Sprawy rodzinne
Sokrates (Σωκράτης) urodził się ok. 470 roku w Atenach, zginął w tymże mieście w roku 399. Pochodził z demu Alopeke. Ojciec, noszący imię Sofroniskos, według starożytnej tradycji był kamieniarzem lub rzeźbiarzem, być może syn pomagał mu za młodu w pracy. Nie mamy jednak żadnych bliższych informacji na ten temat (por. o grupie Gracji u wrót Akropolu: Diog. Laert. II.19, Paus. I. 22.8; IX. 35.7) Matka Filozofa, o imieniu Fainarete, była położną (Platon, Theat. 149 A). Sokrates odebrał wykształcenie szkolne (pisanie, czytanie, gimnastyka, muzyka). Platon pisał, że Sokrates jako młodzieniec chętnie czytał dzieła Anaksagorasa (Phaedon 98B).
Małżonka Sokratesa, słynna Ksantypa, jest poświadczona jako osoba o rzeczywiście ciężkim charakterze, dostarczająca mężowi wielu udręk (por. np. Ksenofont, Uczta 2.10). Mimo pewnych antagonizmów, Sokrates miał z nią trzech synów: Lamproklesa, Sofroniska i Meneksenosa. Jak informuje Platon (Apol. Socr. 34 D, Phaed. 60A) najstarszy w roku pamiętnego procesu i egzekucji był młodym mężczyzną, zaś najmłodszy z potomków małym chłopcem. Zachował się też przekaz o innej (pierwszej?) żonie (konkubinie?) Sokratesa o imieniu Myrto (Diog. Laert. II. 26 z powołaniem na Arystotelesa περὶ εὐγενείας).
Mocny umysł i ciało
Źródła są zgodne co do ascetycznego trybu życia Sokratesa. Nie przykładał wagi do strojów, chodził boso mimo zimowej pory, całymi dniami rozmawiał z ludźmi w miejscach publicznych (zwłaszcza warsztaty dookoła Akropolu). Stąd i określenie ἃτοπος – nie na miejscu, zatem osoba nieadekwatna, nie przystająca do konwencji społecznych i powszechnych mniemań (δόξαι), a przy tym dobrze je znająca i świadomie odrzucająca.
Zgodna jest też opinia, odzwierciedlona i w starożytnej rzeźbie, o brzydocie Filozofa: szeroki nos, grube wargi, otyła i niezgrabna sylwetka (Arystofanes jednak pisze w Ptakach 1280-1283 o głodowaniu) były przeciwieństwem greckich ideałów męskiej urody (por. z pięknym olimpijczykiem Platonem). Włosy nosił niestrzyżone, na sposób Spartan, w ręku dzierżył kij, śmiało z nim maszerując. Pewne jego cechy fizyczne budziły zdziwienie, a to wytrzymałość na zimno, deszcz czy upał, łatwe znoszenie głodu i pragnienia, obojętność wobec przyjemności, a zwłaszcza panowanie nad sobą (ἐγκράτεια). Stąd i uzasadniona pamięć o dzielnej służbie jako hoplita.
Alkibiades porównał swego nauczyciela do satyra, który w swym wnętrzu ukrywa posążek boga (Symposion 215A-222B). Cyceron podaje (Tusc. disp. IV. 37), że Sokrates był z natury impulsywny, jednak opanował swe popędy przy pomocy rozumu. Miał lepsze zdanie o kobietach niż większość współczesnych mu Greków. Retoryki nauczyć go miała Aspazja z Miletu (żona Peryklesa, wg. Platona w Menexenus), twórczości erotycznej zaś kapłanka Diotima z Mantinei (wg. Platon, Symposion).
Był aktywny w okresie znacznego ożywienia życia intelektualnego Aten, przejawiającego się m.in. w działalności sofistów. Sokrates historyczny najpewniej stał do nich w opozycji, tym bardziej, że nigdy nie twierdził, że może kogoś czegoś nauczyć (przekazać umiejętności np. krasomówcze, por. Platon, Apol. Socr. 33AB). Kategorycznie odmawiał przyjmowania jakiejkolwiek zapłaty za swe nauki – dialogi. Był przekonany że rzeczywiście mądry jest Bóg, zaś jego własna mądrość (wyrocznia w Delfach orzekła o nim jako najmądrzejszym z ludzi) to jedynie uświadomienie sobie swej niewiedzy (Platon, Apol. Socr. 21 A- 23B). Swoją aktywność rozumiał w perspektywie religijnej (innowacyjnej w stosunku do tradycyjnych wyobrażeń, por. oskarżenia z roku 399) jako służbę kultyczną (λατρεία) Apollinowi, polegającą na realizowaniu jego rozkazu badania ludzi (ἐξετάζειν) by poprzez ukazanie im ich ignorancji zmotywować do szukania prawdy (Platon, Apol. Socr. 23BC, 28E-30B, 30E-31B, por. też o złej pobożności w Eutryphron, 6A, o opiece boskiej: ibidem, 9A).
W kręgu wojny, polityki i oskarżeń
Sokrates, filozof ceniący ustrój Sparty – przeciwnika Aten w wojnie peloponeskiej – niechętnie i sporadycznie brał udział w życiu politycznym swego ojczystego miasta (Apol. Socr. 31 D). Wiadomo jednak o jego odwadze na polu bitwy podczas oblężenia Potidei i w bitwach pod Delion i Amfipolis, stoczonych właśnie w trakcie wojny peloponeskiej (Platon, Laches 181AB; Conv. 220E- 221B). Za rządów Rady Pięciuset sprawował urząd prytana (służba wykonawca Rady, przypadająca na kolejne demy). Sprzeciwił się wtedy niezgodnemu z prawem ateńskim sądem nad dowódcami armii walczących w bitwie pod Arginuzami. W dobie panowania Trzydziestu Tyranów odmówił wykonania polecenia zatrzymania i przywiedzenia na egzekucję jednego z obywateli (Apol. Socr. 32 B-D).
Po przewrocie demokratycznym w roku 399 trzej obywatele: poeta Meletos, grabarz Anytos i mówca Lykon oskarżyli Sokratesa o nieuznawanie bogów Aten (ateizm- bezbożność), wprowadzanie kultu nowych bogów oraz „psucie” młodzieży (Diog. Laert. II 40: … ἀδικεῖ Σωκράτης, οὓς μὲν ἡ πόλις νομίζει θεοὺς οὐ νομίζων, ἕτερα δὲ καινὰ δαιμόνια εἰσφέρων, καὶ ταὐτὰ ταῦτα τοὺς νεοὺς διδάσκων). Zatem Filozof występował przeciwko jednomyślności (ὁμόνοια) obywateli, gwarantującej jej powodzenie (σωτηρία). Zarówno przebieg postępowania jak i mowę obrończą Sokratesa oddał Platon w szeroko znanym dialogu. Wyrok skazujący polecał egzekucję przez wypicie trującego napoju z dodatkiem osławionej cykuty (conium maculatum). Sokrates oczekiwał na śmierć około miesiąca, bowiem ryty sakralne pozwalały na wykonanie wyroku dopiero gdy z Delos powróci poświęcony Apollinowi statek. Czas pobytu w więzieniu (wraz z propozycjami ucieczki) przedstawił Platon w Kritonie, ostatnie chwile Mistrza zaś w Fedonie. Wobec ogłoszonej amnestii pominięto milczeniem tło polityczne skazania Sokratesa. W gronie jego uczniów i bliskich przyjaciół był Alkibiades oraz należący do znienawidzonych przez obywateli-demokratów Trzydziestu Tyranów Kritiasz i Charmides. Stąd też tło polityczne winno być uwzględnianie przy ocenie sensu i celu zarzutów, które sąd polis przyjął za zasadne i stwarzające konieczność najwyższego wymiaru kary. Ostatnie słowa Mędrca brzmiały: Kritonie, jesteśmy winni Asklepiosowi koguta. Nie zapomnij, proszę, pokryć tego długu (ὦ Κρίτων, ἔφη, τῷ Ἀσκληπιῷ ὀφείλομεν ἀλεκτρυόνα· ἀλλὰ ἀπόδοτε καὶ μὴ ἀμελήσητε, za: Platon, Phaedon).
Sokrates zagadkowy
Za podstawowe uznaje się w historii filozofii i biografii Sokratesa świadectwa Arystofanesa, Ksenofonta i Platona. Istnieje też odrębna grupa pism, zachowanych w niewielkim ułamku, tzw. sokratyków mniejszych, to jest innych niż Platon wychowanków Mistrza, którzy założyli własne szkoły. Są to Antystenes, założyciel szkoły cynickiej, Arystyp – twórca szkoły cyrenajskiej, Euklides z Megary i jego szkoła megarejska oraz Fedon z Elidy (szkoła w Elidzie). Wzmianki o charakterze pośrednim zachowały się również u Arystotelesa.
Najpewniej nasza wiedza o Sokratesie, podobnie jak np. o jońskich filozofach przyrody czy Pitagorasie, byłaby większa, gdyby ocalały tzw. dialogi sokratyczne (Σωκρατικοί λόγοι), liczne pisma powstające po tragicznej śmierci Filozofa. Sokrates występuje w nich jako jeden z rozmówców, podobnie jak u Platona. Trzeba tu wskazać na tzw. dialogi szewskie, spisywane przez Simona, w którego warsztacie Mistrz miał często gościć.
W Chmurach wielkiego komediopisarza Arystofanesa Sokratesa przedstawiono w sposób komiczny i groteskowy, tworząc amalgamat cech różnych intelektualistów epoki. Jest on sofistą (celowy zabieg bądź niezrozumienie jego nauki), a obok tego filozofem przyrody (zajmującym się np. długością skoku pcheł ze swej brody), jednakże lekceważy religię Ateńczyków (Chmury 247-8, 367, 423-4) i źle wpływa na młodzież, którą gromadzi w swej „myślarni” (φροντιστήριον) ucząc bicia rodziców i unikania płacenia długów (Chmury 1214-1302; 1408-1446). Obraz ten wydaje się dość adekwatny, gdy porównać go z treścią oskarżenia przed sądem polis. Jest on karykaturalny, jednakże dobrze oddaje popularne wyobrażenia o tak różnym od płatnych nauczycieli retoryki czy poezji Sokratesie.
U Ksenofonta Sokrates jest opisany jako wzór obywatela czcigodnej ateńskiej polis. Jest człowiekiem pełnym mądrości, pobożnym i dobrym synem swej ojczyzny. Jednakże nie wyjaśnia to jego osądzenia i śmierci. Ksenofont był w młodości uczeniem Sokratesa, jednakże nie był świadkiem wydarzeń tuż przed rokiem 399, zaś do pisania o postaci Mistrza przystąpił dopiero na starość. Wiemy, że Sokrates wywierał duży wpływ na młodzieńców, również z najlepszych rodów ateńskich. Jego słowa (λόγοι) miały wielki walor dydaktyczny i perswazyjny. Stąd Platon i Ksenofont piszą o daimonionie Mistrza (δαιμόνιον), głosie wewnętrznym, łączonym z obecnością boga (Platon mówi tu o funkcji odradzającej: Apol. Socr. 31 CD; 40 BC; Phaedr. 242 BC, zwracał też uwagę na stany mistyczne czy trans swego Nauczyciela: Conv. 174D,- 175C; 220 CD)). Ksenofont mówił o funkcji pozytywnej Sokratesowego daimonionu (Obrona Sokratesa 4.12-14, Wspom. o Sokratesie I. 1, 2-5).
Najsłynniejszy i najbardziej dramatyczny portret Sokratesa tworzy Platon. Sokrates staje się w nim symbolem, jedynym prawdziwym obywatelem, wychowawcą, filozofem i politykiem. Zostaje zabity jako herold dobra i prawdy. Pewnym problemem jest jednak oddzielenie zespolonych w Dialogach poglądów Nauczyciela i największego z jego uczniów.
Spośród sokratyków mniejszych, Arystyp z doktryny Sokratesa wyprowadził tezę o wartości przyjemności, zaś Antystenes pochwałę ascezy, wyrzeczeń i trudu. Szkoły Euklidesa i Fedona wykazywały się predylekcją w kierunku dialektyki. Ważna jest uwaga Arystotelesa, że Sokrates nie poświęcał uwagi filozofii natury, lecz interesowały go przede wszystkim lub wyłącznie problemy etyki. Trzeba jednak pamiętać, że twórca Lykeionu znał poglądy Filozofa pośrednio, ujmował je też przez pryzmat własnych kategorii filozoficznych.
Trudno spór o Sokratesa rozstrzygnąć. Jedną z prób uzgodnienia rozbieżnych przekazów źródłowych jest przyjęcie dynamiki poglądów Filozofa. W młodości miałby słuchać wykładów ucznia Anaksagorasa, Archelaosa i zajmować się kwestiami filozofii przyrody (por. Platon, Phaed. 96A- 98B). Następnie miał zająć się sprawami etyki. Wśród historyków przeważa obraz nakreślony piórem Platona. Wskazówką, przemawiającą za wczesnymi (sokratycznymi) dialogami Platona jako oddającymi nauki historycznego Sokratesa, jest wypowiedź Arystotelesa (Meth. 987B; 1086AB), zaprzeczającego by Filozof głosił teorię idei, będącą własnym dorobkiem Platona.
Ksenofont różni się od Platona w ujęciu charakteru Sokratesa, nie zaś co do poglądów. Poszczególni sokratycy mniejsi również nie podważali nauk Mistrza, lecz, jak można sądzić, koncentrowali się na jednym aspekcie doktryny lub działań typowych dla Sokratesa „platońskiego”.
Nauczanie Sokratesa
Filozof nie pozostawił po sobie żadnych pism czy korespondencji, było to zapewne świadome, planowe działanie, bowiem ponad pracę literacką przekładał zdecydowanie bezpośrednią rozmowę. Poglądy jego znamy dzięki pośrednictwu źródeł licznych, lecz nie w pełni zgodnych ze sobą. Stąd też i stale obecna w nauce kwestia sokratyczna – spór tak o postać, jak i o poglądy historycznego Sokratesa (przypominająca spory o Jezusa historycznego i Chrystusa wiary czy o życie i nauki Buddy). Jego postać pojawia się we wszystkich poza Prawami dialogach Platona, jest głównym dysputantem w dialogach okresu sokratycznego i średniego. We współczesnej nauce przeważa opinia, że kluczowe dla poznania poglądów historycznego Sokratesa są dialogi okresu sokratycznego.
Starożytni autorzy przypisywali mu dokonanie kluczowego przełomu w filozofii, mówiąc językiem dzisiejszych nauk, fundamentalnego odkrycia (zmiany paradygmatu). Sokratejska rewolucja naukowa miała (por. np. Cyceron, Tusc. disp. V.10) problemów natury człowieka oraz kwestii etycznych. Nowsza nauka wskazuje, że przełom ten dokonał się dzięki pracy Sokratesa, ale i sofistów.
Rewolucyjna w świecie greckim była nauka Sokratesa o duszy ludzkiej jako istocie człowieka, tożsamej z „ja”. Dusza – ψυχή - to kierująca i posługująca się ciałem osobowa świadomość ludzka (intelektualna i moralna). Podstawowym obowiązkiem każdego człowieka jest troską o swą duszę (ἐπιμέλεια). Sokrates nie tyle całkowicie zakwestionował i odrzucił nauki pitagorejskie i filozofów jońskich dotyczące duszy, co ujął je na nowo, oczyścił i uporządkował, tworząc spójną i nową całość. Ujęcie duszy jako istoty człowieka to fundament nauki o cnocie i ludzkiej doskonałości (ἀρετή). Nakaz troski o swą duszę nie oznacza jednak, by Sokrates stawiał jednoznaczną tezę o nieśmiertelności ψυχή (poglądy na nieśmiertelność duszy w Fedonie to najpewniej twierdzenia Platona, por. Apol. Socr. 29AB; 40 B-41C).
Zasadniczą metodą troski o swą duszę było poznanie siebie, ruch ku wnętrzu (introspekcja) by poznać swą istotę swego „ja”. Efektem tej kontemplacji było przystąpienie do poznawania mądrości i dobra. Filozof równocześnie podważał konwencjonalne, poparte tradycją eposów homeryckich i kultury arystokratycznej, wyobrażenia o wartości majątku, pięknego i sprawnego ciała, sławy, zaszczytów i wysokiej pozycji społecznej. Czynił to w kontekście endemicznej i uznawanej za normę hipokryzji, m.in. co do pederastii jako „oficjalnie” relacji wychowawczej, nie zaś homoerotycznej a wskutek tego często szkodliwej dla obu stron i ich rodzin. Odejście od panowania nad sobą (ἐγκράτεια) i kierowanie się popędami (namiętnościami, ἡδοναὶ τοῦ σώματος) Sokrates uważał za zniewolenie (Ksenofont, Wspomnienia o Sokr. IV. 5, 2-5), uniemożliwiające czynienie tego, co najlepsze (τὰ βέλστιστα πράττειν).
Pytając o charakter wiedzy, Sokrates rozróżniał trzy stany: mądrość bogów, głupotę polegającą na mylnym przekonaniu o zdobyciu mądrości oraz niewiedzę uświadomioną (wiem, że nic nie wiem). Ta ostatnia była warunkiem koniecznym by podjąć wysiłek szukania prawdy. Rozumność i moralność człowieka (duszy) splatają się ze sobą i są nierozłączne. Mądrość (σοφία) to dobro, zaś ignorancja (ἀμαθία) to zło (Platon, Euthyd. 281E). Cnota (ἀρετή) to wiedza człowieka o sprawiedliwości, pięknie, pobożności i pozostałych wartościach, nie zaś ocena przez wspólnotę polis wartości danego człowieka w perspektywie moralnej i politycznej (określenie ile jest wart dla społeczności, ile ma w sobie „męstwa”, por. etymologię ἀρετή i virtus). Wiedzę osiąga się zdaniem Filozofa za sprawą poznania stałej istoty poszczególnych pojęć etycznych, nie zaś poszczególnych zachowań (przypadków) kwalifikowanych jako piękne, etyczne itp. (por. Platon, Hipp. mai. 286C - 287E). Wobec założenia, że cnota to wiedza, wiedza o dobru była równoważna z dobrym działaniem, bowiem nikt nie czyni zła świadomie (por. m.in. Platon, Prot. 358 C-D, też z procesu: Apol. 25E-26A). Złe działanie to błąd w poznaniu, uznanie za dobro realne dobra pozornego. Warta uwagi jest krytyka Sokratejskiego intelektualizmu etycznego przez Arystotelesa, wskazującego na rolę emocji ludzkich (Eth. Nic. 1145B).
Formą pracy umysłowej i badawczego dociekania był przede wszystkim dialog (dialektyka), odmienny od retoryki sofistów. Dialog miał uwolnić rozmówcę od ignorancji i złudzeń mądrości. Obejmował zagadnienia etyczne, zatem oczyszczał duszę, dając jej wiedzę – warunek postępowania w cnocie. Dialektyka sokratejska obejmowała dwa stadia: elenktyczne (ἓλεγκος - kontrargument, zbijanie argumentów) oraz majeutyczne (τέχνη μαιευτική). Łączyło je stadium zachęty – protreptyczne (προτρεπτικός – pobudzający, zachęcający). Ważna w dialektyce Filozofa była ironia (εἰρονεία), oparta na pozorowanej niewiedzy i postawie ucznia, prowadząca do dociekania czym jest (τί ἐστιν) dane pojęcie etyczne. Tym samym Sokrates podważał sens poglądów sofistów o konwencjonalnym charakterze nazw orzekających wartości. Zatem pojęcia z obszaru etyki miały treść obiektywną. Platon rozwinął tą naukę w swą teorię bytów ogólnych istniejących oddzielnie – idei.
Rafał Marek
Literatura:
Artykuł biograficzny o Sokratesie https://en.wikipedia.org/wiki/Socrates
Dobrochna Dębińska-Siury s.v. Sokrates [w:] Powszechna encyklopedia filozofii (wersja WWW), http://www.ptta.pl/pef/pdf/s/sokrates.pdf
Debra Nails s.v. Socrates [w:] Stanford Encyclopedia of Philosophy (2020 ed.) ed. Edward N. Zalta https://plato.stanford.edu/entries/socrates/
Opis rzeźby Constantina Brâncuși „Socrates” z roku 1922 https://www.moma.org/collection/works/81093
Julius Stenzel s.v. Sokrates 5 [w:] Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Band III A1 (1927), kol. 811-890 https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sokrates_5