Hezjod - biografia, wiersze, twórczość

Drugi po Homerze epik i wychowawca Grecji

Hezjod, Ἡσίοδος, forma eolska Αἰσίοδος, był poetą epickim, według przeważającej opinii nauki żyjącym między 750 a 650 rokiem przed Chrystusem, zatem w przybliżeniu w czasach Homera. Jest pierwszym znanym w tradycji europejskiej pisarzem, który mówi o sobie jako o konkretnej osobie, odgrywającej aktywną rolę w swej twórczości.

Grecy doby klasycznej jako swych najdawniejszych poetów wskazywali Orfeusza (uznawanego przez logografów za przodka tak Hezjoda, jak i Homera), Muzajosa, Hezjoda i Homera – w takim właśnie porządku chronologicznym. W okresie hellenistycznym zaczęto uznawać Homera za starszego niż Hezjod, być może pod wpływem Homerydów z Chios, wywodzących swój ród właśnie od twórcy Iliady i Odysei. Za młodszością Hezjoda opowiadał się też Ksenofanes z Kolofonu i Heraklides z Pontu, bliższego zbadania sprawy podjął się czynny w Aleksandrii Arystarch z Samotraki. Herodot uznawał Hezjoda i Homera za żyjących w zasadzie w tym samym czasie (Dzieje II.53). Z pewnością Hezjod poprzedzał poetów lirycznych i elegików, naśladowali go Alkajos, Epimenides, Mimnerus, Archiloch i Tyrtejos. Pozwala to na stwierdzenie, że tworzyć mógł najpóźniej ok. roku 650 przed Chr.

Rok 750 jako terminus post quem uzasadnia m.in. prawdopodobieństwo tworzenia na piśmie, wzmianki o sanktuarium delfickim (Teogonia 499), które nabrało znaczenia ponadlokalnego właśnie po roku 750 oraz fakt, że lista z Teogonii 337-345 wymienia reki wpływające do Morza Czarnego (Euxine), zatem terenów zbadanych przez greckich kolonistów i kupców w początkach VIII wieku.

Pisarze starożytni uważali, że Homerowi i Hezjodowi właśnie Grecja zawdzięcza ustanowienie większej części zwyczajów religijnych. Współcześni badacze uznają Hezjoda za jedno z podstawowych źródeł wiadomości o mitologii greckiej, rolnictwie Grecji europejskiej, w tym o archaicznych metodach uprawy ziemi, o ówczesnej refleksji na temat prawidłowego gospodarowania, zatem ekonomii praktycznej. Niekiedy jest uważany za pierwszego ekonomistę w dziejach, chociaż przy takich sądach nietrudno o prezentyzm bądź anachronizm. Dziełom Hezjoda zawdzięczamy również cenne wiadomości o najstarszym etapie rozwoju astronomii greckiej i starożytnych sposobach pomiaru czasu.

Życie pod świętą górą

Wśród zachowanych dzieł Hezjoda mamy kilka poematów dydaktycznych, w których znalazły się informacje o jego życiu. Trzy wyraźnie odniesienia przynoszą Prace i Dnie: ojciec miał zwać się Dios (Δῖος), przybył z eolskiej Kyme (Prace i Dnie 636: Κύμην Αἰολίδα προλιπών) na wybrzeżu Azji Mniejszej, nieco na południe od Lesbos, osiedlił się zaś w biednej wiosce Askra w pobliżu beockich Tespii (miejsce przeklęte, surowe zimą, ciężkie latem, nigdy miłe jak pisał w Pracach i Dniach 639-40: ὀιζυρῇ ἐνὶ κώμῃ, Ἄσκρῃ χεῖμα κακῇ, θέρει ἀργαλέῃ, οὐδέ ποτ’ ἐσθλῇ). Położona w Askrze ojcowizna Hezjoda pod Górą Helikon stała się przyczyną procesu spadkowego z bratem Persesem, który, jak się, wydaje, przekupił urzędników czy „królów” (Erga 264: δωροφάγοι βασιλῆες – „pożerający dary królowie”) z Tespiów, pozbawiając Poetę jego udziału w spadku, jednak następnie utracił majątek i pozostawał na łasce zapobiegliwego brata (Prace, 35, 396).

Kazimierz Kumaniecki, podobnie jak inni przedstawiciele dawniejszej nauki, pisze o Hezjodzie jako zubożałym chłopie beockim. Co prawda Hezjod skarżył się na biedę, jednakże w swym eposie opisuje życie w gospodarstwie zamożnego rolnika – „kmiecia” (literatura angielska mówi tu o „yeomanry”), nie zaś ubogiego wieśniaka z niewielkim poletkiem. Gospodarz zatrudnia znajomego do pomocy (Prace i Dnie 370), najmuje służących (502, 573, 597, 608, 766), mocnego i odpowiedzialnego oracza w sile wieku (469), chłopca-niewolnika (441-6), służącą – gospodynię (405-602), ludzi z mułami i wołami do pracy (405, 607 i inne).

Zwraca uwagę kierunek migracji ojca Poety – odwrotny wobec dominującej fali kolonizacji greckiej prowadzącej do zakładania poleis w Azji Mniejszej. Sam Hezjod nie wyjaśnia tej sprawy, jednakże ok. 750 roku kupcy morscy przenosili się z Kyme w Azji Mniejszej do Cumae w italskiej Kampanii, która to kolonia była założona wspólnie z Grekami z Eubei. Sama Eubea leży blisko Beocji, gdzie ostatecznie osiadła rodzina Hezjoda. Związki z Kyme mogą wyjaśniać znajomość przez Poetę mitów wschodnich, co doskonale widać w poematach, jednakże greckie ich wersje mogły krążyć już wcześniej. Być może Hezjod zdobył wiadomości geograficzne, których częścią jest spis rzek z Teogonii 335-45 dzięki opowieściom ojca o swych kupieckich wyprawach.

Niespodziewany dar poezji

Hezjod opisał swe spotkanie z Muzami na Helikonie. Pasł owce, gdy boginie wręczyły mu laskę z drzewa laurowego – znak natchnienia i mocy poetyckiej (Teogonia 22-35). Chociaż opowieść brzmi fantastycznie, to jednak i tradycja starożytna i współczesna nauka zwracała uwagę, że wręczenie laski, nie zaś liry wskazuje, że Hezjod nie był (w przeciwieństwie do Homera) kształcony na poetę-rapsoda, gdy wtedy otrzymał by właśnie ten instrument. (por. Pauzaniasz, Opis Grecji X. 30.3.) Na rosnącą rolę pisma jako narzędzia kultury wskazuje duże prawdopodobieństwo, że Hezjod albo swe dzieła dyktował, albo sam je spisywał. Gdyby wzorem tradycyjnych rapsodów opierał się na pamięci, aspekty osobiste, pewien subiektywizm, uległy by zatarciu w miarę swobodnego powstawania wariantów i modyfikacji. Tym bardziej warta uwagi jest treść Opisu Grecji IX. 31.4, gdzie mowa o uświęconych jako dar Muz starych tabliczkach ołowianych z wersami Prac i Dni, którą Pauzaniaszowi pokazali Beoci, uważając zresztą tenże utwór za jedyne autentyczne dzieło Hezjoda.

U Hezjoda brak „arystokratycznego dystansu” wobec świata. Poeta bywa podejrzliwy, ma swoje zdanie, chętnie korzysta z ironii, lubi przysłowia itp. Można powiedzieć, że jest tak samo niechętnie nastawiony do niektórych kobiet, co Semonides z Amorgos z jego zjadliwymi jambami Fragmentu 7. Podobieństwa do myśli Solona wykazuje zainteresowanie kwestią dobra i zła, a zwłaszcza pytanie, dlaczego wszechmogący i sprawiedliwy Bóg najwyższy pozwala niegodziwym na dostatnie i pełne uciech życie. Odrzucenie postaci wyidealizowanego herosa-arystokraty na wzór Achillesa, a w miejsce tego zajęcie się bohaterem walki codziennego dnia - dzielnym gospodarzem, nasuwa na myśl komedie Arystofanesa. Trudno jednak nie brać pod uwagę pochwały królów w Teogonii 80 i n., 430, 434) a jednocześnie ich nagany w Pracach i dniach. Nie musi to wskazywać na oportunizm czy schlebianie gustom danego kręgu odbiorców, lecz bardziej na rozmaitość refleksji lub oddanie różnych opinii (np. pozytywnej o sakralnie przecież umocowanym urzędzie jako takim, negatywnej zaś o jego zepsutych piastunach itp.).

W przeciwieństwie do ojca, Hezjod nie lubił podróży morskich, jednak raz przekroczył cieśninę między Grecją kontynentalną a Eubeą by wziąć udział w uroczystościach pogrzebowych niejakiego Atamasa z Chalkis, tam też zwyciężył w zawodach śpiewackich, otrzymując w nagrodę trójnóg (Prace i Dnie 654-662). Agon ów zorganizowali „synowie Amfidamasa”. Plutarch utożsamiał tę postać z herosem wojny lelantyjskiej między Chalkis a Eretrią, dochodząc do wniosku, że fragment o zawodach jest interpolacją, bowiem wojna odbyła się zbyt późno. Współczesna nauka zgadza się co do tożsamości Amfidamasa, jednak datuje wojnę wcześniej.

Ojciec zapewne posługiwał się dialektem eolskim z Kyme, jednakże Poeta od dziecka mówił w dialekcie beockim, oba zresztą należały do jednej grupy. Jego twórczość zawiera co prawda nieco z dialektu eolskiego, jednak trudno mówić, by znalazły się w niej słowa z pewnością beockie. Językiem dzieł, podobnie jak eposów Homera, jest podstawowy język literacki epoki – joński homerycki. Hezjod władał heksametrem nieco gorzej niż Homer, świadomie unikał cech greki beockiej (np. żywej w niej digammy).

Sława i pamięć

O Hezjodzie, podobnie jak innych wielkich postaciach świata Hellenów, krążyły liczne, nagromadzone przez wieki, legendy i opowieści. Wiemy o nich z kilku utworów: historii o rywalizacji (ἄγών) Homera i Hezjoda zawartej w Museionie (Μουσεῖον) sofisty z IV wieku Alkidamasa (mówca, uczeń Gorgiasza) przekazanej za pośrednictwem pochodzącego z epoki Hadriana Agonu Homera i Hezjoda (Ὁμήρου καὶ Ἡσιόδου ἀγών), vita Hezjoda pióra bizantyńskiego gramatyka z XII wieku Jana Tzetzesa, hasła w bizantyńskiej encyklopedii Suda (Suidas), wzmianek u Pauzaniasza (IX. 31.3-6; IX. 38.3. i n.) oraz u Plutarcha (Moralia 162b). Na Helikonie, z dawien dawna świętej górze, znajdowały się posągi poetów, w tym Hezjoda, siedzącego z kitarą (zob. Paus. IX. 29.1; IX. 30.3). Na agorze w Tespiach znajdował się jego posąg ze spiżu (Pauzaniasz. IX. 27.5: Ἡσίοδος χαλκοῦς).

W sprawie miejsca wiecznego spoczynku Mistrza mamy do czynienia z dwiema dawnymi tradycjami. Tukidydes i Plutarch, a za autorami antycznymi też Suda i Tzetzes podają, że wyrocznia w Delfach ostrzegła Hezjoda, że umrze w Nemei. Poeta zbiegł zatem do Lokrów, gdzie jednak został zabity w świątyni Zeusa Nemejskiego i tamże pochowany. Mamy tu do czynienia z legendą w konwencji ironicznego pouczenia o nieuchronności przeznaczenia, o czym i sam Hezjod pisał w Teogonii oraz o nieomylności wyroczni Apollona. Odmienny przekaz mamy po raz pierwszy zaświadczony w epigramacie Cherezjasza z Orchomenos (VII wiek przed Chr.), mówiącym, że Poeta spoczywa właśnie w beockim mieście Orchomenus. Arystoteles w Ustroju Orchomenus (Ὀρχομενίων πολιτεία) podaje że gdy Tespijczycy napadli na Askrę, jej mieszkańcy szukali schronienia w Orchomenus, gdzie, idąc za radą wyroczni, zebrali prochy Hezjoda i umieścili na honorowym miejscu na agorze, obok grobu Miniasa- założyciela ich polis. Ostatecznie uznali również autora Teogonii za założyciela (οἰκιστής) ich miasta.

Rzut oka na dorobek literacki Hezjoda

Przetrwały trzy dzieła które starożytni znawcy uznawali za stworzone przez Hezjoda: Prace i dnie (Ἔργα καὶ ἡμέραι, Ἔργα, łac. Opera et Dies), Teogonia (Θεογονία.) i Tarcza Heraklesa (Ἀσπὶς Ἡρακλέους, łac. Scutum Herculis). Z pozostałych utworów, które mu przypisywano zachowały się jedynie fragmenty. Wszystkie teksty są napisane typowym językiem i metrum epiki archaicznej. Wiadomo, że Tarcza jest utworem z VI wieku. Krytycy antyczni uznawali za nieautentyczną również Teogonię (Pauzaniasz, 9.31.3), chociaż Hezjod jest w niej wymieniony z imienia. Pisarze greccy uważali za jego dzieła również m.in. Eoiai (Ἠοῖαι, niekiedy κατάλογοι γυναικῶν), to jest katalog kobiet mających potomstwo z bogami oraz owego potomstwa, zatem tak miłe arystokracji drzewo genealogiczne, oraz inne poematy w heksametrze m.in. Nauki Chirona (Χείρωνος ὑποθῆκαι, utwór wychowawczy, adresatem wskazań moralnych jest Achilles) i Melampodia (Μελαμποδία) zajmujące się genealogią i mitami.

Teogonia oraz Prace i Dnie, chociaż o różnej tematyce, mają podobny język, metrum i prozodię, dzięki czemu można je metodami filologicznymi odróżnić od Homera i Tarczy Heraklesa. Oba utwory odnoszą się również do tego samego wariantu mitu o Prometeuszu. Jednakże nie pozwala to na wykluczenie interpolacji (np. pierwsze dziesięć wierszy Prac i Dni może pochodzić z orfickiego hymnu do Zeusa).

Prace i dnie wybiegają daleko poza tradycyjna tematykę epicką. Hezjod czerpie z własnego życia, ogłasza prawdę współczesną - opis rzeczywistości, nie zaś prawdę tradycjonalną elit arystokratycznych. Etyczno-dydaktyczne dzieło opiera się na dwóch zasadniczych regułach: praca jest powszechnym przeznaczeniem ludzkim, ten zaś kto chce podjąć się wysiłku, przetrwa. Poemat przedstawia pięć wieków ludzkości, zawiera też porady i wskazówki o sapiencjalnym charakterze (γνῶμαι, ὑποθῆκαι), kierujące się przeciwko lenistwu, niesprawiedliwym sędziom i lichwie. Owym nieprawościom przygląda się stale krążący po ziemi orszak Zeusa złożony z nieśmiertelnych. Źródłem dobra jest praca, stąd i bogowie i ludzie nie znoszą próżniaków i lekkoduchów, podobnych do trutni w ulu (Prace… 300)

Teogonia, najwcześniejsze z dzieł, ma charakter mitologiczno-epicki. zajmuje się kosmogonią oraz pochodzeniem i genealogią bóstw od Chaosu, Gai, Tartarosa i Erosa poczynając. Osadzona w mitologii, wskazuje na wielkie bogactwo tradycji i wariantów mitów doby archaicznej, sama zaś, jak podaje Herodot, stała się źródłem opowieści o herosach i tytanach jednoczącym całą Grecję. Hezjodowa opowieść o powstaniu świata nie jest wolna od wpływów semickich (Enuma Elisz) i hetyckich (Pieśń o Kumarbi), a to za sprawą m.in. kontaktów kupców greckich z Azją Mniejszą i Syrią.

Arystoteles uznawał, że zagadnienie przyczyn pierwszych mogło pojawić się po raz pierwszy właśnie u Hezjoda (Met. 1.983b-987a) w Teogonii 116-53 oraz u Homera (Iliada, 14.201, 246). Koresponduje to z szerszą tendencją poetów greckich do poruszania tematów filozoficznych (początek społeczeństwa, jego spoiwo, sprawiedliwość boska i ludzka itp.). Znana jest też wypowiedź Ksenofanesa z Kolofonu, krytycznie spoglądająca na antropomorficzne ujęcie bóstw przez wielkich epików Hellady, a zwłaszcza przypisanie im mnóstwa czynów i cech uważanych u ludzi za wady i przestępstwa (Sillen, fr. 11 D: πάντα θεοῖς ἀνέθηκαν Ὅμηρός θ’ Ἡσίοδός τε, ὅσσα παρ’ ἀνθρώποισιν ὀνείδεα καὶ ψόγος ἐστίν, κλέπτειν μοιχεύειν τε καὶ ἀλλήλους ἀπατεύει)

Hezjod patrzył na świat spoza „zaklętego kręgu” arystokratycznych rezydencji, protestował przeciwko zamaskowanej dworskością i estetyzmem pysze i niesprawiedliwości „dobrze urodzonych”. W Pracach… opisywał złoty wiek i kolejne epoki dziejów ludzkich, coraz to gorsze od siebie, jednakże okres heroiczny, tak cenny dla genealogii „najlepszych”, wprowadził między wiek spiżowy i żelazny, przedstawiając wojowników tego czasu jako ludzi lepszych niż ci z czasów spiżu. Mógł tu próbować uzgodnić stanowisko nieprzychylne arystokracji oraz jej tradycję pochodzenia od herosów, legitymującą uprzywilejowaną pozycję społeczną i tezy o przyrodzonych walorach duszy i ciała.

Rafał Marek
Literatura:
Kazimierz Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, PWN, Warszawa 1987;
Alois Rzach s.v. Hesiodos, Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, vol. VIII/1 (1911), kol. 1167-1240 https://de.wikisource.org/wiki/RE:Hesiodos
William Smith. A Dictionary of Greek and Roman biography and mythology, John Muray, London 1873;
Wikipedia, s.v. Hezjod https://en.wikipedia.org/wiki/Hesiod

Epoka literacka: Starożytność