Temida, ok. 300 p.n.e., Muzeum Archeologiczne Ateny
Temida (Θέμις, Themis), kojarzona często jedynie z sądami i kancelariami adwokackimi (popularne posążki i rzeźby), to Tytanida należąca, jak podaje Hezjod, do sześciu córek Uranosa i Gai (Nieba i Ziemi). W mitologii greckiej była bóstwem i uosobieniem boskiego prawa wyższego (thesmos), istotowo różnego od stanowionego przez ludzi. Prawo to to osnowa wiecznego porządku świata oraz doskonałej sprawiedliwości, niezależnej od ludzi i ich interesów oraz ograniczonych umysłów. Była małżonką Zeusa nim ten pojął za żonę Herę. Również po drugim małżeństwie była doradczynią władcy Olimpu. Jako jedyna z pierwszego pokolenia bogów pozostała na świętej górze Hellady. Jej świątynie znajdowały się często w pobliżu miejsc kultu Demeter albo Gai. W tradycyjnej religii greckiej pełniła przede wszystkim rolę organizatorki całości spraw ludzkich, zwłaszcza życia społecznego i politycznego toczącego się na zgromadzeniach. Widać to dobrze zwłaszcza u Homera. Temida była mocno powiązana z wyrocznią w Delfach, którą odziedziczyła po Gai, przekazując ją następnie młodemu Apollonowi. Lekceważenie świętych praw Bogini skutkowało odpłatą, wymierzaną przez Nemezis. Sama Temida nie była bóstwem gniewnym i mściwym, wręcz przeciwnie – do świętych praw należał przecież obowiązek gościnności.
Warto zwrócić uwagę na imię Bogini. Jak podaje Etymological Dictionary of Greek słowo θέμις może mieć wspólną praindoeuropejską etymologię z awestyjskim da-mi (r.ż.) – stworzenie, w r.m. i ż. też „twórca” „stwórca”. Słownik wskazuje też na podobieństwo do awestyjskich słów –da-ti-, da-ta- oznaczających „podstawę”, „prawo” oraz „sprawiedliwość”, zatem synonimiczne z θέμις – ordo rerum (kolejność rzeczy). W kontekście etymologii i dawnych znaczeń słów cenna jest ogólniejsza uwaga Martina Heideggera, na którą zwrócił uwagę m.in. J. de Ville, że nie powinniśmy zakładać, że rozumiemy greckie koncepcje tak jak Grecy. Podobnie trudno przyjmować, że „właściwe” pojmujemy ich wyobrażenia o bóstwach, które mają uosabiać te koncepcje. Heidegger podkreśla, że wraz z przekładaniem tekstów greckich na łacinę „obchodzono” (w sensie obiektywnym) oryginalne znaczenia słów np. w pismach Platona. Heidegger zwraca uwagę że np. Aletheię Parmenidesa trudno uznać za boginię prawdy, ona jest Prawdą, Boginią Prawdą, podobnie Dike to Bogini Sprawiedliwość (za de Ville, Images… s. 334-335).
Trudno mówić o jednolitym przekazie mitografów. Jan Tzetzes (ad Lycoph. 129) informuje o orfickiej nauce, że Temida – πανδερκής (wszystkowidząca) była córką Heliosa, co wiązało się z jasnowidzeniem i wszechwiedzą (oko słońca). Wraz z nim była czczona w Koryncie. W genealogii Hezjoda jej postać złączono z udzielającą poetom i królom daru solennej mowy boginią pamięci Mnemosyne, matką dziewięciu Muz, również zaliczaną do Tytanid. Pomysł ten wykorzystał Ajschylos w tragediach prometejskich (Joseph-Antoine Hild, zob. też dialog Platona Euthydemos 275D z inwokacją Sokratesa oraz Lizystratę Arystofanesa). Nie można nie zwrócić uwagi na rolę pamięci w ustalaniu u ludów niepiśmiennych przez starców i mędrców co jest prawem. Odbywało się to na zgromadzeniach takich jak te przedstawione przez Homera, kilka wieków później przez Tacyta, a w wiekach średnich podczas wieców i zjazdów, na których również wyrokowano (roki sądowe). Rzymianie znali bóstwa Fides i Aequitas, mające charakter latyński, nie zaś recypowany z Grecji. Więcej z postaci mitologicznej Temidy czerpała personifikacja Fas, jednak trudno mówić o jej kulcie i mitach z nią powiązanych. Bogini Justitia (odpowiadała jej konstelacja Panny – Virgo) pojawia się u Owidiusza i Wergiliusza, jednak trudno mówić by miała znaczenie porównywalne z greckimi Tytanidami. James de Ville wskazuje na jej podobieństwo do Dike oraz Astraii (Astraea), córki Temidy i Zeusa albo Astraeusa i Eos.
Themis niekiedy utożsamiano z Gają - jej matką – widząc w niej źródło życia, żywicielkę i prorokinię panującą w Delos, gdy Apollon i Artemida byli dziećmi, następnie obdarowującą młodego boga wyrocznią delficką (Hymn. Apoll. Del. 94, 124, Pauzaniasz 10.5.3 za: Joseph-Antoine Hild).
Bogini odwiecznego prawa występuje jako jedna z małżonek Zeusa, w drugiej kolejności po córce Okeanosa tytanidzie Metis (Μῆτις), bogini przenikliwej, przebiegłej mądrości (prudentia, sapientia). Z tymże bogiem poczęła trzy Hory (Horae), trzy Mojry (łac. Moerae, Parki), personifikację Sprawiedliwości – dziewiczą Astraję (Astraea) oraz nimfy rzeki Eridanos (Herakles pytał je o drogę do kraju Hesperyd). Według niektórych przekazów była też matką samych Hesperyd (Pierre Grimal, zob. Apollodoros, Bibliotheke 1.3.1 o kobietach i potomstwie Zeusa). Jedynie u Ajschylosa zachowała się tradycja o Temidzie jako matce Prometeusza. Temidą zwano również niekiedy matkę Ewandra, arkadyjską nimfę, u autorów rzymskich występującą pod imieniem Carmenta. Nimfy uważane za córki Zeusa i Temidy, zwane Themistiadami (Θεμιστιάδες), żyły w grocie nad brzegiem rzeki Eridanus (Apollodoros, Bibl. 2.5.11). Warto pamiętać, że imię Themiste, niekiedy oddawane jako Themis, nosiła również córka Ilosa, zamężna z Kapysem, matka Anchizesa, który miał z Afrodytą Enneasza (Apollodoros, Bibliotheke, 3.12.2).
W eposach Homera Temida jest uosobieniem, źródłem i gwarantką porządku świata i rzeczywistości ustanowionej przez prawo, zwyczaj i słuszność. To ona panuje na zgromadzeniach sławnych mężów (Odys. 2.68 i dalej). Z polecenia Zeusa zwołuje zgromadzenie bogów (Ilias, 20.4-5). Zarówno w mitologii jak i wśród filozofów obecny był pogląd o Temidzie - uosobieniu sprawiedliwości i wiecznego prawa jako doradczyni Zeusa, asystującej mu jako swego rodzaju "marszałek- senior" podczas narad bóstw olimpijskich. Stąd i jej przydomki określające cechy i funkcje: dobrze radząca (εὒβουλος),udzielająca właściwych rad (ὀρθόβουλος), chętnie udzielająca rad (βουλαία), wybawienie (σώτερια), upraszająca Zeusa (ἱκεσία Θέμις Διός, u Ajschylosa, Błagalnice 360).
Mity i poezja pozwalają wnioskować, że wiedza Temidy o sprawach boskiego i ludzkiego uporządkowania świata przewyższała tą posiadaną przez Zeusa, co też odzwierciedlało, wskazując przy tym na archaiczną hierarchię władzy rodzinnej (materna potestas, agnacja), potomstwo Temidy - Hory i Mojry, realizujące niewzruszony porządek przekształceń świata bogów i ludzi, stanowiący tamę dla rozpadnięcia się kosmosu i popadnięcia w chaos. Ona właśnie poleciła Zeusowi odziać się w skórę kozy Amaltei – egidę – i skorzystać z niej jako zbroi w starciu z gigantami. Jej też przypisywano pomysł spowodowania wybuchu wojny trojańskiej, która miała zlikwidować problem przeludnienia Ziemi.
Dzieciństwo Zeusa, Jacob Jordaens, 1630
Bogini jest zaliczana do tzw. bóstw pierwszej generacji, będąc jedną z nielicznych postaci należących do tej kategorii, która pozostała w związku z bogami olimpijskimi i wspólnie z nimi zamieszkiwała na Olimpie. Ów uprzywilejowany status miała zawdzięczać relacjom z Zeusem oraz przysługom oddanym nowym bogom, polegającym na wynalezieniu wyroczni, praw i świętych obrzędów. Homer podaje w Iliadzie 15.879, że Temida pozostawała w dobrych stosunkach również z Herą, odnoszącą się do niej z poważaniem.
Temida i Apollo, François (le Bourguignon) Perrier
Themis nauczyła Apollona sztuki wróżbiarskiej i do niej właśnie należało przed nastaniem jego panowania sanktuarium delfickie. Ona sama zaś objęła je po Ziemi – Gai (zob. np. Apollodoros, Bibliotheke, 1.4.1 oraz uwagi Jamesa George’a Frazera o wyroczni Temidy). Według Przemian Owidiusza 1.320-321 i 367-383 Deukalion zwrócił się właśnie do niej, nie zaś Apollona, w sprawie najlepszej metody ponownego zaludnienia Ziemi po potopie. Bogini odpowiedziała, by Deukalion i Pyrra wracając ze świątyni, zakryli głowy, rozwiązali szaty i rzucali za siebie kości swej wielkiej rodzicielki (kamienie – „kości” Ziemi).
Temida na malarstwie wazowym
Zachowały się cytaty z przepowiedni pochodzących od wyroczni bogini czy z ust samej Temidy (malarstwo wazowe przedstawia ją z misą i laurem na trójnogu podobnie jak apollińską Pytię) Znamy np. przepowiednię uprzedzającą Atlasa, że potomek Zeusa ukradnie złote jabłko Hesperyd oraz tę o potomkach Tetydy, mających być potężniejszymi od swych ojców. Owa przepowiednia dotyczy wariantu mitu o matce Achillesa, w którym Posejdon i Zeus starają się ją zdobyć, jednak gdy poznają treść owej wyroczni rezygnują ze swych planów, usiłując w konsekwencji znaleźć Tetydzie męża-śmiertelnika.
Kult Tytanidy obejmował przede wszystkim Grecję północną i środkową. W Tebach Bogini miała swe sanktuarium i posąg z białego kamienia. Odbierała tam cześć wraz z Mojrami i Zeusem Agoraeusem (Pauzaniasz, 9.25.4). Świątynia poświęcona jej i Horom znajdowała się też w Olimpii. Posągi Hor na tronach były dłuta pochodzącego z Eginy Smilisa, zaś figurę Themis wyrzeźbił urodzony w Sparcie uczeń Dipoenusa i Scyllisa Dorykleidas (Pauzaniasz, 5.14.8, 5.17.1). Temida miała świątynię również w Atenach (Pauzaniasz 1.22.1). Znajdowała się ona w sąsiedztwie świątyni Asklepiosa, przed nią zaś był grób Hipolita. W Attyckim Rhamnus czczono ją wraz z Nemezis. Z tego miasta pochodzi duży posąg z III wieku, darowany jako wotum przez niejakiego Megaklesa, podkreślającego w inskrypcji swą sprawiedliwość – δικαιοσύνη (Kurt Latte).
Również jurysdykcja monarchy miała wyraźny charakter religijny, będąc powiązaną z kultem i kapłanami (por. rzymska jurysprudencja pontyfików, dies fasti, dies nefasti itd.) Królowie greccy wraz z berłem mieli powierzone strzeżenie themistes (θέμιστες), czyli reguł prawa boskiego, wiążących każdego. Mieli nadto sądzić według δίκαι – praw ludzkich, zwłaszcza zwyczaju z sankcją boską, stając się tym samym sędziami-patriarchami, mającymi wyrokować według sprawiedliwości (δικᾶσπόλοι). W ten sposób pod władzą króla – paterfamilias trwała uporządkowana wspólnota, ciesząca się przychylnością bogów. Polifem nie znał ani praw boskich ani ludzkich, stąd Homer zwie go dzikim i bezbożnym (Odyseja 9.215; 3.244), a co za tym idzie zniewolonym impulsami i uciekającym się do prymitywnej siły – βίη.
Aulus Gellius w Noctes Atticae 14.4 przytacza cytat z dzieła Chryzyppa O pięknie i przyjemności (περὶ καλοῦ καὶ ῾ηδονῆς), uznając zawarty tam opis Sprawiedliwości (Justitia) pochodzący od dawnych retorów i malarzy (a pictoribus rhetoribusque antiquioribus) jako dziewicy o surowym obliczu, przenikliwym wzroku, nie będącej okrutną ani uległą, lecz budzącą szacunek pewnego rodzaju smutną godnością (sed reverendae cuiusdam tristitiae dignitate). Themis na monetach często przypomina Atenę z rogiem obfitości (przestrzeganie jej praw daje dostatek) i wagą szalkową (por. Gellius 14.4). Wagę można wiązać przede wszystkim z uczciwością kupiecką, zwłaszcza przy sprzedaży płodów rolnych. Waga miała również związek z umowami, zwłaszcza umową sprzedaży, tak w świecie greckim (por. np. sceny ważenia z malarstwa wazowego) jak i w rzymskim (archaiczne negotia per aes et libram). Znamy też numizmaty przedstawiające Temidę w hełmie i z tarczą, zatem podobnie jak Atenę Pallas (Josep-Antoine Hild).Za personifikacje sprawiedliwości i prawa w najszerszym sensie można uznać postaci takie jak Justitia, Δίκη, Δικασιοςύνη. Są to również określenia abstrakcyjnych pojęć (stosowane w prawie, pismach filozoficznych i politycznych, w retoryce, w pismach prawniczych). W kręgu greckim ich znaczenia nie są w pełni dookreślone, trudno mówić o ścisłych definicjach i ścisłym rozdzieleniu funkcji. Stałe jest odniesienie do porządku, harmonii świata w jego byciu, w jego przemianach i dynamicznym ładzie (por. koncepcje popularnej filozofii hellenistycznej oraz wypowiedzi przedsokratyków, do których refleksji nad byciem wraca filozofia XX i XXI wieku, kwestionująca metafizykę klasyczną). Z Themis ściśle powiązane były Nemezis, Mojry i Przeznaczenie (Αἲσα). Tym samym poszczególne bóstwa przedolimpijskie tworzą strukturę świata, można powiedzieć że są to bóstwa „fizyczne”, bóstwa zasad natury, w tym zasad społecznych o najbardziej podstawowym charakterze, istniejących „od czasów niepamiętnych”. Są to zasady przenikające całą rzeczywistość, świat sacrum jak i profanum.
Realizuje ów porządek suweren – archetyp króla – Zeus olimpijski. Człowiek sprawiedliwy (δίκαιος) oddaje, jak podkreślają poeci epiccy, każdemu jego (suum cuique). Słowa θέμις Homer używa i na określenie bogini i pojęcia, podobnie jak słów μοῖρα, ἂτη, αἲςα. Θέμις w epice homeryckiej to również synonim słowa θεσμός, które nie tylko w grece homeryckiej ma wiele znaczeń i konotacji, wywodząc się w swej istocie z mroków pradziejów, początku tworzenia świata takiego, jakim znają go ludzie, wyposażonego w immanentną harmonię – warunek sine qua non jego istnienia i niezapadnięcia się w otchłań chaosu i rozpadu.
Sprzeciwem i wykroczeniem wobec Themis była przede wszystkim pycha – hybris, stanowiąca rodzaj niesprawiedliwości (ἀθέμιστον). Poniesienie konsekwencji hybris gwarantowały Nemezis i Mojry, egzekwujące thesmos (δίκη i θέμις w takich kontekstach to synonimy, Dike jako samodzielne bóstwo pojawia się u Hezjoda, jej matką jest Themis, zaś siostrami Eunomia i Eirene (Theog. 901)).
Przedstawienia Sprawiedliwości jako kobiety trzymającej miecz i wagę, często z przepaską na oczach, są obecnie rozpowszechnione na całym świecie (ratusze, budynki sądów, rynki, niekiedy fontanny i kościoły). Tradycyjna interpretacja takich posągów i obrazów wskazuje na wagę lub podobne narzędzia (canon, regula czyli w podstawowym sensie „liniał” albo „miara”) jako wskazujące na utrzymywanie równowagi i porządku oraz korygowanie aberracji. Miecz oznacza, podobnie jak w czasach rzymskich i średniowieczu, władzę karania (potestas) oraz powagę suwerena (auctoritas, por. teoria dwóch mieczy). Dodana w czasach nowożytnych (pierwszą ryciną tego rodzaju jest drzeworyt Albrechta Dürera Statek głupców z 1494 r.) przepaska na oczach oznacza bezstronność i równość podsądnych wobec prawa. W karykaturach jednak może odsyłać do „upadku sprawiedliwości” – failure of justice, zatem sprawiedliwości fasadowej (J. de Ville). Kodeksy prawa sądowego, niespotykane w przedstawieniach starożytnych i w wielu współczesnych (np. Rafaella), wskazują rolę prawa spisanego, ustaw państwowych (Corpus Iuris Civilis, angielskie zbiory precedensów, Kodeks Napoleona itp.).
Jak zwraca uwagę James de Ville, róg obfitości, znany już z monet antycznych, można postrzegać jako odwołanie do zasad słuszności (equity, aequitas canonica, prawosławna oikonomia w prawie), szczodrze łagodzącej surową miarę przepisów prawa symbolizowaną przez wagę. Do wieczności prawa, podobnej do wiecznego porządku Themis wraz z jej braćmi i siostrami, nawiązuje spotykana niekiedy w przedstawieniach Sprawiedliwości czaszka ludzka, wskazująca, podobnie jak w alegoriach Mądrości, na przemijanie człowieka wobec trwałości boskich norm (por. z prawa justyniańskiego o sprawiedliwości – wiecznej i trwałej woli – constans et perpetua voluntas: Digesta 1.1.10).
W Pałacu Michajłowskim, w głównej klatce schodowej znajduje się przeniesiony w 1936 roku z Pałacu Marmurowego w Petersburgu (Leningradzie) wykonany w roku 1796 pomnik Katarzyny Wielkiej jako Temidy (Екатерина II в образе Фемиды) dłuta czynnego w stolicy Imperium rzeźbiarza klasycystycznego M.I. Kozłowskiego (1753-1802).
Katarzyna Wielka jako Temida
Spora (144x83x85 cm) rzeźba stanowi personifikację i alegoryczny obraz idealnej władczyni i sankcjonowanej przez Boga (i Święty Synod) władzy państwowej, obecny i wzmacniany przez samą Katarzynę, prezentującą siebie i swoje inicjatywy ustawodawcze i polityczne jako realizacje ideału oświeconej monarchii absolutnej, zaprowadzającej prawo w myśl wskazań Rozumu. Wraz z tymi ideami politycznymi, w ostatnich trzech dekadach XVIII wieku postępował rozwój klasycyzmu rosyjskiego. Marmurowy posąg powstał w roku śmierci władczyni, rok po likwidacji państwa polskiego. Rozbiory prezentowano jako zaprowadzenie ładu i zwalczenie insurekcji kościuszkowskiej – siostry albo córki rewolucji francuskiej. Katarzynę wyposażono w typowe, znane każdej wykształconej osobie atrybuty Temidy – miecz i wagę (opaska na oczach jest współczesnym atrybutem uosobienia Sprawiedliwości, stąd brak jej w klasycystycznym przedstawieniu).
Kończąc niniejszy tekst warto wspomnieć o interesującej książce Pameli Donleavy i Ann Shearer From ancient myth to modern healing Themis: Goddess of Heart-Soul, Justice and Reconciliation (Routledge, New York 2008). Opierając się na tradycji psychologii Junga, książka ujmuje Themis jako personifikację energii zdolnej do godzenia i uzdrawiania ran i urazów psychologicznych między innymi związanych z konfliktami w rodzinie, prowadzącymi do dezintegracji osobowości, schorzeń psychicznych oraz braku dialogu i minimum zaufania w wymiarze społecznym. Podobnie jak Jung, Autorki przedstawiają mity o walce Tytanów i Olimpijczyków oraz ucztach i wiecach bogów jako odzwierciedlenie procesów psychicznych człowieka. Łączą z tym spojrzenie na proces terapeutyczny z perspektywy badań neurologicznych m.in. nad układem przywspółczulnym i współczulnym. Wskazują również na doniosłość ruchu sprawiedliwości naprawczej (restorative justice), mającego na celu uzdrowienie pokrzywdzonych np. prześladowaniami na tle rasowym w RPA. Warte uwagi jest odwoływanie się do przebiegu konkretnych terapii, sztuki jak też szerokiego tła kulturowego i religijnego (m.in. buddyzm oraz joga indyjska).
Rafał Marek
Literatura:
Artykuł encyklopedyczny w Wikipedii (j. ang.) https://en.wikipedia.org/wiki/Themis
Strona Państwowego Muzeum Rosyjskiego o posągu Katarzyny Wielkiej, Коллекция Государственного Русского музея https://rusmuseumvrm.ru/data/collections/sculpture/18_20/kozlovskiy_mi_ekaterina_ii_v_obraze_femidi_1796_sk_1028/index.php?lang=ru)
Robert Beekes, Lucien van Boek, Etymological Dictionary of Greek, Brill, Leiden-Boston 2010;
Joseph-Antoine Hild s.v. Justitia [w:] Le Dictionnaire des Antiquités Grecques et Romaines de Daremberg et Saglio, vol. 3.1 (H-K) s. 776-780 http://dagr.univ-tlse2.fr/consulter/1799/JUTURNA/page_781
Kurt Latte s.v. Themis [w:] Pauly – Wissowa Realencyclopädie, Bd. 5A 2, Alfred Druckenmüller Verlag, Stuttgart 1934, kol. 1626-1630
Jacques de Ville, Mythology and the Images of Justice, Law and Literature, vol. 23, No. 3 (Fall 2011), s. 324-364;