Pitagoras z Samos (Πυθαγόρας, ok. 572-497 p.n.e.) to jeden z najsłynniejszych i najbardziej poważanych mędrców greckich, zwykle określany jako matematyk i filozof oraz reformator czy innowator religijny. Nauczał o pokrewieństwie wszystkich istot żywych, głosząc przy tym naukę o nieśmiertelności dusz i metempsychozie (μετεμψύχοσις, palingeneza, παλιγγενεςία, czyli "rodzenie się na nowo"). Brak całkowicie pewnych a tym bardziej szczegółowych informacji o jego życiu i poglądach. Nie pozostawił żadnych pism, a po śmierci uczniowie otoczyli go kultem boskim, stąd obfitość legend, już dla antycznych pisarzy trudnych do oddzielenia od „Pitagorasa historycznego”. Legendę Mędrca rozwijali chętnie uczniowie Arystotelesa. Od III wieku p.n.e. powstaje wiele życiorysów, a w I wieku n.e. pojawiają się pisma apokryficzne, tworzone przez neoplatoników i neopitagorejczyków. Pitagoras jawi się w nich jako postać profetyczna, wskazująca drogę do wiecznego szczęścia, zatem zbawienia duszy (por. cześć dla Epikura jako swoistego proroka - odkrywcy drogi życia).
Na południu Półwyspu Apenińskiego, w Magna Graecia Pitagoras stworzył nową wspólnotę kultowo-religijną, filozoficzną i polityczną, opartą na zasadzie pełnego posłuszeństwa mistrzowi i jego doktrynie. W jej skład wchodzili zarówno mężczyźni jak i kobiety (tzw. Stary Związek Pitagorejski). Związek odgrywał znaczną rolę w sprawach poszczególnych polis regionu. Uczniowie Mędrca – pitagorejczycy - nie tylko przejęli nauki swego założyciela, lecz uzupełniali je również własnym doktrynami. Swe teorie matematyczne, astronomiczne i muzyczne przypisywali stale Pitagorasowi, gdyż stanowiły one dobro wspólne bractwa, były ponadto anonimowe i dostępne jedynie inicjowanym (ezoteryzm). Tradycja zapoczątkowana przez Pitagorasa wywarła wpływ na poszczególne szkoły filozofii greckiej czasów klasycznych i hellenizmu m.in. Empedoklesa oraz Platona i jego uczniów. Pitagoreizm nauczał, że każdemu pojęciu i rzeczy odpowiada liczba, determinująca jego istotę. Liczba to zasada ograniczająca, definiująca daną rzecz. Kosmos (κόσμος) jest zestrojony w harmonię właśnie za sprawą liczb, a odkrycie prawidłowości matematycznej (czego pierwociny mogły pochodzić od samego Pitagorasa) otwarło drogę do kultu liczby – boskiej przyczyny ładu świata, a zarazem podstawy poznania wszechrzeczy (słynne słowa „Liczba jest istotą wszechrzeczy”). Stosunki liczbowe ciał niebieskich względem siebie sprawiały, że istniała harmonia sfer (planety i gwiazdy stale rozbrzmiewają niesłyszalną muzyką).
Twierdzenia o sumie kątów trójkąta i tzw. twierdzenie Pitagorasa stanowią dorobek jego uczniów, podobnie jak np. dokładne określenie zależności matematycznej między długością struny, a wysokością dźwięku.
Mądrość ze Wschodu i sprawy polityczne
Pitagoras urodził się na wyspie Samos, w domu Mnesarchosa, zajmującego się kupiectwem lub rytownictwem. Jego nauczycielami mieli być orfik i pierwszy prozaik grecki Ferekydes z Syros i Anaksymander z Miletu, cześć późnych źródeł wskazuje też Talesa z Miletu. Pierwszą połowę życia Pitagoras poświęcił na liczne podróże. Odwiedzał nie tylko miasta greckie, lecz również, jak podają późniejsze źródła, w wieku ok. 40 lat wyjechał z ojczyzny by kształcić się w Egipcie, Fenicji i Babilonii. Pobierał tam nauki od kapłanów, a według późnej tradycji również od perskich magów, Zoroastera, gymnosofistów indyjskich, a nawet mędrców żydowskich i arabskich (dobrze znanych pisarzom hellenistycznym dzięki podbojom Aleksandra Wielkiego). Herodot mówi jedynie o Egipcie, uchodzącym zresztą u Greków za kraj wszelkiej mądrości i największej pobożności. Jak pisze J. Gajda-Krynicka, poszczególne daty odtworzono w oparciu o Kronikę (Χρονικά) Apolldorosa, potwierdzony jest natomiast fakt, że w roku 532 Pitagoras rzeczywiście opuścił Samos ze względu na tyranię Polikratesa.
Radykalna i autentyczna postawa moralna, a wraz z nią umiejętność przemawiania zyskała mu wielu zwolenników. Pitagoras zjednoczył ich ok. roku 530 we wspólnocie zwanej Starym Związkiem Pitagorejskim, mającej cechy związku politycznego (ἑταιρεία) i bractwa religijnego (θίασος, podobnie jak np. wspólnota Safony). Prowadzono w nim proste życie, zmierzające do harmonii ze światem bóstw, dla osiągnięcia której Pitagoras przepisał porządek rytuałów oczyszczających, obejmujących m.in. specjalną dietę, okresy milczenia i kontemplacji oraz inne praktyki ascetyczne. Część z nich mogła mieć charakter arbitralnych nakazów Mistrza lub stanowić tabu, którego genezy nie znamy (np. zakaz noszenia strojów wełnianych czy używania głównych dróg). Szczegóły dotyczące reguły, szczegółowych praw kierujących wspólnotą oraz prób, którym poddawano adeptów (m.in. kilkuletniego okresu milczenia - ἐχεμυθία) pochodzą z czasów neopitagorejskich.
Bractwa (hetaireiai) wchodzące w skład Starego Związku były zaangażowane w życie publiczne miast-państw greckich, grając dużą rolę w polityce Krotonu i innych kolonii na południu Italii. Zdaje się, że popierały one reformy społeczne wspierając przy tym ustrój arystokratyczny. W miejscach, gdzie odgrywały szczególnie ważną rolę polityczną, z czasem przestały cieszyć się szerokim poparciem. Rezultatem był „rewolta pitagorejska”, w której wielu członków hetaireiai zabito i zmuszono do emigracji, a co za tym idzie rozproszenia się zagranicą. Sam Pitagoras, zapewne również z powodów politycznych, wyjechał do Metapontu, gdzie zmarł (według perypatetyków zagłodził się). Powiadano, że przed śmiercią w czasie rozruchów uratowała go cudowna ucieczka do Lokrów Epizefiryjskich, skąd przeniósł się do Tarentu, a w końcu do Metapontu.
Kolejne wystąpienia antypitagorejskie miały miejsce w połowie V wieku, co potęgowało rozproszenie wyznawców. W czasach Platona trudno już mówić o zorganizowanych bractwach, choć zwolenników nauki Mistrza wciąż można było poznać po stroju, ascezie i sposobie odżywiania się lub po zainteresowaniu teoriami muzycznymi, matematycznymi i filozoficznymi określanymi jako dziedzictwo Pitagorasa. Do czasów Platona i Arystotelesa pojawiło się kilku znanych pitagorejczyków (Hippasos, Philolaos, Archytas). Arystoteles poświęcił ich naukom osobny traktat, niestety zaginiony. Źródła z III i II wieku p.n.e. nie przynoszą informacji o filozofach identyfikujących się wprost z Pitagorasem, jednakże powstało wiele apokryficznych pism i wierszy tworzonych przez jego wyznawców. Pitagoreizm przeżył swój renesans w Rzymie ostatnich lat republiki i pierwszego wieku pryncypatu, o czym zaświadczają m.in. Cyceron, Owidiusz i Seneka.
Prorok Wielkiej Grecji
Jeszcze za życia Pitagoras odbierał cześć graniczącą z kultem religijnym. Z tego powodu opowieści powstające po jego śmierci stały się swoistą hagiografią (hagiologią), zespalając informacje biograficzne z wątkami fantastycznymi. Pitagoras miał być Apollonem Hiperborejskim, na dowód czego jedno z jego ud było ze złota, widywano go jednocześnie w dwóch miejscach, rozmawiał ze zwierzętami a nawet miał władzę nad zjawiskami naturalnymi. Nawiązując do złotej części ciała warto zwrócić uwagę na powszechne wśród Greków i innych ludów indoeuropejskich łączenie złota ze światem bóstw, których aspekty i ciała są opisywane jako właśnie złote; np. w Rigwedzie występuje „Złotoramienny Indra”. W Grecji przymiotnik „złotowłosy”(χρυσοκόμης, χρυσοέθειρ) nie był używany na określenie ludzi. Oprócz tego Pitagoras miał być wróżbitą i prorokować. Wzmianki o jego wizytach np. na Krecie, Delos i w Sparcie, przedstawiają go jako kapłana lub proroka bądź prawodawcę.
Odpowiedź na pytanie, czego rzeczywiście nauczał Pitagoras nie jest łatwa, zwłaszcza że zarówno tradycja ustna jak i pisma antycznych uczonych przypisują mu zaawansowane osiągnięcia tak na polu matematyki, jak i w obszarze refleksji filozoficznej. Wśród uczniów wykształcił się zwyczaj przypisywania własnych teorii i nowych poglądów Mistrzowi (mogło to mieć motywację religijną), oprócz tego unikano wymieniania jego imienia (specyficzna formuła autos epha –ipse dixit, czyli „on sam rzekł”). Sytuację dodatkowo komplikuje brak jakichkolwiek dzieł Pitagorasa oraz sekretny charakter nauk. Rozmaite odkrycia przypisywane Pitagorasowi przez późną tradycję neopitagorejską to efekty badań m.in. Filolaosa z Krotonu i Archytasa z Tarentu – uczniów Samijczyka (J. Gajda-Krynicka).
Z tego powodu uczeni mówią o „kwestii pitagorejskiej”, zaś znane ze źródeł biograficznych i doksograficznych przekazy są dzielone na dwie grupy: prawdę i legendę pitagorejską (J. Gajda-Krynicka). Znamy świadectwa wczesne, bliskie czasowo Mistrzowi, a pochodzące z literatury przedplatońskiej. Późniejsze są świadectwa zachowane w pismach Platona, Arystotelesa i perypatetyków. Trzecią grupę stanowią przekazy oparte na tzw. Wykładach pitagorejskich (Πυθαγορικὰ ὐπομνήματα), zwięzłym kompendium doktryny. Wraz z oddalaniem się autorów od czasów Pitagorasa rośnie ilość źródeł, które są ze sobą sprzeczne i rozbieżne w zasadniczych punktach.
Można uznać za pewne jedynie to, że Pitagoras był liczącym się, charyzmatycznym głosicielem doktryny religijnej, dobrze znanym w greckiej oikumene już w VI i V wieku. Jego najważniejsze nauki dotyczyły duszy i obrzędów potrzebnych do jej oczyszczenia i szczęścia (zbawienia), jednak trudno tu mówić o filozofii pitagorejskiej w sensie ścisłym (J. Gajda-Krynicka). Postać Samijczyka łączono też z pismami określanymi jako orfickie, a to z powodu podobnej doktryny eschatologicznej. Arystoteles odróżniał filozofię pitagorejską i legendę. W piśmie O pitagorejczykach (Περὶ τῶν Πυθαγορείων) jako pierwszy zebrał opowieści o cudownym rodowodzie, niesamowitych dokonaniach (bilokacja, poskramianie drapieżników) i wieszczeniu, nie traktując tych przekazów jako prawdy. Wpłynęło to na późniejszą racjonalizację i demitologizację wizerunku Pitagorasa – swoistego herosa z niedostępnym śmiertelnikom wejrzeniem w sprawy boskie – przez perypatetyków, np. Arystoksenosa (J. Gajda- Krynicka). Sotion z Aleksandrii w Następstwie filozofów (Φιλόσοφων διαδοχαί) twierdził, że Mędrzec był założycielem tzw. italskiej szkoły filozoficznej, przypisując mu przy tym jako pierwszy autorstwo sześciu pism, m.in. Świętego Poematu (Ἰερός λόγος). Pochodzenie z boskiego rodu, nadnaturalne moce i zdolności poznawcze oraz stworzenie filozofii – drogi do Boga uznawał za prawdziwe Heraklides z Pontu, idąc tym samym w kierunku przeciwnym do pozostałych perypatetyków z ich racjonalistycznym nastawieniem.
Harmonia człowieka i kosmosu
Platon pisał, że Pitagoras przekazał swym uczniom specjalną drogę życia (Państwo 10 600B: Pitagorejska ścieżka życia), którą „po dziś dzień zwą pitagoreizmem”. Filozof utrzymywał również kontakty z bractwami pitagorejczyków, zwłaszcza wspólnotą w Tarencie (Epist. VII). Do doktryn szkoły odwoływał się wprost w swej nauce o zasadach - ἀρχαί, przedstawionej w Filebosie i Timajosie oraz, o ile wiemy, w tzw. naukach niepisanych (ἄγραφα δόγματα).
Empedokles uznawał Samijczyka za mędrca o niesamowitych zdolnościach intelektualnych. Heraklit pisał, że Pitagoras co prawda prowadził dociekania na skalę większą niż „ktokolwiek z ludzi”, dzięki czemu zdobył wielką wiedzę, jednak praktykował również „złą sztukę”. Wielość zainteresowań podkreślana w późniejszych źródłach może być projekcją wstecz refleksji pitagorejczyków czasów danego autora, zw. Platona, który pisał, że ich życie polega na oczyszczaniu duszy oraz zajmowaniu się matematyka, filozofią, muzyką i astronomią.
Hermann S. Schibli pisze, że historyczny Mędrzec uważał, że cały świat jest ożywiony, a bóstwa to planety widoczne na sklepieniu niebieskim. Poglądy o kosmosie jako bycie immanentnie boskim i żywym są typowe dla wczesnej myśli greckiej jako takiej (np. Tales z Miletu), jednak Pitagoras oparł na nich również swą antropologię: w każdym człowieku istnieje „łącznik” czy element pozostający w związku z całym wszechświatem. Element ten jest, podobnie jak wszechświat z jego cyklicznością, wieczny, boski i nieśmiertelny. Innymi słowy jest to ludzka dusza – psyche (ψυχή). Gdy następuje śmierć cielesna, dusza przechodzi do kolejnego ciała, czy to ludzkiego czy to zwierzęcego. Wczesnym świadkiem poglądów Mędrca z Samos na metempsychozę jest Ksenofanes, który żartobliwie, lecz znacząco, pisał, że Pitagoras poznał duszę zmarłego przyjaciela po skomleniu bitego szczenięcia, w które była wcielona.
Pitagorejska nauka o reinkarnacji (metempsychozie) jest poświadczona również w pismach Jona z Chios i u Herodota. Niestety nie mamy wiadomości bardziej szczegółowych, zwłaszcza o mechanizmie wcielania się dusz i jego zasadach. W jednym z poematów Empedokles nawiązuje do twierdzeń Pitagorasa o zdolności przypominania sobie swych poprzednich wcieleń. Diogenes Laertios przytacza wypowiedź Heraklidesa z Pontu, według którego Pitagoras twierdził, że dokładnie pamięta wszystkie swe poprzednie wcielenia, których było cztery: Aethalides, syn Hermesa, (bóg ów darował mu zdolność zapamiętywania swych wcieleń), Euphorbus, uczestnik wojny trojańskiej wspomniany w Iliadzie, filozof Hermotimos, który rozpoznał tarczę Euphorbusa złożoną w świątyni Apollina. Czwartym wcieleniem był rybak z Delos o imieniu Pyrrhus. Dikaiarchos pisał, że jednym z wcieleń Pitagorasa była piękna ladacznica czy kurtyzana (zob. Aulus Gelius, Noctes Atticae 4.11). Twierdzenie historycznego Pitagorasa o danej przez Hermesa, czy też bóstwo jako takie, wiedzy o kolejności wcieleń swej psyche jest charakterystyczna dla twórców religii, opierających się na własnym doświadczeniu. Mistrz zachęcał również swych słuchaczy by przypominali sobie swe poprzednie wcielenia.
Nauka o nieśmiertelności duszy stanowi podstawę wskazań praktycznych, zwłaszcza że psyche – najważniejsza część człowieka – wymagała odpowiedniej troski, pomagającej zachować spokój ducha w aktualnym życiu oraz otwierającej możliwość lepszej inkarnacji - błogosławieństwa po śmierci. Troska polegała na doprowadzeniu do harmonii duszy z boskim porządkiem funkcjonowania kosmosu. Dopóki psyche ludzka przebywa w ciele, trzeba uwolnić ją od niepokojów i szkodliwych oddziaływań tegoż ciała. Właśnie w ten sposób pojęta pomoc dla duszy była uzasadnieniem surowego sposobu życia, a zwłaszcza kluczowej roli oczyszczeń (katharsis) i ascezy. Duże znaczenie miała też obmyślona przez samego Pitagorasa forma muzycznej terapii zarówno duszy jak i ciała. Nauczyciel wysoko cenił również przyjaźń, widząc w niej środek do równości i zgody. Miłość przyjacielska była przejawem sympatii powszechnej istniejącej w całym świecie – uporządkowanym i pięknym kosmosie.
Zgodnie ze wspomnianą już doktryną "harmonii sfer" planety i gwiazdy poruszają się według praw matematycznych, które odpowiadają notacji muzycznej, dzięki czemu powstaje niesłyszalna dla ludzi muzyka. Według Porfiriusza Pitagoras głosił, że siedem Muz to w rzeczywistości siedem planet śpiewających wspólnie niczym chór. Arystoteles w dialogu Protreptikos pisał,że gdy zapytano Pitagorasa o przyczynę istnienia rodzaju ludzkiego odpowiedział, by spojrzeć na nieboskłon, twierdząc przy tym, że on sam był obserwatorem natury i z tego względu wybrał swą drogę życiową (Protreptikos (rekonstrukcja, tekst grecki i angielski) http://www.protrepticus.info/protr2017x20.pdf s. 49).
Sekretna nauka i święte liczby
Poszczególne reguły praktyczne i doktryna były wyrażane w krótkich zdaniach – akousmata, ἀκούσματα „usłyszane”, zakładających przekaz ustny oraz w symbola, które były zapewne tajnymi hasłami inicjowanych, może również alegoriami religijnymi. Jako takie, słowo σύμβολον oznaczało znak zawartej umowy (np. każda strona miała kawałek przełamanego drewienka), również np. odcisk pieczęci woskowej czy inny dowód tożsamości i umowy. Symbolon to też sekretny kod, tajemne znaki zrozumiałe jedynie dla inicjowanych, stąd mowa o τὰ μυστικὰ σύμβολα uczestników orgii dionizyjskich. Takie symbola składały się ze znaku (signum) i odpowiedzi (responsum). Androkides napisał dzieło O symbolach Pitagorejcyków (περὶ Πυθαγορικῶν σύμβολον). Również credo Nicejsko-Konstantynopolitańskie to po grecku właśnie Σύμβολον τῆς Πίστεωος – Symbol Wiary.
Ezoteryczne symbola przypominały wyrzeczenia wyroczni, otwierając pole dla hermeneutyki w kierunku symbolicznym czy alegorycznym. Poszczególne symbola to tabu religijne, proste nauki moralne oraz różnorodne zakazy dietetyczne (zaniechanie spożywania niektórych części zwierzęcia, zakaz jedzenia roślin strączkowych (jedynie bobu?)).
Późniejsza tradycja mówiła o dwóch kategoriach pitagorejczyków: akousmatikoi (ἀκουσματικοί) – "słuchaczach" to jest osobach zdolnych jedynie do przyjęcia nauk ustnych, bez zrozumienia ich pełnego uzasadnienia oraz mathematikoi (μαθεματικοί) – „uczonych”, dysponujących czasem i umiejętnościami pozwalającymi na poznanie argumentacji Pitagorasa. Wszyscy pierwsi prawodawcy i reformatorzy greccy np. Zalekos i Charondas mieli kształcić się w Starym Związku Pitagorejskim.
Pitagorejczycy za szczególnie ważne i porządkujące cały świat uważali liczby 1,2,3,4. Wystarczał one do stworzenia rozciągłości i kształtu każdego ciała Ich suma wynosiła 10 – liczbę świętą i doskonałą, reprezentowaną przez figurę zwaną tetraktys (τετρακτύς, „arcyczwórka”). Tetraktys – symbol relacji między punktem (1), linią (2) i figurą (3) a w końcu bryłą (4) tworzył trójkąt równoboczny, zatem najprostszą figurę płaską oraz piramidę (ostrosłup) czyli najprostszą bryłę (kształt trójwymiarowy) a zarazem budulec kosmosu. Pitagorejczycy widzieli w tetraktysie święty symbol, składali też przysięgę na Jego imię [tj. Pitagorasa], który przekazał nam tetraktys, źródło i korzeń wiecznie trwającej natury. Na fresku Rafaela Szkoła Ateńska Samijczyka przedstawiono gdy pisze w księdze, podczas gdy młodzieniec pokazuje mu tabliczkę z przedstawieniem liry i rysunkiem tetraktysu.
Część uczniów uznawała, że liczby nie tyle są kluczem do zrozumienia rzeczywistości, lecz są rzeczywistością w swej istocie. Składniki liczb to według nich elementy wszystkiego co istnieje, zaś cały świat to harmonia i liczba (Arystoteles, Meth. 986 A2). Składnikami liczb było „parzyste” (nieograniczone) i „nieparzyste” (ograniczone). „Jedno” składa się z obu, jest bowiem i parzyste i nieparzyste, liczby pochodzą z „jednego”, liczby to cały świat (Meth. 986A17). „Jedno” jest zarazem parzyste i nieparzyste, bowiem jako pierwsza z liczb (Grecja nie znała zera) jest zasadą wszystkich kolejnych.
Rafał Marek
Literatura:
Janina Gajda-Krynicka s.v. Pitagoras [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, Wyd. KUL, Lublin http://www.ptta.pl/pef/pdf/p/pitagoras.pdf
Liddell, Scott, Jones Ancient Greek Lexicon (LSJ) https://lsj.gr/wiki/Main_Page
Hermann S. Schibli s.v. Pythagoras [w:] Routledge Encyclopedia of Philosophy, Routledge, London-New York 1998 (wersja elektroniczna)
Hermann S. Schibli s.v. Pythagoreanism [w:] Routledge Encyclopedia op.cit.