Horacy - biografia, wiersze, twórczość

Horacy (65 – 8 p.n.e.), powszechnie znany jako najlepszy rzymski poeta liryczny, urodził się w Wenuzji, położonej w leżącej na południu Półwyspu Apenińskiego Apulii.

Twórca żył w okresie przełomowym, między upadkiem republiki a powstaniem cesarstwa w formie pryncypatu Augusta. Był synem wyzwolonego niewolnika (libertinus), zapewne człowieka dość zamożnego, gdyż odebrał bardzo dobre wykształcenie w Rzymie i Atenach. W Grecji Horacy zaciągnął się do armii obrońców republiki, którzy jednak ponieśli klęskę w bitwie pod Filippi (42 r.). Skorzystał jednak z amnestii i przeszedł na stronę zwycięzcy – Oktawiana Augusta. Swe zdolności poetyckie wykorzystywał m.in. do opiewania rozpoczynającej się ery pokoju po niemalże stuleciu wojen domowych, proskrypcji i ruiny gospodarczej.

Horacy był przyjacielem Wergiliusza, należał do kręgu arystokraty, znawcy kultury i drugiej osoby w państwie - Mecenasa. Swych szerokich kontaktów i popularności nie wykorzystał do budowania kariery politycznej i gromadzenia majątku, lecz pozostał stosunkowo niezależny. Znakiem uznania ze strony Augusta było zwrócenie się właśnie do Horacego by napisał Carmen saeculare – Pieśń stulecia. Miało to miejsce w roku 17, wtedy też utwór uroczyście odśpiewano podczas uroczystości państwowych rozpoczynających nowy wiek – saeculum.

Twórczość Horacego, dziś uznawana za klasykę poezji europejskiej i łacińskiej, w swych czasach była nowatorska, zwłaszcza na polu liryki stroficznej. Poeta jest autorem wierszowanego traktatu o poezji pt. List do Pizonów, znanego również jako Sztuka poetycka (Ars poetica). W nowożytnej Europie traktowano go jako podręcznik – wykład normatywnej poetyki. W jego poezji widać stale wpływ różnych nurtów myśli greckiej, szczególnie stoickiej i epikurejskiej filozofii praktycznej.

Poeta wprowadził do literatury rzymskiej formę fikcyjnego listu poetyckiego, przyswoił również nowy gatunek – satyrę. W swych dwóch księgach Satyr wzorował się na Lucyliuszu, Menipposie i diatrybie stoicko-cynickiej. Wiersze zwane jambami lub epodami (Epody) były wzorowane na satyrycznych, a wręcz szyderczych utworach Archilocha, żyjącego w połowie VII wieku poety greckiego z Paros. Horacy wprowadził do jambów wątki przyjaźni, rzymskiego patriotyzmu, miłości oraz refleksje nad kunsztem pisarza.

Liryka tworzona przez Horacego czerpała z meliki eolskiej, czyli poezji Alkajosa i Safony oraz z reguł poetyki aleksandryjskiej, zwłaszcza postulatu formalnej doskonałości utworów (legitimum poema). Pieśni, obejmujące trzy pierwsze księgi z roku 23 oraz księgę czwartą z r. 13 (tzw. ody rzymskie – pochwała polityki Augusta), stosują zwykle strukturę apelu z elementami narracji i opisu. Horacy zwracał się w nich m.in. do przyjaciół (np. Mecenasa) i kochanek. Poeta w Pieśniach zapewnia nieśmiertelność nie tylko sobie (exegi monumentum…), lecz i kręgowi najbliższych mu ludzi. Jest zarówno patriotą i przyjacielem, jak i kochankiem - posłańcem Erosa. Przyjętą przezeń zasadą postępowania jest unikanie skrajności – idea złotego środka (aurea mediocritas). Takie przekonanie Horacy wyznawał również w Listach, zajmujących się kwestiami etycznymi. Rozwiązania wątpliwości moralnych dostarcza filozofia szczęścia – eudaimonia, a opiewana w Listach "mądrość niebios" – caelestis sapientia - wiedzie do doskonałości moralnej.

Poezja Horacego była stałym wzorem i źródłem inspiracji m.in. dla Jana Kochanowskiego i Macieja Kazimierza Sarbiewskiego - jednego z najbardziej poważanych poetów i teoretyków poezji XVII wieku. Z Listów i Satyr czerpał chętnie także Ignacy Krasicki. Sztuka poetycka była źródłem poznania teorii poezji, wpływając też na Sztukę Rymotwórczą Franciszka Ksawerego Dmochowskiego.

Młodość

Horacy (Quintus Horatius Flaccus) urodził się 8 grudnia 65 roku p.n.e., czyli 23 stycznia roku 688 a.u.c., zmarł zaś 27 listopada 8 roku p.n.e., nie wiele później niż Mecenas (Carm., 2.17.9).

Ważnym, chociaż wymagającym ostrożności, źródłem do biografii Horacego jest Vita w dziele Swetoniusza de viris illustribus. Tekst ten jest o tyle cenny, że Swetoniusz miał przed sobą pisma Mecenasa oraz jako epistularum magister cesarza Hadriana korzystał swobodnie z zachowanej korespondencji Augusta. Żywot Horacego napisał też Porfiriusz (ad sat. 1.6.41: in narratione, quam de illius vita habui, ostendi...). Najlepszym i chyba najbogatszym źródłem biograficznym są jednak utwory samego Twórcy, zwłaszcza satyry i listy. Wzorem hellenistycznym, będącym literackim nawiązaniem do σφραγίς (sphragis) – potwierdzenia swej tożsamości według wymogów dawnego prawa, w Ep. 1.20 przedstawia krótko swe życie - βίος. Ostrożnie trzeba podchodzić do pieśni, gdyż jest w nich wiele konwencji i ujęć tradycjonalnych. (np. Carm. 4.1 można uznać za nasyconą motywami z Anakreonta).

Quintus Horatius Flaccus przyszedł na świat w Wenuzji - niewielkiej kolonii wojskowej (od czasów Sulli) nad Aufidusem (Sat. 2.1.35). Ojciec, wyzwoleniec, którego przodkowie mogli pochodzić z Lukanii lub Apulii, z zaoszczędzonych pieniędzy nabył skromną villa pod miasteczkiem. Matka najpewniej była stanu wolnego (wolno urodzona, ingenua), chociaż Poeta niewiele o niej wspomina. Ojciec był coactor exactionum, podobnie jak rodzic Wespazjana, wykonywał zatem zawód inkasenta bądź poborcy prywatnego, z prowizją 1 % od pobranej sumy (o tej profesji por. Cycerona pro Rab. Postumo 11.30), trudno zatem mówić o ubóstwie rodziny. Swetoniusz w Vita Horacego podaje, że wbrew twierdzeniom Twórcy, ojciec miał zajmować się handlem rybami solonymi ( „... patre ... ut vero creditum est, salsamentario”). Były to jednak pogłoski, oparte na biografiach greckich (por. podobny motyw u Diogenesa Laertiosa 4. 7. 46)

Ojcowska troska o syna, zwłaszcza o edukację na poziomie o wiele wyższym niż prowincjonalna szkoła w ojczystym miasteczku, znalazła wyraz w poezji Horacego (Sat. 1, 4,105 ; 1.6.70, Ep. 2, 1, 70.2,41). Jednakże wśród elit senatorskich i ordo equester był parweniuszem, bez przodków i bez majątku, zwłaszcza że gdy miał 21 lat nastąpiła konfiskata gruntów na rzecz weteranów Antoniusza i Oktawiana Augusta (Ep. 2.2. 51). Podobny los spotkał Wergiliusza, zaś w dawnej Grecji na swój tułaczy los żalił się Archiloch, (fragment 2 B).

Szukanie swej drogi

Od ok. roku 45, dzięki zapobiegliwości ojca, studiował w Atenach, filozofię (Ep. 2,2), retorykę oraz literaturę grecką. Być może jego pierwsze utwory (szkolne parafrazy?) powstały również w tym języku (Sat. 1.10.31). Służył jako trybun wojskowy (stosunkowo wysoki stopień dla osoby „niebitnej” i „słabej” jak pisał w epodzie 1.15) w armii Brutusa w bitwie pod Philippi w roku 42 (Sat. 1, 6.47). O swej ucieczce z pola bitwy wypowiadał się korzystając z gotowych form poetyckich (Carm. 2.7, 3.4, Ep. 2.2.49 por. Archiloch fragm. 6, Alkaios u Strabona 13.600, Anakreont, fragm. 51, Homer, Iliada 20.443). Wrócił do Rzymu, po drodze z Grecji przeżywając burzę morską w pobliżu przylądka Spartimento (Carm. 3.4). Przyjął za regułę życia zasadę złotego środka (Ep. 2.2.50, [9].80). Za pieniądze pozostałe po konfiskacie dóbr przeciwników Oktawiana, uzyskał zatrudnienie w zajmującej się księgowością publiczną i archiwum państwowym jako decuria scribae quaestorii, stając się jednym z pierwszych pisarzy utrzymujących się z pracy urzędnika, należącego jednak do ordo honestus, z dobrym wynagrodzeniem. Z polecenia starszych poetów, Wariusza i Wergiliusza, udało mu się dostać do kręgu Gajusza Cilniusza Mecenasa w roku 38. Przyjaźń z potężnym, a przy tym roztropnym, protektorem trwała aż do jego śmierci (por. Carm. 1.1.: Maecenas atavis edite regibus/ o et praesiudium et dulce decus meum, oraz Sat. 1.6 z elementami biografii dobrodzieja). W roku 32 otrzymał dzięki Mecenasowi majątek w Sabinum (fundus Sabinus, Sabini; Ep. 1.16.104, Carm. 1.17), który ze źródła utrzymania przekształcił się w poezji Horacego w symbol spokojnego życia wiejskiego (Carm. 2.16; 18. 3,1.29, 4.3, ep. 1.14; 16). Później w utworach pojawiają się też odniesienia to Tiburu, gdzie Autor mógł nabyć dom.

Poeta – vir bonus

Horacy stworzył legendę o swych narodzinach (Carm. 4. 3), pisząc że Muza popatrzyła nań w kolebce łaskawym okiem, pasując go na poetę („Quem tu, Melpomene, semel/ nascentem placido lumine videris”). Twierdził też, że doświadczał specjalnej opieki bogów (Carm. 3.4, 2.13). Nieśmiertelność swej poezji łączył z trwaniem wiecznego Rzymu (Roma aeterna), sięgającego swym zbawczym panowaniem pokoju i sprawiedliwości doby saeculum Augustum aż po kresy oikumene – zamieszkałego okręgu ziemi.

Odmiennie niż pokolenie neoteryków (np. Katullus), Horacy nie uciekał od problematyki społecznej, tak ważnej w przełomowym okresie dziejów imperium. W roku 40, przerażony wojną peruzyńską, pisze epody, w których kieruje ku Rzymianom przyciągającą uwagę dramatyzmem ukrytym za fasadą fantazji, radę opuszczenia, wobec grozy wojny, Miasta i wywędrowania na „wyspy szczęśliwe” poza Słupy Heraklesa (por. Epod 7 i 16). Wzorem byli tu poeci klasycznej Grecji, nie zaś twórcy hellenistyczni. Z poparciem dla Oktawiana Augusta idzie wzywanie w odach rzymskich do odbudowy dawnego, chwalebnego czasu res publica, gdy krzepcy chłopi – legioniści pokonali Hannibala, Pyrrusa i wielu innych wodzów. Chociaż sam żartobliwie określił się „wieprzem ze szkoły Epikura”, to jednak dostrzegał, że bogowie wkraczają w życie ludzkie, nie tkwiąc jedynie w swych „międzyświatach” (epikurejska metakosmia), stąd i postulat odnowy dawnej religii, wyrażony m.in. w Carmen saeculare.

Był doskonałym obserwatorem, uwielbiał piękno świata i ludzi oraz uroki życia. Jako poeta nadworny, został też heroldem programu Augusta, łączącego elementy polityczne z odnową moralną rzymskich elit. Horacy wspomagał idee władcy, głosząc chwalę cnoty rzymskiej (virtus), zgody (concordia) i pokoju (pax). Pax była zresztą tożsama jako bogini z Concordia, darem jej jest pokój wewnętrzny w państwie, wolność od wojen domowych i bezprawia. Z programem odnowy moralnej i religijnej korespondował np. przedmiot nagany w poszczególnych satyrach: chciwość i zawiść (1.1), głupota skutkująca niewiernością małżeńską (1.2), zbytkowne uczty i marnotrawstwo (2.2), wiara w pieniądz w miejsce kultury (2.8).

Kilka słów o twórczości Horacego

Satyrysermones – Horacego, określane też jako gawędy, można uznać za owoc lat 40-30, gdy August budował zręby nowego porządku. W dwóch księgach mamy 18 utworów, pierwsza z nich jest, podobnie jak Epody, dedykowana Mecenasowi. Najwcześniejsze satyry zawierają sporo uszczypliwości i napastliwości, jednak późniejsze są już nacechowane horacjańskim umiarem.

Sermones mają charakter refleksji nad kondycją ludzką, nie zaś utworów politycznych, oddawały jednak wady elit rzymskich. Taka aluzyjność była dla odbiorców jasna. Czytając satyry, można powiedzieć, że Horacy stworzył swój „prywatny” system filozofii praktycznej, „życiowej”, oparty na mierze we wszystkim i poprzestawaniu na tym, co rzeczywiście niezbędne i użyteczne. Innych oceniać trzeba zgodnie z ich naturą, która zawiera w sobie i dobro i zło, wobec tego potrzebne jest zrozumienie (dziś powiedzielibyśmy: empatia) oraz współczucie (sympatia). Horacjański model relacji międzyludzkich i jego aksjologia wiąże się ściśle z rzymskimi cnotami, przypisywanymi zwłaszcza princepsowi: clementia, humanitas, gravitas, pietas. Wraz z tym dostrzec można u Poety i dobroduszny uśmiech, rozjaśniający wersy Satyr (Ludwika Rychlewska). Od strony ars poetica, satyry swe Horacy ujął w heksametry, stałe od jego czasów w tym gatunku. Krytykował „wierszoklectwo” Lucyliusza, twórcy satyry rzymskiej, wskazując na potrzebę unikania błędów językowych i pomyłek stylu. Starał się pisać poprawnie, stosować odpowiednie wyrazy, cyzelować myśli (Ludwika Rychlewska).

Epody Horacego (epodi) czyli dosłownie „dośpiewy”, których powstało 17, były wzorowane na Archilochu. Składały się z dystychów zbudowanych z trymetru i dymetru jambicznego lub z jambów i daktyli. Horacy nazywał swe epody właśnie jambami, niejako akcentując implicite ich charakter ofensywny, chociaż na napastliwość w stylu Archilocha nie zdecydował się, przynajmniej nie otwarcie. W epodach Poeta atakował formalnie anonimowe personae z ich wadami moralnymi: np. nuworyszów (Epod. 4: … licet superbus ambules pecunia,/ fortuna non mutat genus.), okrutne przesądy i czarownictwo w „stolicy świata” (Epod. 5) czy nieprzychylnego krytyka literackiego. Jedynie Mewiusza wskazał imiennie. Obok tego zawarł w „dośpiewach” również osobiste refleksje, impresje i przeżycia (np. Epod. 2, „Beatus ille qui procul negotiis/ ut prisca gens mortalium”) oraz treści całkowicie żartobliwe, jak w epodzie 3 dotyczącym mocno przyprawionego czosnkiem dania, podanego do stołu u Mecenasa.

Carmina, czyli pieśni, w Carm. 3.4.2 pojawia się nazwa grecka melos, określone przez późniejszych gramatyków odami Horacego, rozpoczął Horacy tworzyć równolegle z satyrami lub niewiele później. Trzy pierwsze księgi Pieśni ukazały się w roku 23 (88 utworów), księga czwarta z 15 pieśniami ukazała się zaś w roku 13. Podobnie jak u innych twórców rzymskich, normą było autorskie recypowanie (imitatio – μ ίμησις) dorobku liryki starogreckiej (Alkajos, Safona, Anakreont, Bakchylides, Pindar (w kompozycji Carm. 1.12 oraz carmen saeculare; w motywach: Carm. 3.4, 4.2)). Poza schematami wierszowymi (strofa alkajska i saficka) z twórców greckich Horacy zapożyczył pewne motywy, które wykorzystywał m.in. jako motta wierszy (np. znana, chwaląca Augusta Carm. I. 37 „Nunc est bibendum”). Nie można tu jednak mówić o naśladownictwie w sensie nieoryginalności czy kopiowania.

Z inspiracjami klasyków greckich łączył Horacy hellenistyczne odrzucenie wielkich form. Obok tradycyjnych bóstw Kwirytów, cnót, przyjaźni oraz ars vivendi, wina i miłości pojawia się również przeżycie śmierci (Carm. 2.13, 17, 3.4; 8, 2.20). Poeta wykorzystywał osobiste wspomnienia, zwłaszcza że owe utwory adresował do kręgu przyjaciół i bliskich znajomych, co daje również interesujący wgląd w funkcjonowanie rzymskiej przyjaźni (amicitia) w kręgach twórców i mecenasów (por. Carm. 3.8 o służbie w armii, refleksja o powrocie do religii patres, zatem porzucenia nauk Epikura w Carm. 1.34; rozważania o przyszłej sławie w Carm. 2.20, o pomniku – monumentum mówi znana Carm. 3.30). Horacy uważał się za wynalazcę carmen jako gatunku poetyckiego w Rzymie, zwłaszcza że Lewiusz i neoterycy uprawiali co prawda lirykę, ale nawiązując do twórczości hellenistycznej.

Widać upodobanie Poety do przedstawiania poszczególnych prawd filozofii życia w formie utworów niewielkich. Tam też znalazła wyraz jego umiejętność kondensacji treści, starannego doboru słów przy jednoczesnej ich oszczędności. Można tu dopatrzeć się pewnych analogii do stylu prawników rzymskich doby klasycznej, całkowicie odmiennego od mów sądowych, a charakteryzującego się właśnie precyzją, zwięzłością i elegancją. Stąd też, podobnie jak niektóre fragmenty prawnicze, zachowane w Digestach Justyniana („ius est ars boni et aequi, iustitia est constants et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi” (sprawiedliwość jest określoną stałą wolą rozdzielania każdemu tego, co mu się należy) itp.) wersy, będące powiedzeniami Horacego, łatwo zapadają w pamięć. Poza najsłynniejszym carpe diem o epikurejskiej wymowie, warto wskazać też żołnierskie i obywatelskie dulce et decorum est pro patria mori (słodko i zaszczytnie jest umrzeć za ojczyznę z Carm. 3.2), popularne w polszczyźnie non omnis moriar (nie wszystek umrę z Carm. 3.30) oraz nil desperandum ( nie należy rozpaczać z Carm. 1.7).

Mimo preferencji dla małych form, również utwory dłuższe są doskonałym świadectwem warsztatu i weny. Trzeba tu zwłaszcza zwrócić uwagę na hymny sławiące Jowisza (Carm. 1.2; .12), Apollina udzielającego talentu Poecie (Carm. 4.6: … spiritum Phoebus, mihi Phoebus artem/ carminis nomenque dedit poetae.), wielką odę na Mecenasa oraz cykl tzw. ód rzymskich (Carm. 3.1-6). W tych pieśniach Horacy zawarł pouczenia o mores maiorum, skierowane do Rzymian jako takich, a zwłaszcza do ludzi młodych. Siebie prezentuje jako nauczyciela z boskim mandatem. Elementem programu Augusta w dosłownym i pełnym sensie była oda carmen saeculare przygotowana na ludi saecularesobchodzone w roku 17 p.n.e., mające otwierać erę obfitości, płodności i pokoju (np. ww. 45-48: Di, probos mores docili iuventae,/ Di, senectuti placidae quietem, /Romulae genti date remque prolemque/ Et decus omne.). Można rzec, że Horacy w carmen saeculare personifikuje siły moralne Rzymu: Fides, Pax, Honor, Pudor, Virtus, Copia, (ww. 57 i kolejne). Podobne ujęcia występują i później np. u Juwenalisa (Sat. 1.116 i n.) oraz Klaudiana (Panegyricus de Consulatu Flavii Manlii Theodori, 166 i n.)

Epistulae – listy w dwóch księgach - zwracają się do rozmaitych adresatów. Pierwsza księga obejmuje korespondencję skierowaną od przyjaciół, zawiera rady oparte na praktycznej filozofii-mądrości życiowej poety. Widać w nich zachęty do życia na sposób stoicki i po części epikurejski, poruszają również tematykę poezji. Księga druga, być może opublikowana już po śmierci jej autora, zawiera trzy długie listy dotyczące problematyki literackiej. Najbardziej znanym z nich jest ten do Pizonów, od czasów Kwintyliana określany najczęściej jako De arte poetica. Poza własnymi wiadomościami i doświadczeniem, Horacy skorzystał z dydaktycznej pracy O poetyce Neoptolemosa z Parion, hellenistycznego filologa i poety oraz z dzieł Arystotelesa. Podobne treściowo utwory były znane i wcześniej: u filozofów greckich, zwłaszcza Epikura jak też u Lucyliusza (Gell. 18.8), Septymiusza Mummiusa (Cit. Att. 13.6) oraz Catullusa (65, 68). Wstawki gnomiczne, stanowiące w poezji greckiej pewien ornament erudycyjny czy locus communis, znane Horacemu z diatryby filozoficznej, Poeta wykorzystał do dodatkowego ubogacenia liryki łacińskiej o treści filozoficzno-refleksyjne.

Horacy pozostał, jak sam zresztą prognozował, autorem „szkolnym”, jednak nie był bardzo popularny wśród czytelników starożytnych. Stał się jednym z najbardziej znanych i chętnie czytanych twórców rzymskich w czasach nowszych, już po upadku imperium. Najstarsze zachowane kodeksy z dziełami Poety pochodzą z doby karolińskiej (renovatio imperii). O zainteresowaniu Horacym świadczy też np. pseudonim Alkuina, błogosławionego katolickiego z VIII wieku – Flaccus. Poeta z Wenuzjum gościł często w średniowiecznych i późniejszych florilegiach (tak jest, w przekładach, do dziś).

W Polsce, carmina Horacego wpłynęły jako wzorzec ody solowej na pieśni Jana Kochanowskiego. Również Maciej Kazimierz Sarbiewski, uwieńczony laurem poetyckim przez swego przyjaciela-erudytę Urbana VIII, parafrazował lirykę Autora w tzw. parodiach horacjańskich. Starał się wykorzystywać starożytne formy jako środki wyrazu treści bliskich jezuickiemu klasycyzmowi i neostoicyzmowi Lipsiusa. Był znany jako „chrześcijański Horacy”. W czasach klasycyzmu stanisławowskiego pojawiły się liczne przekłady łacińskiego Poety na język polski, co wskazuje na zainteresowanie szerszych kręgów czytelników. Horacy jest zasadnie uważany za największego obok Wergiliusza poetę pryncypatu Augusta oraz za głównego przedstawiciela liryki rzymskiej jak również inspiratora poezji i teorii literatury doby renesansu, baroku i klasycyzmu. Szczególnie liczne są poświęcone jego osobie i dziełu prace filologiczne.

Rafał Marek

Literatura
C.Koch s.v. Pax, Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, vol. XVIII/ 4, Stuttgart 1949, kol. 2430-2435;
K. Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, PWN, Warszawa 1987;
L. Rychlewska, Dzieje literatury rzymskiej, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005;
E. Stemplinger s.v. Horatius 10, Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, vol. VIII/2, Stuttgart 1913, kol. 2336-2399;
S. Zabłocki s.v. Maciej Kazimierz Sarbiewski [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 1984-1985, vol. II, s. 335-336.

Horacy - wiersze, utwory, twórczość

Horacy - zbiory twórczości

Epoka literacka: Starożytność