnikiem – zdziercą Weresem, po której zachowały się doskonałe mowy), Kwestura stanowiła swego rodzaju przygotowanie do poważnych urzędów rzymskiego prawa publicznego (ius publicum). Rok później zasiadł w Senacie. Dalsze urzędy obejmował zgodnie z cursus honorum, zwykle w najmłodszym dopuszczalnym przez prawo ustrojowe wieku. Szczytem jego kariery był konsulat w roku 63. Wygłosił wtedy swą najsłynniejszą dziś mowę – pierwszą ze skierowanych przeciwko Katylinie. Swą roczną kadencję jako konsul (jego kolega Gajusz Antoniusz Hybryda odgrywał pomniejszą rolę) rozpoczął od sprzeciwu wobec wniosku ustawodawczego trybuna plebejskiego, proponującego mianowanie komisarzy z trwałą władzą w kwestiach reformy rolnej. Był nadal czynny w sądach, broniąc Gajusza Rabriusa, oskarżonego o zabicie w roku 100 trybuna plebejskiego Lucjusza Apulejusza Saturninusa. Sprawa była dużej wagi, gdyż mogła spowodować odnowienie konfliktu między frakcjami Sulli i Mariusza. Cyceron odwołał się m.in. do tezy, że senatus consultum ultimum pozwalało na pozbawienie trybuna życia.

Najsłynniejszym dokonaniem Cycerona jako konsula było jednak udaremnienie spisku Lucjusza Sergiusza Katyliny, który planował obalenie ustroju republikańskiego przy pomocy obcych sił zbrojnych. Senat wydał senatus consultum ultimum, Katylinę usunięto zaś z miasta. Cztery mowy in Catilinam do dziś są znane i czytane, podobnie jak znany jest fresk Cesare Maccari Cicerone denuncia Catalina, przedstawiający wygłoszenie pierwszej z nich przed zebranym Senatem. Spiskowców skazano (bez właściwego procesu) na śmierć przez uduszenie. Wyrok wykonano w Tullianum, znanym więzieniu rzymskim, zaś Cyceron osobiście towarzyszył jednemu z członków sprzysiężenia – byłemu konsulowi Publiuszowi Korneliuszowi Lentulusowi Surze w drodze do miejsca egzekucji. Za wykrycie i udaremnienie spisku, Arpinata otrzymał tytuł pater patriae.

Powolna droga Cycerona ku tragicznej śmierci

W roku 60 Juliusz Cezar zaproponował Cyceronowi przyłączenie się do triumwiratu, ten jednak odmówił, ze względu na postawę republikańską. Wobec ataków przeciwników politycznych, zwłaszcza Publiusza Klodiusza Pulchera, załamany i pozbawiony poparcia m.in. Cezara, Cyceron powędrował wygnanie do Macedonii, jednakże już po roku udało mu się powrócić do Wiecznego Miasta i na nowo zasiąść w senacie. Stało się do to dzięki planom Pompejusza, który widział w Mówcy dobry materiał na swego klienta. Wobec potęgi triumwirów i ich spotkania w Luca w roku 56, Cyceron był zmuszony do zadeklarowania poparcia pod groźbą całkowitej eliminacji z życia publicznego. Wobec utraty realnego wpływu na politykę Rzymu zajął się przede wszystkim pracą pisarską.

W latach 51-50 był prokonsulem, administrując Cylicją. Zwalczał korupcję i defraudację, wzmacniając lojalność mieszkańców prowincji, ważną wobec niedawnej porażki armii rzymskiej w wojnie z Partami. Zdołał też zabezpieczyć interesy rzymskie w relacjach z królem Kapadocji Ariobarzanesem III oraz podjąć skuteczną wyprawę wspomagającą armię rzymską zaatakowaną przez Partów na terenie Syrii, spacyfikował też cylicyjskie plemiona górskie, zdobywając ich fortecę Pindenissum.

Gdy nastał jawny konflikt Cezara i Pompejusza, stanął po stronie tego ostatniego. Po klęsce pod Farsalos odmówił jednak objęcia dowództwa po Pompejuszu i powrócił do Rzymu. Cezar ułaskawił go, lecz aż do śmierci Cyceron pozostawał w defensywie politycznej, a jednocześnie stale pisał. Zamordowanie Cezara przez liberatores było dlań całkowitym zaskoczeniem, mimo to ocenił je, jak wskazuje korespondencja, bardzo pozytywnie. Faworyzując Oktawiana Augusta, w którym widział remedium na rosnącą siłę Marka Antoniusza, wygłosił m.in. sławne Filipiki. Nakłaniał Senat do ogłoszenia tegoż wrogiem państwa. W roku 44 spotkał go jednak groźny atak ze strony Antoniusza, a to wobec odmowy oddania czci boskiej Cezarowi. Gdy Antoniusz i Oktawian wraz z Lepidusem stworzyli drugi triumwirat, rozpoczęły się proskrypcje. Arpinata i jego stronnicy zostali zaliczeni do wrogów republiki i umieszczeni na listach wyjętych spod prawa, chociaż Oktawian starał się chronić Cycerona (Plutarch, Cic. 46. 3-5). Ścigano go zawzięcie, pochwycono zaś gdy w lektyce opuszczał swą villa w Formiae, kierując się ku brzegowi morza, skąd miał ruszyć do Macedonii. Wydał go wyzwoleniec brata - Philologus. Nadstawił karku zabójcom, by przyspieszyć egzekucję i pokazać, że nie zamierza stawiać oporu. Antoniusz nakazał odciąć mu głowę i ręce, które przybito dla postrachu do Rostra na Forum Romanum, kontynuując praktykę Sulli i Mariusza. Cyceron był jedyną ofiarą proskrypcji, z którą tak postąpiono.

Nieco o dziełach Cycerona

Juliusz Cezar pisał, chwaląc osiągnięcia Cycerona, że donioślejsze jest poszerzenie domeny ducha Rzymskiego (ingenium), niż granic imperium (Plinius, Nat. Hist. 7.117: ut dictator Caesar, hostis quondam tuus, de te scripsit: omnium triumphorum laurea maiorem, quanto plus est ingenii Romani terminos in tantum promovisse quam imperii). Jako filozof Arpinata nie chciał być oryginalny, cechował się eklektyzmem, podobnie jak współczesna mu filozofia hellenistyczna. Forma dialogiczna dla dzieł popularyzujących filozofię była wzorowana na Perypatetykach. W De finibus… oraz w De natura deorum ułożył materiał tak, by można był zorientować się w doktrynie poszczególnych szkół na daną kwestię. Kwintylian mówił, że Cyceron to nie imię człowieka, lecz imię samej Elokwencji (Ins. Orat. 10.1.1. 12; por. Hieronim, ad Eustochium 23.30 o zarzucie bycia bardziej Ciceronianus niż Christianus). Wobec objętości dorobku twórczego, poniżej znajduje się garść informacji o kilku pracach Cycerona, obrazujących jego poglądy na sztukę retoryczną. Zachowują one aktualność do dziś, nie tylko dla filologów klasycznych.

Mająca charakter praktyczny i pedagogiczny De inventione nie jest pracą kompletną. Cyceron w 1. 9 wymienia pięć zadań mówcy (ἔργα) przystępującego do pracy nad mową, jednak bez stwierdzenia, że zamierza zająć się jedynie inventio, na zakończenie zaś pisze, że chce zająć się i pozostałymi etapami pracy krasomówczej. Zamierzał zatem opracować kompletny podręcznik. Stąd De inventione określano w starożytności jako rhetorici libri (Kwintylian), Pryscjan mówi o primo rhetoricorum, też rhetoricum. Rękopis z Wurzburga tytułuje dzieło liber primus rhetoricae, paryski natomiast rhetoricorum liber.

Dzieło zawiera wstęp – prooemium, wprowadzenie w tematykę z definicją retoryki oraz odwołaniem się do Arystotelesa. Jest nakierowany na polemikę z Hermagorasem. Tractatio rozpoczyna się od nauki o statusie (στάσις – procedura, w ramach inventio, polegającą na zadawaniu pytań, by dojść do kluczowej kwestii dysputy – „sedna sprawy”) i pozostałych węzłowych pojęciach systemu Hermagorasa (10-18). Pozostała część księgi jest poświęcona sześciu składowym mowy: exordium, narratio, partitio, confirmatio, reprehensio (też digressio) oraz conclusio

Księga II De inventione miała na celu wybranie najlepszej ze wszystkich artes - τέχναι, w oparciu o dorobek Zeuxisa w Krotonie oraz dzięki największym nauczycielom retoryki: Arystotelesowi i Izokratesowi. Arpinata oparł się na ich doktrynie, lecz podszedł do niej krytycznie (De inv. 2.1-10) W akapitach 11-13 zawarł przedłożenie (πρόθεσις) o swym dziele: zamierza naukę o dowodzie i zaprzeczeniu przedstawić w odniesieniu do poszczególnych staseis (status) oraz zwrócić uwagę na rodzaj osądzający (γένος δικανικόν - genus iudiciale). Pogląd daje też mowa o domniemaniu (στοχασμός), dowodach pośrednich (14-51), w 52–56 omówiono definiowanie (ὅρος), akapity 57–61 dotyczą „zamiany” (μετάληψις), figury, polegającej na odniesieniu się do danej rzeczy za pomocą czegoś, co jest względem tylko nieco relewantne, fragmenty 62–115 poświęcono natomiast qualitas - ποιότης. Cyceron zawarł też ekskursy o pochodzeniu prawa oraz nagrodzie (de praemio, et poena). Dalej następują wywody o genus legale - γένος νομικόν, opatrzone rozmaitymi przykładami z praktyki retorów sądowych (116-154). Podział rodzaju osądzającego (γένος νομικόν) na pięć rodzajów pozostaje pod wpływem dialektyki stoickiej. Reszta księgi II jest poświęcona rodzaju osądzającego (genus deliberativum - γένος συμβουλευτικόν), z omówieniem nauki od dobru, cnotach i sprawiedliwości. Autor nie omówił jednak cech retorycznych λέξις (dykcja retoryczna) oraz ὑπόκρισις (sposób wygłaszania, gra- komunikacja pozawerbalna mówcy, por. Arist. Rhet. 1404A 12-19).

W De inv. I .33 Cyceron pisał, że istnieją rozmaite sposoby tworzenia podziałów (alia praecepta partitionum) jednak ich przydatność dla praktyki krasomówstwa jest niewielka (ad usum oratorium non tanto opere pertinent). Deklarował, że wybrał z nich to, co jest przydatne (quae convenire videbantur). Poszczególne wskazówki są zwykle ujęte krótko (np. II. 72; II. 125), wraz z nimi mamy rozmaite spostrzeżenia o praktycznym charakterze (np. II. 110 o stasis). Dydaktyczny, podręcznikowy charakter mają fragmenty o przygotowaniu dispositio. Styl tekstu i retoryczne proemium wskazuje, że Cyceron zamierzał zawrzeć w De inventione więcej niż jedynie treści edukacyjne. Na rzeczywistą użyteczność i wartość merytoryczną wskazuje fakt, że dzieło interesowało i było komentowane oraz cytowane przez Kwintyliana, Mariusa Victorinusa, Iuliusa Victora. U schyłku Starożytności chętnie korzystał z niego Kasjodor. W V wieku komentarz doń napisał Grillus (zachował się jedynie do I. 22).

Partitiones oratoriae (De partitione oratoria) to natomiast „katechizm szkolny”, zbudowany na zasadzie pytań i odpowiedzi (W. Kroll) W akapicie 139 mamy deklarację treści dzieła: [e]xpositae sunt tibi oratoriae partitiones, quae quidem e media illa nostra Academia effloruerunt, neque sine ea aut inveniri aut intellegi aut tractari possunt. Mamy tu zatem reguły dla młodych adeptów, oparte o naukę Akademików. Są to podstawy dyscypliny, ujęte jednak autorsko przez Cycerona, zatem nie jest to kompilacja czy parafraza greckich podręczników – dialogów dydaktycznych (np. Theseis teoretyczne i praktyczne w 63 i n., virtutes oraz vitia w 76 i n.; nauka o dobrach i przyczynach (86, 93 n.). Widać tu wpływy erudycji filozoficznej Autora i podejścia dydaktycznego i uprzystępniającego.

De oratore powstało pod przymusem czasów triumwiratu, co i sam Cyceron jasno deklarował. Dzieło ma formę dialogu Lucjusza Krassusa i Marka Antoniusza. O kryteriach doboru postaci pisze Cyceron w liście ad Att. IV. 16. 3, gdzie wyjaśnia, dlaczego Scewola występuje jedynie w księdze I dzieła. W ks. I. 30-34 Krassus wygłasza pochwałę retoryki, opartą na poglądach Posejdoniosa. Scewola zgłasza zarzuty, odzwierciedlające współczesne Cyceronowi polemiki, zaś w I. 45-73 Krassus stara się na nie odpowiedzieć, uzasadniając filozoficzny charakter sztuki oratorskiej. W ustępach I. 107-203 Krassus mówi o wymogach stawianych dobremu mówcy, dotyczących φύσις, μελέτη, τέχνη (charakter, pilność i sztuka), w ramach tej ostatniej ważna jest szczególnie znajomość prawa. We fragmencie I. 209-261 Antoniusz kieruje się przeciwko tezom Krassusa, wskazując na przecenianie przezeń wiedzy teoretycznej, w tym i prawoznawstwa, popierając formację intelektualną opartą na zdrowym rozsądku czy doświadczeniu życiowym, zatem na wiedzy praktycznej (I. 248, por. też II. 40 gdzie Antoniusz przyznaje, że w zapale polemicznym odszedł od meritum).

W księdze II. 28-360 mamy obszerny wywód Antoniusza, przerwany jedynie uwagami Cezara o dowcipie (216-289). Ma on charakter polemiczny wobec podręczników greckich, jednak jest podzielony wedle ἔργα – etapów pracy mówcy, zajmując się kolejno inventio - εὕρεσις (42–306), uporządkowaniem - τάξις (307–349) oraz zapamiętaniem - μνήμη (350–360). Nie jest to jednak wykład akademicki, forma jest swobodna. W księdze III Cyceron zawarł wypowiedź Krassusa o wysłowieniu - λέξις oraz „aktorstwie” mówcy - ὑπόκρισις. Tutaj mamy więcej podręcznikowej, dydaktycznej staranności czy wręcz pedanterii Autora. W III. 19-37 natrafiamy na wprowadzenie filozoficzne, kładące nacisk na nierozdzielność res oraz verba, dalej znalazły się uwagi o latine oraz plane dicere. Fragmenty III. 54-143 to ekskurs o wiodącym motywie całego dzieła – filozoficznym ideale mówcy. Cyceron przechodzi następnie do ornatus mowy: τρόποι (tropy) wraz ze σχήματα (III. 149–208), a pomiędzy nie wprowadza wywód o okresach i rytmie w mowie (171–199), zatem tematach w których osiągnął niedoścignione mistrzostwo. Krótko omówione zostają decus - πρέπον oraz ὑπόκρισις, czyli odpowiednie wygłoszenie, w tym operowanie głosem (III. 213-227). Zakończenie stanowi skierowane do Hortensjusza vaticinium.

Powstanie dzieła programowego i dydaktycznego Orator wiąże się z wymianą listów z Brutusem (1,3,34, 52, 174; ad Att. XIV. 20.3: cum ipsius precibus paene adductus scripsissem ad eum de optimo genere dicendi). Cyceron zadbał w szczególności o staranną stylizację tekstu oraz jasność wywodu. W prooemium (1-32) podkreśla dwie istotne kwestie: mówca winien posiadać wykształcenie filozoficzne, nie być zaś „rzemieślnikiem słowa” (me oratorem ... non ex rhetorum officinis sed ex Academiae spatiis extitisse) oraz wzorem Demostenesa biegle władać każdym z trzech rodzajów wymowy. W pracy wiele uwagi poświęcono retorycznej thesis – wymagała ona dobrego przygotowania filozoficznego. Zadanie mówcy zdefiniowano jako probare, delectare, flectere. Koresponduje to trzema rodzajami stylu (Orat. 76-99). Dobry mówca winien znać każdy z nich (por. 205), winien mieć wykształcenie ogólne i specjalistyczne (113-120), znać też reguły szkolne (121-139). Cyceron kładzie tu duży nacisk na wzruszanie - pathos, zaznaczając swe mistrzostwo właśnie w tym zakresie. Przechodząc do omówienia kompozycji – σύνθεσις, usprawiedliwia się, że jako senator Rzymu (zatem wielkiego państwa z wielkimi sprawami) nie zajmuje się takimi tematami, które określa jako technologie (τεχνολογία), zbyt gorliwie, trzeba jednak wiedzieć że zwano Cycerona nieco złośliwie „Grekiem i naukowcem” (Γραϊκὸς καὶ σχολαστικός (Plut. Cic. 5)), zaś jego własny brat żartował, że wystarczy jeden retor w rodzinie ([U]num satis esse in una familia rhetorem, De oratore 10).

Topica dedykował Cyceron znanemu sobie juryście Trebacjuszowi Teście. Dzieło miało być wykładem treści Topiki Arystotelesa. Autor prezentował poszczególne miejsca wspólne (loci communes – τόποι (7)), stanowiące źródła budowania argumentacji. Dalej mamy omówienie dowodzenia arte i „naturalnie” (np. przez odwołanie do emocji, zdrowego rozsądku itp.): ἔντεχνοι oraz ἄτεχνοι πίστεις (9-71), następnie zamieszczono podział według kategorii stoickich (72-78). W 80-86 mamy omówienie theseis – pytania ogólne, zaś akapity 91-94 zajmują się genus deliberativum oraz ladudationes. Mimo deklaracji na wstępie, Topica z Arystotelesem nie ma wiele wspólnego (Cyceron nigdy się z nią nie zapoznał, jak zaznaczał W. Kroll). Duży był natomiast wpływ logiki stoickiej (stoici, 6,59, dialectici (oba słowa to synonimy) , 53, 57; też 56: conclusio, quae a dialecticis tertius modus, a rhetoribus enthymema dicitur.) Cyceron wziął pod uwagę prawnicze zainteresowania Trebacjusza (Quint. III 11, 18. V 10, 64 scribens ad Trebatium ex iure ducere exempla maluit, por. 25, 51, 72, 100), jednak praca miała charakter ogólniejszy (72: haec ita ad te scribuntur, ut etiam in aliorum manus sint ventura), zwłaszcza że juryści rzymscy nie występowali zwykle jako mówcy, ani nie zajmowali się retoryką sądową jako taką.

Przykładem żywego zainteresowania dorobkiem rzymskich retorów z Cyceronem na czele są dzieła Chaima Perelmana (ur. jako Henio (Henri) Perelman w roku 1912 w Warszawie), filozofa prawa, który nauczał i pracował głównie w stolicy Belgii. Trzeba tu wskazać zwłaszcza pracę Logika prawnicza. Nowa retoryka (wyd. polskie PWN 1984). Skierowane do prawników są m.in. publikacje Jerzego Stelmacha jak Metody prawnicze (wraz z Bartoszem Brożkiem) oraz Kodeks argumentacyjny dla prawników. Znana i ceniona jest również Sztuka retoryki Mirosława Korolko.

Rafał Marek
Literatura:
Piotr Jaroszyński s.v. Cyceron Marek Tuliusz [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii (wersja dla WWW) http://www.ptta.pl/pef/pdf/c/cyceron.pd
Wilhelm Kroll, Tullius 29 [w:] RE, https://de.wikisource.org/wiki/RE:Tullius_29
Artykuł biograficzny w Wikipedii https://en.wikipedia.org/wiki/Cicero
Kazimierz Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, PWN, Warszawa 1987;

Epoka literacka: Starożytność