Achilles podczas wojny trojańskiej, fot: livius.org
Achilles (Ἀχιλλεύς, Achilleús, łac. Achilles, Achilleus, etruskie Achle) to postać mityczna, heros, kluczowa postać wojny trojańskiej, uznawany za największego wojownika świata greckiego, nie tylko czasów bohaterów homeryckich. Wokół jego postaci i jego zgubnego gniewu obraca się akcja Iliady. Achilles jest półbogiem - synem śmiertelnego króla Myrmidonów – Peleusa i nereidy Tetydy. Ojciec oddał go na wychowanie znanemu z mądrości centaurowi Chironowi, uczącemu nie tylko rzemiosła wojennego lecz np. gry na lirze (ideał paidei arystokratycznej, kalokagatia). Homer przedstawia syna Peleusa jako najdzielniejszego spośród greckich arystokratów – wojowników walczących pod Troją.
Thetis zanurza Achillesa w Styksie trzymając go za stopę, Peter Paul Rubens, 1625
Popularny, chociaż nieobecny w eposach Homera, mit opowiada o obmyciu albo zanurzeniu Achillesa jako niemowlęcia w wodach przepływającego przez krainę zmarłych Styksu. Matka trzymała go wtedy za stopę, która z tego powodu nie stała się odporna na ciosy i zranienia (nie dosięgła jej woda). Achilles pokonał m.in. Hektora, którego ciało zbezcześcił wlokąc je za rydwanem. Była to zemsta za zabicie Patroklesa – najbliższego Achillesowi wojownika (wbrew popularnym opiniom, trudno mówić tu o związku homoseksualnym). U Homera nie znajdziemy również opowieści o słynnej strzale Parysa zadającej śmiertelną ranę nieszczęsnej pięcie. Półboski mistrz sztuki wojennej odbierał kult w wielu miastach greckich oraz w Troadzie. Dostrzec można, nie tylko ze względu na rodowód (nereidy to nimfy morskie), związek Achillesa z bóstwami wodnymi. Przedstawiany od VII wieku, przede wszystkim jako młody wojownik bez szczególnych atrybutów, przez malarstwo wazowe, rzeźbę (m.in. posąg w świątyni Ateny w Tegei) i płaskorzeźbę. Epizody mitologiczne chętnie podejmowali rzymscy (mimo złej oceny postaci przez literatów) i hellenistyczni twórcy mozaik i fresków (np. Odstąpienie Bryzeidy Agamemnonowi z Domu Poety Tragicznego w Pompejach). Tematyka mitu Achillesa interesowała twórców nowożytnych m.in. malarzy Antoona van Dijka (van Dycka) Petera Paula Rubensa, Giovanni Battistę Tiepolo czy Jamesa Barry’ego oraz rzeźbiarzy jak choćby Christophe’a Veyrier (Umierający Achilles).
Umierający Achilles, Christophe Veyrier, 1683, fot: Osama Shukir Muhammed Amin FRCP(Glasg)
Trylogię poświęconą bohaterowi stworzył Ajschylos (tzw. Achilleis, Ἀχιλληΐς składająca się z Myrmidonów (Μυρμιδόνες), Nereid (Νηρείδες) oraz Frygijczyków (Φρύγες) lub Okupu Hektora (Ἕκτορος λύτρα). Ani tytuł trylogii ani zestawienie sztuk w takim czy innym porządku nie jest bezpośrednio poświadczone przez autorów starożytnych, jednak communis opinio badaczy uznaje je za prawdopodobne. Jedynie kilka fragmentów, łącznie ok. 20 wersów, ocalało również z dramatu satyrowego Sofoklesa Kochankowie Achillesa (Ἀχιλλέως Ἐρασταί). Ironicznie lub z goryczą odnoszą się do Achillesa dramaty Eurypidesa (Hekuba, Elektra, Ifigenia w Aulidzie). Negatywny obraz herosa mieli Rzymianie. Wergiliusz pisał o nim jako o dzikim i spragnionym krwi rzeźniku (Eneida II.28, I.30, III.87.), Horacy określa go jako bezwzględnego mordercę kobiet i dzieci (Ody, 4.6.17–20). Katullus, Propercjusz i Owidiusz pisali o jego erotycznych podbojach i przygodach, słabo korespondujących z ideałem wojownika i dzielnego męża (vir) na miarę Eneasza i jego potomków.
Taki obraz Achillesa przejęło Średniowiecze (Benoit de Sainte-Maure i jego Roman de Troie, Guido delle Colonne Historia destructionis Troiae, Dante umieszczający go w drugim kręgu Inferno jako pożądliwego). Jako Scyta określił syna Tetydy kronikarz bizantyński Leon Diakon, zaś Jan Malalas pisał, że jego armia składała się z Myrmidonów, znanych później (czyli w czasach życia autora) jako Bułgarzy (groźni przeciwnicy bazyleusa Romajów, dobrze umocnieni w swym carstwie na północ od Dunaju). Wiliam Szekspir przedstawił herosa jako „byłego bohatera”, spoczywającego na laurach lenia, poświęconego związkowi z Patroklesem (Troilus and Cressida z roku 1602). Trudno nie wspomnieć o zasługującej na odrębne omówienie sztuce Stanisława Wyspiańskiego Achilleis z roku 1899 oraz ilustracjach do eposów. Wątek połączenia wojennej „sztuki zabijania” ze swoistą miłością czy fascynacją ofiarą – przeciwnikiem oraz brakiem integracji osobowości sprawcy podjął Zbigniew Herbert w Achillesie. Pentesilei.
Imię „Achilles” jest poświadczone w grece mykeńskiej dzięki tabliczkom z pismem linearnym B. Oddają je sylaby a-ki-re-u oraz a-ki-re-we (forma celownika, dativus). Imię zyskało na popularności, stając się szczególnie często spotykanym od VII wieku, pojawiła się również żeńska jego forma - Achillea, poświadczona w inskrypcji attyckiej pochodzącej z IV wieku p.n.e.. Forma Achillia jest znana ze stelli z Halikarnasu w Azji Mniejszej, taką wersję imienia nosiła kobieta-gladiator (gladiatrix) walcząca jako "Amazonka". Być może był to jej pseudonim.
Imię można rozumieć jako połączenie słowa ἄχος (áchos), znaczącego trud, ból, żal i cierpienie oraz λαός (laós) czyli naród, lud bądź wojsko. Achilles zatem to tyle co „ten, kto sprowadza cierpienie na lud” lub „ten, którego ludzie (np. żołnierze, poddani) cierpią” (por. pierwsze wersy Iliady). Achillesa można wobec tego nazwać herosem żalu, gniewu i nieszczęścia, co tworzy ironiczną antytezę z obrazem herosa chwały wojennej, doskonałego wojownika z nieśmiertelną sławą - κλέος kléos.
Dawniejsi filologowie proponowali rozmaite etymologie imienia, np. a – χεῖλος czyli „pozbawiony warg” - zatem bóstwo wodne, strumień przelewający się przez brzegi. W pierwszej części imienia dopatrywano się rdzenia podobnego do łac. aqua. Również proponowano wersja pierwotną imienia: Ἐχε-λαος – ten, kto dzierży kamienie lub ludzi (niem. "Steinhalter" lub "Volkshalter", zob. artykuł Jakoba Escher-Bürkli). Achillesa próbowano widzieć jako bóstwo światła czy też słońca lub błyskawicy, najogólniej jasnego światła z niebios. Zachowały się również starożytne etymologie filologów i poetów: ἄχος-Ἰλιεῦσιν - zdrajca Trojańczyków, ἄχος-ἰάλλειν – ten, kto przynosi cierpienia, również ἀ-χεῖλος, czyli ten który nie ssał (nie dotykał wargami) piersi matki lub którego usta spłonęły w ogniu (bo zlizał z nich ambrozję którą nasmarowała go matka? zob. niżej).
Matką herosa była nereida Thetis (Tetyda, takie samo imię nosiła też jedna z Tytanid, jednym z przydomków Achillesa było Nereios - Syn Nereidy), ojcem zaś król Myrmidonów Peleus rezydujący w Phthia, wnuk Zeusa (stąd przydomek bohatera Pelides – syn Peleusa). Tetyda była jedną z 52 córek okeanidy Doris i „Starca Morskiego” Nereusa, syna Gai z Pontosem. Nereus miał zdolności prorocze, przybierał przy tym zwykle postać antropomorficzną, jednak mógł przemieniać się wedle swej woli w zwierzęta, węża, drzewo, ogień. Przemienność postaci dziedziczyły jego córki, mieszkające na dnie morza, które zwykle wypogadzało się właśnie dla niech. Jak pisze Zbigniew Kubiak, zasiadały na złotych tronach, a ich męskimi kuzynami były trytony o rybich ogonach i miłych twarzach z wzdętymi policzkami (zwykle przygrywały na muszlach).
Chiron uczy Achillesa gry na lirze, fresk z Herculaneum
Jak opowiada Homer, Achilles wychował się w mieście ojca wraz ze swym najlepszym przyjacielem – Patroklesem. Warto zauważyć, że dopiero historie powstałe po czasach Aojdy sugerują, że wojownicy byli krewnymi lub, co najbardziej znane, kochankami (głównie w sensie instytucji pederastii, rzutowanej wstecz na czasy mityczne, por. też opowieści o Achillesie i Troilosie). Od Homera nie pochodzi również najlepiej chyba znany poza epizodami z Iliady mit o zanurzeniu przez Tetydę małego Achillesa w Styksie, dzięki czemu stał się odporny na wszelkie rany, poza piętą, za którą trzymała go matka. Inny mit opowiada, że nereida uczyniła ciało niemowlęcia odpornym na rany smarując go ambrozją i kładąc na ogniu, by ten pochłonął śmiertelne pozostałości (stąd przydomek Pyrisous – Ocalony z płomieni). Gdy niespodzianie spostrzegł te boskie obrzędy przerażony ojciec - śmiertelnik i zapewne profan, Tetyda miała porzucić i jego i dziecko, odchodząc w gniewie. U Homera Achilles jest jednak podatny na ciosy – w księdze XXI Iliady ranę zadaje mu heros Asteropaeus, syn Pelagona. Również w cyklu epicki opisującym śmierć herosa (Cypria, Mała Iliada Leschesa z Pyrra, Aithiopis, Iliou Persis Arktinosa z Miletu) nie mamy śladów odporności na rany lub słynnej pięty. Malarstwo wazowe przedstawia śmierć Achillesa od strzały przeszywającej jego pierś.
Wiele wieków po czasach Achajów, patriarcha Konstantynopola Focjusz I (pontyfikat 858-87, 877-886, święty Cerkwi Prawosławnej, znany ze sporów z papieżami i działalności naukowej) streścił w swej Bibliotece aleksandryjską Nową Historię hellenistycznego gramatyka Ptolemeusza Chennosa. Focjusz podaje m.in. że Tetyda paliła w tajemnym miejscu swe dzieci, które miała z Peleusem (por. ofiary dla Molocha). Dzieci tych było sześcioro, Peleus zauważył co się dzieje, gdy narodził się Achilles. Wyrwał dziecko z ognia, który zdążył poparzyć jedynie stopę chłopca. Król powierzył go nie wyrodnej matce, lecz centaurowi Chironowi. Ten miał ekshumować ciało giganta Damysosa pochowanego w Pallene, słynnego jako najszybszy biegacz. Chiron – znany z umiejętności medycznych – wyjął z pięty „astragale”, czyli kostki, „przeszczepiając” je do stopy Achillesa przy pomocy specjalnych substancji czy tajemnych ziół. Owe „astragale” miały wypaść, gdy Achillesa ścigał Apollin. Bohater upadł i zginął. Od prędkiego biegu pochodzi przydomek bohatera Podarkes – „O szybkich stopach”.
Mitografowie podawali, że Peleus otrzymał przepowiednię, że jego syn straci życie pod Troją, wobec tego zdecydował się posłać Achillesa na dwór króla Lykomedesa na wyspie Skyros. Tam przebrano młodzieńca za dwórkę i umieszczono wśród córek królewskich (jedna z nich, Deïdamia, zrodziła ze związku z Achillesem Neoptolemosa, zwanego niekiedy Pyrrhus – Rudy lub Ognistowłosy). Grecy jednak dowiedzieli się od wieszczka Kalchasa, że Troi nie uda się nigdy zdobyć, jeśli na polu walki nie stanie właśnie syn Peleusa i Tetydy. Wobec tego rozpoczęli poszukiwania, zresztą z dobrym skutkiem. Według tradycji niepoświadczonej u Homera, wykrycie Achillesa nastąpiło za sprawą fortelu Odysa, który przebrał się za wędrownego kupca handlującego strojami kobiecymi i biżuterią. Wśród swych towarów umieścił też tarczę i włócznię. Syn Peleusa sięgnął po nie natychmiast, a Odyseusz przekonał zdemaskowanego, by popłynął z nim pod Ilion. Znany był również inny wariant fortelu - dęcie w trąby wojenne. Córki królewskie rozbiegły się w popłochu, Achilles tymczasem zdradził się podjęciem przygotowań do obrony.
Armia syna Peleusa przypłynęła na 50 okrętach (jak wskazuje archeologia nie były to jednostki wielkie). Homer podaje, że na każdym płynęło po 50 ludzi (chyba wraz z wiosłującymi, vide okręty w Odysei sceny z Syrenami w malarstwie wazowym). W ciągu pierwszych dziewięciu lat wojny Achilles wraz ze swym laos – Myrmidonami, łupił okolice Troi, zdobywając 12 miast a przy tym, jak podaje Cypria, napaść miał na bydło Eneasza, zaś w Lyrnessos pojmać Bryzeidę. Również Neoptolemos walczył pod Troją (por. Odyseja XI. w. 467-564). Pod mury miasta sprowadził go Odyseusz, gdy wróżbita Helenus wskazał, że miasto nie będzie zdobyte bez udziału potomka Aecausa (jeden z budowniczych jego potężnych murów). Syn Achillesa otrzymuje również zbroję ojca, którą wygrał Odyseusz w rywalizacji z Ajaksem Starszym. Gdy obaj spotykają się w królestwie Hadesa, cień Ajaksa odmawia rozmowy, gdyż nadal jest rozgniewany na zwycięzcę pojedynku o rynsztunek (Odyseja XI. 543-566). Mówiąc o pokojowej rywalizacji wojowników, warto wspomnieć o przedstawionej na licznych wazach scenie, w której Achilles i Ajaks grają na planszy w grę podobną do warcabów (petteia, πεττεία od πεττοί – kamyczki). Są tak zaabsorbowani, że nie baczą nawet na szczęk oręża i bitewny hałas, stąd gdy Trojanie podchodzą ich z zaskoczenia, jedynym ratunkiem okazuje się Atena.
Achiles i Ajaks grają w "kamczyki" - petteia
Według późniejszej i nieco anegdotycznej tradycji, gdy Grecy ruszali pod miasto Priama, zatrzymali się w Myzji, którą łupili pomyliwszy z Troją. Panował tam Telephos, syn Herkulesa. W bitwie Achilles zadał mu niegojącą się ranę. Wyrocznia wskazała Telephosowi, że wyleczy go ten, kto go zranił. Wobec tego władca udał się w przebraniu żebraka do Argos, gdzie heros uzdrowił go zgonie z przepowiednią. Dzięki temu Telephos stał się przewodnikiem Greków pod Troję (porusza Apollodoros, Bibliotheca. Epitome, 3.17 – 20 z wskazującą na dawne obrzędy wzmianką o uleczeniu dzięki rdzy z włóczni). W zaginionej tragedii Eurypidesa, Telephos wędruje do Aulis w Beocji. Tam przebrany za żebraka prosi Achillesa o uleczenie rany, jednak heros odmawia, twierdząc (kłamliwie?), że nie ma wiedzy medycznej.
W dziesiątym roku wojny miał miejsce gwałtowny spór z władcą Achajów Agamemnonem. Achilles domagał się oddania Chryzeidy (Χρυσηΐς, Chryseis) jej ojcu, kapłanowi Apollina Chryzesowi. Celem było uspokojenie gniewu brata Artemidy, który wobec zatrzymania Chryseis przez Agamemnona jako branki wojennej zesłał na obóz Greków zarazę. Kalchas trafnie wskazuje na przyczynę epidemii i konieczność oddania przez Atrydę córki Chryzesa. Rozgniewany Agamemnon co prawda dziewczynę oddał, jednak w zamian zabrał Achillesowi jego brankę i nałożnicę (kochankę?) Bryzeidę (Βρισηίς, Briseis). Syn Tetydy, uniesiony gniewem, odmówił dalszej walki, co pociągnęło za sobą klęski Greków. W końcu Achilles pozwolił Patroklesowi na udawanie go, pożyczając mu rydwan i zbroję. Hektor wygrał starcie zabijając Patroklesa, zaś najbliższym towarzyszem potomka Tetydy został syn Nestora Antilochos. Wtedy też Achilles pogodził się w końcu z Agamemnonem, a gniew z powodu śmierci przyjaciela sprawia, że zabija w walce wielu Trojan. Otrzymawszy nową zbroję wykutą przez Hefajstosa pokonuje również z woli bogów Hektora, którego stale szukał wśród szyków wroga. Gdy rozpoczyna się pojedynek, Homer porównuje syna Peleusa do gwiazdy Syriusz – ogona psa Oriona. Jest to znak zła. Ciało pokonanego syna króla Troi zhańbił ciągnąc je za swym rydwanem (zgodnie z deklaracją o znieważeniu w ks. XXII w. 346). Okaleczone zwłoki oddał Priamowi dopiero po jego przybyciu do swego namiotu i pokornej prośbie. Iliada kończy się opisem obrzędów pogrzebowych Hektora, nie ma w niej wzmianki o śmierci Achillesa, chociaż o jego pochówku mówi Odyseja. Zagłada Troi i Achillesa ma dopiero nadejść.
W XXIII księdze Iliady Achilles na pogrzebie Patroklesa składa ofiarę dla zmarłego z dwunastu pojmanych Trojańczyków,. Zbigniew Kubiak zauważa, że Homer wstawia w wersie 176 ks. XXIII pół wiersza odnoszące się do ofiarnika: zły czyn umyśliwszy w duszy. Jest to swoisty podpis poety – proroka. Tenże Uczony zauważa, że ofiary ludzkie praktykowano być może m.in. w kulcie Zeusa Likejskiego (Arkadia). Część mitów (Tantal, Lykaon) wskazuje na „objawienie się” Grekom, jaką zgrozą jest zabijanie ludzi na ołtarzach bogów, w tym kierunku idzie wspomniany komentarz Homera.
Achilles opatruje zranionego Patroklosa
Rozważania Zeusa na radzie bogów demonstruje Iliada XXII. 168-176, gdzie Zeus wyznaje wobec Olimpijczyków, że drętwieje jego serce, bowiem Hektor, który tak wiele udźców wołowych (zatem najlepszego mięsa) spalił na dlań w ofierze, jest zagrożony przez boskiego Achillesa. Rączonogi bohater Achajów ściga go dookoła murów Troi, zatem trzeba rozważyć i przemyśleć, czy ocalić Hektora od niechybnej śmierci, czy sprawić, by zginął od ciosu Pelidy. W zasadzie Achilles i jego powodzenie wojenne albo jego brak jest determinowane wolą z wysoka, ona sama jest również uzgadniana i wypracowywana na Olimpie. Poza pałacami na świętej górze, gdzie na podobieństwo basileusów debatują i rozmyślają nieśmiertelni, są jeszcze inne instancje, m.in. nieuchronne przeznaczenie – Moira, przepowiednie, sprawiedliwość - Dike a ostatecznie wieczny porządek rzeczy (Themis, por. waga w ręku Zeusa w ks. XXII w. 209-213). Zeus wyroku na pobożnego i dzielnego Hektora odwrócić nie jest w stanie, na co zwraca uwagę jego córka Atena (Iliada XXII, w. 177-185). Widać tu również groźbę – inni bogowie nie pochwalą takiej interwencji. Ma to związek z poskromnieniem, dzięki Tetydzie, buntu Posejdona, Hery i Ateny przeciwko Zeusowi, o czym przypomniał matce Achilles (Iliada ks. I, w. 399-406). Na niespójność mitologicznych opowieści zwraca uwagę Z. Kubiak (Mitologia… s. 205-206): nie wiadomo jak pogodzić informację o ratowaniu Zeusa przed okowami Olimpijczyków z jego nasuwającą na myśl ludzką hybris deklaracją własnej mocy w ks. VIII. 18-27, przypominającej bardziej przechwałki watażków niż mądre i solenne nauki ojca bogów.
Zbigniew Kubiak zauważa też, że dla Zeusa, z pozoru „bożka plemiennego” Achajów epoki brązu, a wkrótce „Ciemnych Wieków”, wywodzącego się z archaicznej religii praindoeuropejskiej, Hektor – „obcy”, „innoplemienny” jest człowiekiem drogim., umiłowanym, mężem drogim (φίλος ἀνήρ philos aner). Bóstwo niebios i pioruna patrzy na wszystkich, zyskuje wymiar powszechniejszy (pod wpływem orientalnym?). Tak też helleński pieśniarz [tj. Homer], jego czciciel, patrzy (Z. Kubiak, Mitologia…, s. 200-201). Podziw w Iliadzie pada łuną i na Achajów i na Trojan, trudno pominąć również znaczenie współczucia wobec cierpienia oraz samotności, szczególnie obecnej w scenach zabijania wojowników na polu bitwy (ibidem, s. 202; sceny z ks. XX w. 407-418, ks. VI, w. 12-19; spotkanie Hektora z bojącymi się ojca w zbroi synem (w. 475); zauważenie przezeń w godzinie śmierci wygładzonych kamieni nad brzegiem Skamandra, gdzie przychodziła z praniem Andromacha w czasach pokoju, nim nadeszli Achajowie w ks. XXII, w. 156).
Na dawny kult jako bóstwa wodnego wskazuje pochodzenie od nereidy oraz podobieństwo imienia do bóstw rzecznych takich jak Acheron i Achelous. Achillesa czczono również wspólnie z Tetydą i Nereidami.
Grób herosa położony w Troadzie i znany przez całą Starożytność, czcili Tesalijczycy oraz np. wojska perskie a także Aleksander Wielki i Karakalla. Ofiary składane przy kurhanie (tumulus) Achillesa przedstawia sarkofag Polikseny z przełomu VI i V wieku, pochodzący z Frygii nad Hellespontem, która w tym czasie dostała się pod panowanie Achemenidów (stąd i perscy czciciele). O świątyni (Ἀχιλλέως ἱερόν) i pomniku lub cenotafie (μνῆμα) pod Sigentum, gdzie obywały się obrzędy mieszkańców Troady ku czci syna Peleusa, Patroklesa, Ajaksa Antlochosa pisze Strabon (Geografia 13.1.32). Tenże autor dodaje, że brak tam kultu Heraklesa, bowiem mieszkańcy opowiadają, że łupił on ich kraj.
Przedstawienie bohatera znajdowało się na monetach Związku Tesalskiego. Za jego ojczyznę uznawano Farsalos (Np. Lukan, Pharsalia VI. 350, Strabon 9. 43, też por. Pauzaniasz 10. 13.5) Głowę Achillesa przedstawiają monety Larissa Kremaste, stąd określenie Achilles Larisseus. (Wergiliusz Eneida, II. 197; XI. 404). Kult odbierał ponadto w Lakonii, coroczne uroczystości obchodzono w Brasiai (Pauzaniasz, 3. 24.5) Heroon Achillesa wybudowano m.in. w Milecie, świątynie miał w Tarencie. W Elis wystawiono mu zgodnie z wyrocznią cenotaf w gimnazjonie, w związku z którym odbywały się obrzędy żałobne kobiet elidzkich (Pauzaniasz 6. 23.3). Założyciel Bizancjum, Byzas wystawił w miejscu dawnych łaźni achillesowych ołtarz dla Achillesa i Ajaksa. Wiele posągów znajdowało się np. w Poncie. Jak pisał Pliniusz Starszy, słynna była też wyspa Leuke (Leuce, też Achillea, lub Wyspa Błogosławionych – [νῆσος] μακαρῶν ), zwana bieżnią Achillesa - δρόμος Ἀχιλλέως, położona zapewne na Krymie, przy ujściu Dniepru do Morza Czarnego. Znajdowała się tam świątynia z licznymi wotami. Półboski heros odbierał cześć również w koloniach, m.in. miastach Magna Graecia takich jak Tarent, Lokry i Kroton, stąd panhelleński charakter jego kultu, nie dorównujący jednak popularnością Heraklesowi. Od Achillesa swój ród wywodzili władcy Epiru, widząc protoplastę dynastii w Neoptolemosie. Dzięki temu również Aleksander Wielki mógł przez matkę – księżniczkę epirocką Olimpias – powoływać się na półboskie i bohaterskie pochodzenie.
Ambiwalencje i niejasność pochodzącego sprzed prawie trzech milleniów eposu otwierają pole dla rozmaitych reinterpretacji i wykorzystania postaci i motywów świata Homera. Trudno tu o sentymentalny "romantyzm wojenny" lub łatwe gesty, czasem pojawiające się w preparacjach ad usum Delphini.
Na pogrzebie Patroklesa niewolnice achajskie z pozoru płaczą nad zmarłym bohaterem i umiłowanym Achillesa, jednak w sercu każda rozpacza nad własną niedolą (Iliada XIX. 302). Neoptolemos walczy dzielnie, jednak dopuszcza się bluźnierstwa atakując starego króla Priama przy ołtarzu (zatem w miejscu ochrony i azylu). Następnie bierze sobie za żonę córkę Heleny, Hermionę, jednak zabiera jako konkubinę czy nałożnicę wdowę po Hektorze. Andromacha rodzi mu syna – Molossa, przodka dynastii. Swoistym wyrokiem boskiej Dike lub Themis jest śmierć Neoptolemosa w Delfach, gdzie udał się z żądaniem, by Apollon wynagrodził za śmierć Achillesa.
Achilles deklaruje że darzy Bryzeidę uczuciem (miłością? Iliada IX, w. 334-343). W komentarzu do wersu 336 księgi IX Walter Leaf zwraca uwagę, że fragment mówiący o żonie - ἄλοχος – mogą odnosić się do Klitajmestry (Agamemnon ma swą żonę – niech zadowoli się nią, dlaczego odbiera cudzą zdobycz?). Mogą równie dobrze odnosić się do Bryzeidy, jednak zdaje się to być środek retoryczny, tym bardziej że słowa o Bryzeidzie jako żonie przeczą wypowiedzi Achillesa w wersie 395 księgi IX, gdzie mowa o planach wzięcia za żonę jednej z panien Achajskich. Liddell –Scott – Jones Dictionary podaje, że ἄλοχος to nie tylko żona, lecz również partnerka seksualna, przynajmniej na dłuższy czas, w trwałym związku (partner of one's bed, wife), może to być też kochanka (leman, concubine z powołaniem na Odyseję IV. 623 i Iliadę 9. 336 czyli interesujący nas ustęp).
W świetle realnego okrucieństwa wojny, zwłaszcza jej doświadczenia przez ofiary cywilne, warta uwagi jest powieść z roku 2018 pióra Patricii Mary W. Barker The Silence of the Girls. Sam tytuł nawiązuje do znanego filmu, którego protagonista – Hannibal Lecter - ma również cechy sprowadzającego śmierć "nadczłowieka". Lecter charakteryzuje się m.in. niebywałą, nadludzką wręcz inteligencją i zasobem wiedzy przekraczającym możliwości umysłu ludzkiego, cechując się obok tego tężyzną fizyczną, urokiem osobistym itp. Można ironicznie powiedzieć, że brakuje mu tylko kąpieli w Styksie.
Powieść Barker przedstawia wydarzenia z Iliady z punktu widzenia Bryzeidy, z perspektywy nie tyle historycznej, co wykorzystującej epikę do przedstawienia uniwersalnych problemów. Fabuła rozpoczyna się od złupienia przez Myrmidonów Lyrnessos. Zgodnie z prawem wojennym (vae victis, zawojowanie - debellatio) następuje masakra mężczyzn (por. np. losy peregrini deditici w Rzymie lub Melos podczas wojny peloponeskiej). Kobiety stają się zdobyczą – Bryzeida jako córka królewska przypada, zgodnie z zasadą suum cuique, królowi – Achillesowi. Dalej mamy dobrze znane wydarzenia spod murów Troi. Bohaterka powieści zachodzi jednak w ciążę z Achillesem wkrótce przed jego śmiercią. Heros wie dzięki przepowiedni o zbliżaniu się kresu życia, decyduje się zatem wydać konkubinę za jednego ze swych oficerów. Historia kończy się odpłynięciem Achajów do ojczyzny.
Narracja Bryzeidy jest niemalże w całości monologiem wewnętrznym, niekiedy mamy informacje o myślach Achillesa. Jej wypowiedzi skierowane do innch osób są bardzo nieliczne. Los Trojanek i ofiarę z córki Priama na grobie Achillesa Barker zaczerpnęła z Trojanek Eurypidesa. Powieść przedstawia brutalność wojny wraz ze stanami emocjonalnymi m.in. Achillesa i Patroklesa. Do współczesności widzianej z perspektywy historycznej (Iliada a wojna totalna i niewolnictwo wojenne takie jak np. w Armii Oporu Pana Josepha Kony czy w czasie wojny w Demokratycznej Republice Kongo, by wspomnieć tylko najbardziej obecne w mediach konflikty) nawiązują słowa Bryzeidy, że chociaż Priam jako pierwszy całuje ręce zabójcy własnego dziecka, to ona tak jak wiele kobiet przed nią musi rozkładać nogi przed mężczyzną, który zabił jej męża i braci (And I do what countless women before me have been forced to do," Briseis thinks bitterly, "I spread my legs for the man who killed my husband and my brothers.").
Rafał Marek
Literatura:
Artykuły w Wikipedii (j. ang.): https://en.wikipedia.org/wiki/Achilles
https://en.wikipedia.org/wiki/The_Silence_of_the_Girls
Jakob Escher-Bürkli s.v. Achilleus 1 [w:] Pauly – Wissowa Realencyclopädie, Band I/1 (1893), kol. 221-245; https://de.wikisource.org/wiki/RE:Achilleus_1
Biblioteka patriarchy Focjusza z opowieściami o Achillesie, Tetydzie i Peleusie: http://www.tertullian.org/fathers/photius_copyright/photius_05bibliotheca.htm
Zbigniew Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Znak, Kraków 2013 (wyd. elektroniczne, paginacja wg. pliku pdf)
Walter Leaf, Commentary on the Iliad, Macmillan, London 1900 (www.perseus.tufts.edu)
Wilhelm Richter, Die Spiele der Griechen und Römer, Seemann Verlag, Leipzig 1887 https://archive.org/details/diespieledergri00richgoog
