Atena Mattei, rzymska kopia greckiego pomnika Ateny, I wiek p.n.e.
Atena (Ἀθήνη/Ἀθηνᾶ; Athḗnē/Athēnâ), bogini najważniejszej polis Hellady, była córką Zeusa i tytanidy Rozwagi - Metis. Jednak przyszła na świat nie z łona matki, lecz z głowy ojca, z której wyskoczyła z okrzykiem wojennym jako dorosła kobieta w pełnym rynsztunku bojowym i świetlistej zbroi (malarstwo wazowe przedstawia ją odpowiednio pomniejszoną). Atena znalazła się w ciele swego ojca, gdyż ten połknął jej matkę, dowiedziawszy się od Uranosa i Gai lub samej Metis, że po urodzeniu córki, Metis zrodzi syna, który obali Zeusa. Według jednego z mitów, Hera, zazdrosna, że Zeus sam dla siebie zrodził dziecko, własną mocą poczęła i urodziła Hefajstosa. Inny wariant podawał, że rezultatem zazdrości Hery był spłodzony bez udziału mężczyzny potwór Tyfon.
Ateński akropol wraz z posągiem Ateny w tle, Akropol w Atenach (1846), Leo von Klenze
Atena była dziewiczą patronką wojny, rzemiosł oraz prac właściwych greckim kobietom, a ważnych dla każdego domu i każdej rodziny. Opiekowała się rodami wywodzącymi się od herosów oraz miastami m.in. Spartą, gdzie miała świątynię na akropolu, Gortyną, Lindos i Larisą. W czasach mykeńskich zapewne patronowała zamkom i pałacom arystokratów. Jej najbardziej znany i najczęściej spotykany epitet – Pallas – oznacza dziewczynę, młodą pannę (por. słowo παλλακή – konkubina czy kochanka). Inne jej przydomki to Ergane – pracownica, Partenos – dziewica, panna niezamężna, Polias – patronka miast oraz Promachos – walcząca w pierwszym rzędzie, zatem wiodąca armię do boju.
Narodziny Ateny z głowy Zeusa, 550 - 525 p.n.e.
Rzymianie utożsamiali Atenę z Minerwą lub etruską Menrvą, Grecy zaś dopatrywali się dobrze znanej im Ateny w przeróżnych boginiach wschodnich, czczonych w krajach graniczących z ternami przez nich zasiedlonymi i kolonizowanymi. Do owych bogiń należały między innymi mająca sanktuaria w Licji Maliya, egipska Saïs (Herodot, Dzieje 2,28), Anat z Ugarit oraz palmirska Allat. Podobnie jak wiele bogiń krajów Bliskiego Wschodu, Atena należy do typu bogini uzbrojonej, zajmującej się wojną sprawiedliwą, przemyślaną i prowadzoną roztropnie przez stronę mającą godziwy casus belli. W V wieku przed p.n.e. stała się też patronką filozofii.
Srebrna tetradrachma, na której przedstawiono sowę Ateny, 480-420 p.n.e.
Jej atrybuty to włócznia i tarcza. Świętym zwierzęciem była sowa (zachowało się wiele monet ateńskich np. srebrnych tetradrachm z przedstawieniem tego właśnie ptaka, zwanych „sówkami”), zaś poświęconą jej rośliną – drzewo oliwne. Słynny puklerz – Egida (aegis, αἰγίς) był wykonany przez ojca Bogini ze skóry jego karmicielki – kozy Almatei. Egidą lub Gorgoneionem określano też specjalny pancerz – karacenę z wizerunkiem Meduzy (zob. np. posąg Ateny Lemnijskiej Fidiasza oraz Atenę Mattei z Luwru). Miał z niego wydobywać się ryk jak z miriady smoczych gardeł (Iliada 4.17). Najbardziej znanym ośrodkiem kultu były Ateny ze słynnym Partenonem na akropolu.
Opis przyjścia Ateny na świat pojawia się u Hezjoda w Teogonii 886-899 oraz 924-926. Zeus pojął za żonę Metis. Gdy ta była w ciąży z Ateną, bogini Gaja przepowiedziała, że syn zrodzony z Metis obali panowanie swego ojca. Władca Olimpu postanowił połknąć brzemienną Metis, jednak nie przyniosło to kresu kłopotom. Z pomocą Prometeusza albo Hefajstosa połknięta kobieta urodziła Atenę przez głowę Zeusa. Motyw niezwyczajnego sposobu przyjścia na świat pochodzi ze Wschodu. Symbolicznie łączy Atenę z mocą jej ojca i mądrością i przebiegłością jej matki. Atena stale pomagała bohaterom takim jak Achilles (Ilias, 1.194-218), Odyseusz (Odyseja, 1.48) i Diomedes (Iliada 5.826). Mitografowie podają, że była również opiekunką dobrze znanych herosów, takich jak Herakles, Perseusz i Jazon.
Wygrała spór z Posejdonem o panowanie nad Atenami, gdyż ofiarowała drzewo oliwne, bardziej przydatne mieszkańcom niż dar boga mórz, którym był wspaniały koń. Mit ten nie tylko wskazywał praprzyczynę kultu Bogini w jej mieście, lecz ponadto wyjaśniał w prosty sposób kluczową rolę uprawy oliwek dla gospodarki polis, akcentując dodatkowo roztropność dokonujących trafnego wyboru Ateńczyków. Wersja mitu przekazana przez Warrona, znana nam jedynie pośrednio dzięki Civitas Dei św. Augustyna, uzasadniała też rolę społeczną kobiet.
Atena Giustiniani, rzymska kopia pomnika Ateny Pallas
Wart uwagi jest ponadto mit o zrodzeniu się Erichthoniosa (Ἐριχθόνιος; Erichthónios). Hefajstos próbował posiąść (zgwałcić?) Atenę, jednak nie zdołał odbyć z nią stosunku, zaś jego nasienie spłynęło na jej udo. Bogini starła je kawałkiem wełny (ἔριον, érion ), który rzuciła na ziemię (χθών, chthṓn ). Tak powstał mający ciało węża Erichthonios, którego matka-Ziemia powierzyła bogini. Atena ukryła go w koszu z wężami i oddała pod opiekę trzech córek Kekropsa: Aglauros, Pandrosos i Herse. Opiekunki postanowiły zajrzeć do kosza, jednak widok człowieka – węża tak je przeraził, że dwie z nich spadły z Akropolu i poniosły śmierć. Mit zdaje się być powiązany z trudnym do wyjaśnienia obrzędem Arrhephoroi odprawianym na Akropolu. Gdy przedziwny syn Hefajstosa dorósł, ogłosił się królem Aten, wzniósł statuę bogini na Akropolu oraz ustanowił Panatenaje (Apollodoros 3.188-190). Jego narodziny z ziemi na Akropolu miały wskazywać na autochtoniczność Ateńczyków. Iliada 2.546-51 mówi jednak nie o Erichthoniosie, lecz o Erechteusie, jako „zrodzonym z ziemi”, brak też kultu Erichthoniosa odrębnego od kultu Erechteusa. Obie postaci wyodrębniają się dzięki swej genealogii mitycznej dopiero w V wieku (Eurypides, Ion 267 i n.).
Przede wszystkim Atena była opiekunką swego miasta, na co wskazuje m.in. częste występowanie epiklez takich jak Poliás oraz Polioúchos oraz umieszczenie licznych sanktuariów bogini na Akropolu. Iliada również wyraźnie mówi o roli Bogini jako opiekunki Aten (2. 549 i n.), przyjmuje też, że również na akropolu Troi mieściła się jej świątynia z kapłanką i posągiem tronującej bogini. Kobiety, które prosiły ją o ochronę i wspomożenie składały jako ofiarę - votum peplos (strój lub płat tkaniny), obiecywały również całopalenie z dwunastu krów (Ilias 6. 297-310). Również na akropolu Gortyny znajduje się sanktuarium Ateny datowane na początkowe lata epoki archaicznej. Podobnie jak w świecie homeryckim i w rzeźbie krajów Azji mniejszej, Gortyńczycy zlecili przygotowanie dużych rozmiarów posągu tronującej bogini. Fritz Graf pisze, że również na akropolu w Emporio na wyspie Chios kult Ateny jest poświadczony od VIII wieku, zaś od przełomu wieków VII i VI poświadczone jest istnienie posągu stojącej Ateny w hełmie. Sanktuarium wzniesiono w sąsiedztwie megaron książąt miasta.
Herodot pisze w Dziejach 4.189 o „posągu Pallas Ateny”, czyli Palladium. Można je określić jako posążek – talizman bogini, którego obecność w polis zapewnia ochronę wojowniczej patronki. Mit mówi o związku między bezpieczeństwem Troi a Palladium. Gdy Odyseusz i Diomedes skradli go, miasto upadło. Posiadanie owego ochronnego posążku deklarowało wiele miast. Pauzaniasz (1.28) pisze o Atenach, Liwiusz (5.52.7 oraz passim) wskazuje Rzym. Trzeba pamiętać, że wiara w ochronę bogini dzięki obecność jej specjalnego, cudownego wizerunku doczekała się w dobie rzymsko-bizantyńskiej swoistej chrystianizacji i przetworzenia w kontekście nauki o orędownictwie świętych z Matką Bożą na czele (Fritz Graf powołujący się na H. Belting, Bild und Kult, 1992). Wskazują na to otaczane czcią ikony oraz do dziś wykonywane w Cerkwi i popularne wśród prawosławnych z Grecji i innych krajów pieśni, szczególnie pochodzące z Akatystu ku czci Teotokos (Ακάθιστος Ὕμνος, powstał w V-VI wieku, przypisywany Romanowi Melodosowi). Hymn ten śpiewano w podzięce za ocalenie oblężonego przez Awarów w roku 626 Konstantynopola, chociaż część źródeł podaje, że odmówiono go po raz pierwszy dopiero jako dziękczynienie za uratowanie Nowego Rzymu przed armią arabską w latach 677 i 718. Za pośrednictwem Wenecjan i zapewne mnichów bizantyńskich obecnych w Rzymie i południowych Włoszech, w VIII-IX wieku hymn, przełożony na łacinę, stał się inspiracją i wzorem dla średniowiecznej pobożności maryjnej Kościoła łacińskiego (por. poza Bogurodzicą, np. Godzinki ku czci Niepokalanego Poczęcia NMP oraz Litanię Loretańską).
Homer w Iliadzie 5.333 i Hezjod w Teogonii 926 zaznaczali, że Atena to bogini, która ceni sobie wojnę i rywalizację z nią związaną. Wskazywało na to przede wszystkim nieodłączne uzbrojenie. Broń składano w jej świątyniach jako votum. Rola Ateny jako bogini wojny, zwłaszcza wojny w obronie polis, dopełniała rolę Aresa i Enyaliusa – zajmujących się wojną zaczepną i sprawami wojowników, zwłaszcza już stojących na polu walki i ścierających się w bitwie. Dlatego też owi bogowie pojawiają się wraz z Ateną np. u Homera w Iliadzie 5.430, gdzie mamy Aresa, Atenę i Enyo. Jako wojowniczka – roztropna dowódczyni Atena opiekowała się młodymi mężczyznami, co znalazło też wyraz w mitach, w których troszczy się o los herosów i udziela im chętnie pomocy.
Efebowie ateńscy składali przysięgi w Aglaureion, ciesząc się dzięki temu opieką bóstw obu aspektów wojny i trudu żołnierskiego: Aresa i Ateny z przydomkiem Areia. Poza służbą wojskową sensu stricto, przysięgi i uroczystości zapewniały włączenie młodych mężczyzn do społeczeństwa jako czynnych, zaangażowanych obywateli. Bardzo duże znaczenie miało święto Apaturia, o którym pisze np. Herodot, Dzieje 1.147. Miało ono bardzo dawny rodowód, bowiem obchodzono je jeszcze w epoce brązu, niewiele przed rozpoczęciem wędrówek Jonów. Apaturia był poświęcone Atenie Phratria oraz Zeusowi Phratriosowi. Wtedy też młodzi mężczyźni byli przyjmowani do fratrii. Zeus i Atena Phratria pełnili, jak pisał Platon, rolę zasadniczego źródła samookreślenia obywateli Aten (Plat. Euthd. 302 D).
Związek z fratriami i podobnymi stowarzyszeniami rodowymi występował też w innych miastach greckich. Atena Phratria odbierała cześć na Kos, Lindos i Kamiros. Przejawem jej kultu były też zawody o tytuł najpiękniejszego młodzieńca odbywające się w Elis – zwycięzcy pozwalano zanieść w procesji broń – votum dla Ateny, zaś ten, kto zajął drugie miejsce prowadził do sanktuarium ofiarną krowę (Theophrast fr. 1; Myrsilos, Fragm. Graecorum Hist. 477, F 4; Athenaios 13, 20, 565E 609E). W kapłanach – dzieciach Ateny Alea w Tegea (Pauzaniasz 8.47.3), Ateny Cranaea w Fokidzie (Pauzaniasz 10.34.8) oraz Ateny w Syris (Lycophron 984-990) widać pozostałości dawnych obrzędów inicjacyjnych (Fritz Graf).
Homer pisze, że Atena kształciła młode panny we „wspaniałych dziełach” (Hymn. Ven. 14.f). Stąd Grecy często przydawali jej czcigodny epitet Εργάνη (Ergánē – zręczna i pilna pracownica). Kluczową pracą kobiet jeszcze od czasów neolitycznych wspólnot rolników było przędzenie i tkactwo, stąd również w opisującym społeczeństwo arystokratyczne eposie Homera Atena jest boską prządką par excellence (np. Ilias 5.734 i n. oraz praca Penelopy, oczekującej na męża). Platon opowiada o niej jako o wynalazczyni tkania (Uczta 197B; też zob. Diodor Sycylijski 5.73.8, Aelian, De natura animalium 1.21). Pauzaniasz pisze, że drewniana figura siedzącej Ateny na akropolu w Erythrae (Paus. Graeciae Descr. 7.5.9) oraz posąg z Ilium dzierżyły wrzeciono (Apollodoros, 3.143). Z sanktuarium Ateny na wyspie Lindos pochodzi terakotowa rzeźba bogini bez uzbrojenia, lecz z wrzecionem właśnie. Również monety z miast greckich Azji Mniejszej przedstawiają, tym razem zbrojną, Boginię z wrzecionem właśnie.
Liczne sanktuaria o archaicznym i nawet dawniejszym rodowodzie przechowywały jako wota czy wykorzystywały w pracy na swe potrzeby wrzeciona i ciężarki do krosien, składane tam wraz z wotami czcicielek. Wiemy również, że w Tarencie odbywał się rytualny agon dziewcząt, rywalizujących w przędzeniu wełny, podobny do przędzenia i tkania peplosu do świątyni na Akropolu ateńskim. Peplos ten tkały dwie wybrane dziewczęta „z dobrych domów”, zwane Arrhephoroi. Przędzenie miało charakter służby świątynnej trwającej rok, było też przygotowaniem do małżeństwa, stanowiąc kontynuację obrzędów inicjacyjnych (analogicznie do kapłanów-chłopców, jak pisze Fritz Graf). Również na wyspie Kos dwie dziewczęta służyły przez rok Atenie. Młode panny z Lokrów składały daninę w świątyni Bogini w Ilium, co również było przekształconym i zredukowanym obrzędem inicjacji do roli kobiety zamężnej. W Trojdzenie Atena Apatouria, mająca świątynie na wyspie Hiera, zwanej też Sfajria, otrzymywała ofiarę z pasów, składaną przez dziewczęta mające wyjść za mąż. Wzmiankujący o tym Pauzaniasz (2.33.1) pisze o wyspach należących do Trojdzeny i mitologicznym wyjaśnieniu ofiary zaręczonych panien jako rytu ustanowionego przez Ajtrę, która wskutek snu zesłanego przez Atenę popłynęła na wyspę Sfajrię, by złożyć ofiarę cieniowi pogrzebanego tam Sfajrosa, woźnicy Pelopsa. Tam miał ją posiąść Posejdon, stąd i wzniesienie, jak wyjaśnia Pauzaniasz, świątyni Ateny Apaturia - Zdrajczyni.
Panatenaje (Παναθήναια; Panathḗnaia) łączyły dawne uroczystości, takie jak przedstawienie młodych wojowników i kobiet, obrzędy ofiarne oraz obchody nowego roku z wielką pochwałą Aten przez ich mieszkańców. Pierwszy raz miał je urządzić mityczny król Erichthonius (zob. np. Marmor Parium 10). Plutarch (Theseus 24.3) przypisał jednak ich zaprowadzenie Tezeuszowi, Pauzaniasz zaś (Graec. Descr. 8.2.1) jedynie rozwinięcie ceremoniału. Jak wyglądały najdawniejsze obchody nie wiemy, znana ze źródeł forma święta powstała w VI wieku, zreformowano je w latach 566/554 (Hieronim, Chronicon) lub, jak pisze Robert Parker, za czasów Pizystrata. Communis opinio widzi w procesji przedstawionej na fryzie Partenonu wiele odwołań do realiów Panatenajów, chociaż szczegóły pozostają przedmiotem dyskusji.
Ważną rolę odgrywały charakterystyczne amfory wręczane jako nagrody właśnie podczas Wielkich Panatenajów. Zawierały oliwę – dar Ateny dla Attyki, wręczano je zwycięzcom agonów. Malowidła wazowe wskazują, że zawody muzyczne datują się również na VI wiek, zaś recytacje rapsodyczne dzieł homeryckich łączyć można z Hipparchem (Robert Parker). Wiele informacji o przebiegu uroczystości i towarzyszącym im przygotowaniom zawierają inskrypcje. Sporo konkurencji było otwarte dla indywidualnych zawodników z całej Grecji, inne dla drużyn, jak np. sztafeta z pochodniami, w której rywalizowały phylai ateńskie.
Panatenaje obchodzono co roku. Co cztery lata, 28 dnia miesiąca Hekatombaion (lipiec – sierpień), odbywały się natomiast Wielkie Panatenaje. Miasto prezentowało swe elity, wojowników oraz sojuszników w wielkiej procesji, w której peplos, przygotowany przez pieczołowicie pracujące przy krosnach kobiety, był uroczyście niesiony jako wspaniałe votum dla Ateny. W trakcie procesji można było go oglądać rozwieszony niczym żagiel na maszcie świątecznego okrętu na kołach. Procesja docierała do monumentalnego ołtarza na Akropolu, gdzie składano wielkie ofiary (stąd też nazwa miesiąca, w którym świętowano, chociaż liczba „100” była symboliczna). Mięso rozdawano między obywateli. W nocy obchodzono pannychis – całonocne uroczystości, podczas których występowały chóry chłopców i dziewcząt. W procesji, idącej z Kerameikosu przez Agorę do świątyni Ateny Polias na Akropolu, specjalne miejsce przypadało nie tylko hoplitom i kawalerii, lecz również metojkom, wyzwoleńcom, „pięknym starcom” (Ksenofont, Symp. 4.17) oraz dziewicom pełniącym funkcje religijne, jak np. κανηφόροι (kanēphóroi ) - „niosącym kosze” z ofiarami. Była to zaszczytna funkcja wolno urodzonych młodych piękności ateńskich (por. Arystofanes, Lysistrata 646). Jak pisze Robert Parker, od V wieku przedstawiciele podbitych miast greckich, określani eufemistycznie jako „osadnicy”, byli zobowiązani (czy przynajmniej Ateny oczekiwały od nich) udziału w Panatenajach, które tym samym stały się potwierdzeniem i demonstracją hegemonii i potęgi stolicy Attyki.
Panatenaje stanowiły ponadto najważniejszą część cyklu świąt noworocznych, którego początkiem były Plynteria – święto obmywania (boskiej kąpieli), przypadające 25 dnia poprzedniego miesiąca Thargelion. Starożytny posąg Ateny rozbierano, niesiono nad morze, myto i przebierano. Obrzędy owe stanowiły znak nowego początku. Na popularność Plynteriów wskazuje też np. nazywanie przez Jonów miesiąca Thargelion Plynterionem.
16 dnia miesiąca Hekatombeion świętowano Synoikia, będące upamiętnieniem synoikizmu – procesu rozwoju państwa ateńskiego z poszczególnych wiosek. Można zatem powiedzieć, że było to święto zjednoczenia prowadzącego do chwały i potęgi attyckiej polis. Również z tej okazji składano ofiarę ku czci Ateny na Akropolu. Panatenaje zamykały cykl rozpoczęty świętem początku nowego roku – Plynteriami, prowadząc ku obchodzonej przez polis pochwale siebie samej przy jednoczesnym zaznaczeniu łączności między powodzeniem i siłą miasta a opieką Patronki.
Jak pisze Richard Neudecker, starożytni uważali, że twórczość Fidiasza była ściśle powiązana z polityką Peryklesa. Obejmowała okres od ok. 460 do 430 roku, najwięcej dzieł jego pracownia stworzyła w ciągu trzech lat, to jest 448-445. Związki z Peryklesem stanowiły dobrą pożywkę dla skandali. Między rokiem 438/7 a 433/2 Rzeźbiarza oskarżono o przywłaszczenie złota przeznaczonego na posąg Ateny Parthenos. Plutarch opowiada nawet, że Fidiasz miał umrzeć w więzieniu ateńskim (Plut. Pericles 31). Richard Neudecker zwraca uwagę, że nie jest to informacja prawdziwa, jednak Twórca w związku z oskarżeniami przeniósł się do Olimpii.
Jego posągi uznawano za powstające pod boskim natchnieniem, zwłaszcza ogromne rzeźby ze złota i kości słoniowej: Atenę Parthenos i Zeusa Olimpijskiego. Oceniano je jako ucieleśnienia idei sztuki jako takiej, ich wielkość i bogactwo wyrazu wraz z doskonałością warsztatu wywoływały pobożne uniesienie i zapał religijny.
W latach 465-456 Fidiasz stworzył posąg z brązu przedstawiający Atenę Polias (Promachos), przeznaczoną dla Akropolu. Jej wygląd można zrekonstruować z monet. Miała co najmniej 7 metrów wysokości, dzierżyła włócznie w bojowym geście, zaś na tarczy umieszczono relief z Centauromachią, opracowany przez Parrhasiosa a wykonany przez Mysa. Nie jest pewne, czy ten monumentalny posąg był wzorem dla rzeźb Ateny w typie „Medici”, których rzymskie kopie zachowały się do naszych czasów (Richard Neudecker). Pauzaniasz oglądał na Akropolu tzw. Atenę Lemnia, konsekrowaną w związku z posłaniem kleruchów na Lemnos.
Najsłynniejszym posągiem Ateny jest jednak ten wykonany z kości słoniowej i ze złota, a ustawiony w Parthenonie, który Fidiasz stworzył między 447 a 438 rokiem. Słynął między innymi z bogactwa dodatkowych postaci otaczających Patronkę miasta, nie tylko Nike stojącą na jej prawej dłoni. Na hełmie były sfinksy i gryfy, zaś na podeszwach sandałów sceny Centauromachii. Na wewnętrznej stronie tarczy namalowano Gigantomachię, zaś na zewnętrznej bitwę z Amazonkami. Powiadano, że to malowidło ukrywało portrety Peryklesa albo Fidiasza. Płaskorzeźby na cokole przedstawiały narodziny Pandory w otoczeniu bóstw.
Minerwa to bogini etruska wprowadzona do Rzymu jako członkini Triady Kapitolińskiej obok Jupitera i Junony, czczonych w świątyni na Kapitolu. Przedstawienia Minerwy na zwierciadłach etruskich jako bogini wojny wzorowanej na Atenie pozwalają na tezę, że było to bóstwo „recypowane” z kultury Hellenów dzięki intensywnym kontaktom kulturowym i handlowym. Wpływ Etrusków na Rzymian i łatwe zakorzenienie się kultu ich bóstw wśród Kwirytów wskazuje na niewielką liczbę „własnych” bogów rzymskich. Jednakże nie jest to pewne, zaś wpływ Etrusków mógł, być jak wskazuje Robert C. Philips, mniejszy, nie będąc przy tym ograniczonym do czasów panowania królów etruskich, to jest lat 626-509. Warron (De lingua latina 5.74) przyjmował, że Minerwa była boginią Sabinów, których wpływ na Rzym można datować na wczesne czasy królewskie. Wtedy też miały miejsce początkowe kontakty z Etruskami (Liwiusz, 1.14.4.-15), zorientowanymi również w sprawach bóstw sabińskich. Warron pisze o dawnych związkach z Mons Caelius (De ling. lat.. 5.46). Znajdowała się tam świątynia Minervae Captae, wspomniana we wczesnym (?) opisie pochodu rytualnego Argei w libri sacerdotum Minervium zachowanym u Warrona w De ling. lat. 5.47.
Upodobnienie owej sabińskiej Minerwy do Ateny dokonać się mogło już u Etrusków. Tamtejsze amfory z VI wieku przedstawiają mit z Teogonii Hezjoda o narodzeniu się Ateny z głowy Zeusa (Theog. 820-880; 886-900). W Rzymie 19 lipca obchodzono święto Quinquartus, poświęcone rzemieślnikom, którym patronowała Minerwa. Tenże dzień był poświęcony również jednemu z najdawniejszych bogów Italików – Marsowi. Muzykanci czcili Minerwę 13 lipca, celebrując Minusculae Quinquartus. Związek bogini z wojną i z muzyką wiązał ją z tubilustrium obchodzonym 23 marca (Owidiusz, Fasti 3.850). Zatem tradycyjna bogini autochtonów była podobna do bóstwa z dalekiej Attyki jako opiekunka spraw ważnych dla familia i gens archaicznych Rzymian.
Najwcześniejszą znaną nam formą imienia Ateny jest znana z odnalezionych w Knossos tabliczek zapisanych pismem linearnym B forma „Atana Potinija”. Słowa zapewne oznaczają „Panią [miejsca należącego do] At(h)ana”. Można z tego wywnioskować, że późniejsze imię bogini wywodzi się od nazwy miejscowości, zatem wpierw były Athenai, a następnie imię Atena. Występująca w Iliadzie i Odysei forma Athenaia/Athanai to przymiotnik, znaczący „należącą do Athena(i)”. Brak zatem w piśmie linearnym B imienia bogini, jednakże można mówić o jej istnieniu jako jednego z wielkich bóstw żeńskich – „Pań” czyli Potniai właśnie. Nie wynika z tego konieczne, że była to bogini pałaców i wojny. Prawdą jest jednak, że niektóre świątynie Ateny stanowią kontynuację pałaców doby mykeńskiej, co widać w samych Mykenach i w Atenach. Nie jest pewne twierdzenie o zaliczanym do świętych zwierząt Ateny wężu jako pochodzącym jeszcze z kręgu kultury minojskiej albo mykeńskiej (zob. np. rzeźbę Athena Giustiniani z wężem – strażnikiem Akropolu u stóp Bogini). Fritz Graf uznaje jednak, że można mówić o mykeńskich korzeniach funkcji politycznych i militarnych Ateny, zwłaszcza w jej relacji do władcy.
Parthenos (Παρθένος; Parthénos ) - boski epitet najbardziej znany jako określenie Ateny, oznacza tyle co „panna”, „dziewica” w sensie niezamężnej młodej kobiety w wieku pozwalającym na małżeństwo zgodnie z greckim prawem zwyczajowym. Poza Ateną epitet ten określał również Artemidę i Herę (hymn homerycki ad Venerem, 7-20). W ten sposób określano też słynny posąg bogini wykonany przez Fidiasza. Monety z przedstawieniem na nich głowy Ateny Parthenos określano jako parthénoi (Pollux 9.74). Jak pisze Fritz Graf, epitet „parthenos” często odnosi się do roli bogiń w życiu kobiet. Rzadko używano go jako epiklezy w kulcie, dowiedzione jest to jedynie w wypadku Hery, w poezji zaś dla Artemidy na Faros oraz w dedykacjach metrycznych dla Ateny. W zachowanej na tablicy z brązu przysiędze złożonej przez miasto Assus obejmującemu tron Kaliguli w roku 37 Atenę określono jako Parthenos. Nie wiadomo czy słowo „parthenos” jest synonimem „pallas” („dziewczyna” wg Strabona 17.1.46). Do dziś zachowało się w grece cerkiewnej określenie „parthenos” jako epitet Matki Bożej.
Epitet „Pallas” (Παλλάς/Pallás ) pojawia się 47 razy w Iliadzie i Odysei, zawsze w związku z imieniem Ateny. U późniejszych autorów występuje również samodzielnie, często w wierszowanych dedykacjach z Akropolu. Nie mamy, jak pisze Robert Parker, świadectw osobnego kultu Ateny Pallas, jest to zatem słowo wyrażające cześć, nie wskazujące na jakąś funkcję czy atrybut. Etymologie kierują się ku czasownikowi pallo/pallomai, są też odnoszone do giganta albo dziewczyny o imieniu Pallas, zabitej przez Atenę (zob. np. Platon, Kratylos 406D, Papirus Oxyrhynchos 2260 kol. 2 (Apollodoros?)). Współcześnie zwraca się uwagę na podobieństwo słowa „pallas” do „pállax” - młodego człowieka (obu płci), do semickiego słowa ba’alat - władczyni, pani oraz do słowa qa-ea1 poświadczonego na znalezionej w Tebach tabliczce z pismem linearnym B . Imię Pallas nosił też heros attycki zwany Pallene, syn Pandiona oraz heros z Arkadii, syn Lykaona, wnuk Ewandra. Tego ostatniego tradycja rzymska uważała za sojusznika Eneasza, zabitego przez Turnusa (Eneida 8. 429-509). Był eponimem Palatynu – mons Palatinus (Servius w komentarzu do Aeneis 8.51).
Chętnie przedstawiali Atenę- Minerwę malarze Odrodzenia, jak np. Sandro Botticelli na płótnie z ok. 1482 roku Pallas i Centaur, powstałym na zamówienie panującego we Florencji Wawrzyńca Wspaniałego. Centaur, uosobienie dzikości, impulsów i popędów, dostał się ukradkiem do ogrodu cnoty i rozumu z gotowym do strzału łukiem. Jednak strażniczka – Atena Pallas – przedstawiona z potężną halabardą – poskramia jego zapędy chwytając go za czuprynę. Zwycięża tym samym virtus, ratio i continentia, chroniąc porządek boskiego ogrodu humanistycznego szczęścia uporządkowanego niczym bryły platońskie. W dziele Andrea Mantegna Minerwa przepędzająca Wady z Ogrodu Cnoty powstałym w latach 1499-1502, Atena również występuje w doskonale znanej roli strażniczki, nauczycielki i uosobienia mądrości i uczoności antycznych Greków i Rzymian, dzięki którym rozwija się pełnia ludzkiego potencjału, prowadząc do cywilizacji przypominającej utopijne w dużej mierze wyobrażenia Dantego i części humanistów o „raju ziemskim” z cesarzem (podobnym do princepsa Augusta) na czele.
Pallas Atena i centaur, Sandro Botticelli, 1485
Oprócz tego malarze wykorzystywali Atenę jako symbol zwycięstwa chrześcijaństwa nad armiami muzułmańskimi, zwłaszcza wobec bezpośredniego zagrożenia sukcesami militarnym Turków Osmańskich. Po zwycięstwie pod Lepanto w 1571 roku Tycjan namalował Hiszpanię spieszącą na pomoc wierze (1572-5). Arcykatolicka monarchia Habsburgów jest tam uosobiona jako młoda kobieta z atrybutami Ateny: włócznią w prawej i tarczą w lewej dłoni, co przywodzi na myśl posąg Fidiasza stworzony ku czci bogini właśnie w roli strażniczki miasta i wspomożycielki walczących o sprawiedliwość (bellum iustum teologów z kwitnących w dobie Renesansu uniwersytetów katolickiej Hiszpanii). Również Peter Paul Rubens przedstawiał pod postacią Ateny żonę Henryka IV, Marię Medycjeską ( np. obraz 1622 roku). Bogini stawała się zatem przede wszystkim opiekunką i mecenasem sztuk kwitnących w krajach korony Burbonów. Chętnie przedstawiał również sąd Parysa, gdzie prezentował rozmaite ujęcia piękności kobiecej. Wersja z 1636 przedstawiała jako Minerwę jego drugą żonę Hélène Fourment . W roku 1630, gdy traktat pokojowy zakończył wojnę angielsko-hiszpańską, Rubens wykorzystał Atenę jako symbol przywiązania do pokoju i obrony jego dobrodziejstw. W Alegorii Pokoju i Wojny bogini odpycha wojowniczego Marsa, chroniąc tym samym Pokój przedstawiony jako młoda matka, zamierzająca nakarmić piersią jedno z jej małych dzieci.
Tworzący w kraju antykatolickim, deklarującym zerwanie z „Rzymem papistów”, lecz nie z Rzymem cezarów, Thomas Blennerhasset w dziele A Revelation of the True Minerva wydanej w roku 1582 określił jako „nową Minerwę” Elżbietę I. Tego samego miana doczeka się i Katarzyna II. Odmiennie postąpił poddany następcy Chlodwiga i Ludwika IX, François de Salignac de La Mothe-Fénelon, znany jako Abbe Fénelon. W swym romansie dydaktycznym Przygody Telemacha (Les Aventures de Télémaque) uczynił Atenę symbolem sprzeciwu wobec rządów tyrańskich., a tym samym absolutyzmu Ludwika XIV. Bogini ostrzega Telemacha przed niegodziwymi metodami sprawowania władzy: nieprawością i przemocą królów oraz zamiłowaniem do zbytku i przepychu, który psuje cnotę i dobre obyczaje. Odniesienia do realiów monarchii Króla Słońce z jego słynnymi listami pieczętnymi i doktryną racji stanu są dość oczywiste nie tylko dla dobrze zorientowanego w historii Europy Zachodniej czytelnika.
Atena Pallas, Gustav Klimt, 1898
Powstała u schyłku XIX wieku Secesja Wiedeńska, chociaż kontestowała kanony sztuki akademickiej, chętnie korzystała z motywów mitologicznych, ujmując je już na nowo, podobnie jak pisarze i filozofowie idący śladami Nietzschego i Bergsona. W roku 1898 Gustaw Klimt maluje obraz Pallas Athéna, w którym dominuje kolor złoty, związany, tak jak u Homera, z boskością, nieśmiertelnością i potęgą Olimpijczyków. Sama postać bogini jest poważna, monumentalna, jednak bez rysów martwego marmurowego posągu z muzealnego gmachu. Wypełnia niemalże całą płaszczyznę obrazu, zaje się spoglądać na widza z góry, podobnie jak ogromny posąg Fidiasza. Pionowe linie włosów, hełmu korynckiego i włóczni wzmacniają wrażenie hieratycznej statyczności, mocy i wiecznego trwania. Na obronę i nietykalność krain i ludzi strzeżonych przez Boginię wskazuje pancerz – Egida oraz ochronny „ryngraf” - Gorgoneion. W nietypowy sposób, bo jako naga, rudowłosa kobieta bez skrzydeł została przedstawiona miniaturowa Nike na prawej dłoni Ateny, w zasadzie taka sama jak postać kobieca podpisana „Nuda Veirtas” z dwóch obrazów Klimta z 1899 roku. Klimt widział w Atenie uosobienie walki o prawdę i wyzwolenie (zatem obnażenie Prawdy, zakrytej parawanem „stylu” i kanonów podręczników), którą prowadziła Secesja. Jego obraz symbolizuje tym samym emancypację artysty, uwolnienie się od nadzoru i cenzury Akademii. Atena staje się zatem bóstwem opiekuńczym nowego pokolenia wolnych twórców, podobnie jak patronowała osadnikom i budowniczym miast greckich oraz chroniła kulturę i wolność przepełnionych arete Greków przed napaściami barbarzyńców i niegodziwych pobratymców.
Atena stała się również jedną z 1038 postaci przedstawionych w symbolizującym historię roli kobiet w cywilizacji dziele współczesnej artystki feministycznej Judy Chicago (Cohen) The Dinner Party (Brooklyn Museum). Powstała w latach 1974-1979 instalacja składa się z trójkątnego stołu. Każde miejsce przy tym stole ma nakrycie, składające się w ręcznie malowanego talerza porcelanowego, ceramicznych sztućców i kielicha oraz serwetki z wyszywanym złotym brzegiem. Każdy talerz przedstawia stylizowane genitalia kobiece. Stół posadowiono na Podłodze Dziedzictwa – Heritage Floor, wykonanej z ponad 2000 białych, szklistych porcelanowych płytek trójkątnego kształtu, na których zapisano złotymi literami imiona 998 kobiet, które odznaczyły się w historii.
Literatura:
Fritz Graf, Anne Ley s.v. Athena [w:] Brill’s New Pauly, ed. Hubert Kancik et al. Leiden-Boston 2006, https://referenceworks.brillonline.com/entries/brill-s-new-pauly
Fritz Graf s.v. Kanephoroi [w:] ibidem;
Idem, ibidem s.v. Parthenos;
Lutz Käppel, s.v. Pallas [3] Athena's epithet. [w:] ibidem;
Richard Neudecker s.v. Phidias [w:] ibidem
William Abbott Oldfather s.v. Athena [w:] Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Band II.2 (1896), kol. 1941-2020; https://de.wikisource.org/wiki/RE:Athena
Robert Parker s.v. Panathenaea [w:] Brill’s New Pauly, op.cit.;
Phillips, C. Robert, Anne Ley s.v. Minerva [w:] ibidem;
Artykuły w Wikipedii:
Atena https://en.wikipedia.org/wiki/Athena
Obraz „Pallas Atena” Klimta https://fr.wikipedia.org/wiki/Pallas_Ath%C3%A9na_(Klimt)