Co to jest katharsis? Pojęcie katharsis w starożytności i obecnie

Ostatnia aktualizacja: 2021-10-23 19:32:11
Epoka literacka Starożytność

Wedle jednego z przekładów, Arystoteles definiował dramat, jako naśladowcze przedstawienie akcji poważnej, zamkniętej w sobie i posiadającej określoną wielkość, wypowiedziane w mowie ozdobnej, zróżnicowanej w każdej swej części; przedstawienie nie w formie opowiadania, lecz przez działanie, które przez to, że wzbudza litość i trwogę, dokonuje oczyszczenia takich uczuć. To ostatnie słowo w oryginale brzmi katharsis. Oznacza ono oczyszczenie i miało duże znaczenie w starożytnym teatrze. Jego znaczenie ulegało jednak zmianie poprzez wieki, przez co trudno dzisiaj jednoznacznie powiedzieć co pierwotnie oznaczało. Obecnie uznaje się, że opisuje ono skutek oglądania sztuki teatralnej na widza i jego emocje. Niemniej od czasu opracowania psychoanalizy przez Freuda, również ona stosuje to sformowanie.

Spis treści

Katharsis - znaczenie antyczne

Pierwszy określenia katharsis użył Platon, a zaczerpnął je zapewne od pitagorejczyków. Ateński filozof rozumiał to pojęcie jako uszlachetnianie uczuć poprzez obcowanie z ich wyobrażeniem na scenie. Wedle Platona jest to więc swoiste "uszlachetnienie duszy" wypływające z możliwości obserwowania ich mimesis podczas sztuki teatralnej. Uszlachetnienie to polegać miało na wewnętrznej refleksji i pogłębieniu emocji, których doświadczyło się w sposób pośredni. Mimesis - czyli odtwarzanie rzeczywistości widziano bowiem jako jedną z nadrzędnych funkcji dramatu, a katharsis jako jego ostateczny cel. Platon ogólnie używał tego pojęcia nie tylko w stosunku do antycznego dramatu, jego zdaniem muzyka również mogła ją wywoływać. Filozof przykładał bowiem dużą wagę do wychowawczej funkcji sztuki pieśniarstwa.

Za twórcę obecnie obowiązującej definicji katharsis uważa się Arystotelesa. Ten uczeń Platona zasłynął ze swojego zamiłowania do kodyfikacji. Co ciekawe, jako taki jest też twórcą samego pojęcia definicji, tak więc dochodzi tutaj do ciekawej fuzji. Arystoteles nie poszedł jednak drogą myślenia swojego mistrza, a wręcz odwrotnie. W szóstym rozdziale swojej Poetyki uznał katharsis za dosłowne oczyszczenie z uczuć. Dramat sceniczny odbierany przez widza estetycznie i emocjonalnie zarazem wywoływał u niego pożądane wyładowanie uczuć. Miało to na celu usunięcie nagromadzonego emocjonalnego oraz duchowego napięcia widza. Poprzez obserwowanie zainscenizowanych losów bohaterów i gry aktorskiej pojawiać się miały szczególnie uczucia litości i trwogi, a następnie umysł widza miał zostać z nich oczyszczony. Warto zauważyć, że stworzona przez Arystotelesa definicja jest obecnie uważana za najważniejszą. Gdy pada pytanie o katharsis w rozumieniu dramatu antycznego, najprawdopodobniej chodzić będzie właśnie o definicję podaną przez Arystotelesa.

Co interesujące, dla Greków dramat antyczny miał pewne funkcje religijne. Pisanie i wystawianie sztuk teatralnych odbywało się ku czci bogów, szczególnie Dionizosa. Katharsis miało więc pewną funkcję sakralnego oczyszczenia. Istnieją opisy osób przeżywających ten stan w sposób naprawdę dramatyczny. Podczas spektakli, niektórzy widzowie mieli niekiedy zanosić się głębokim szlochem, krzyczeć, a nawet doznawać ataków swoistego szaleństwa. Nie wiadomo jednak, na ile te opisy są prawdą, a ile z tego jest mocno przekoloryzowanym opisem ekstatycznej reakcji na dzieło.

Katharsis w psychologii

Wraz z rozwojem wiedzy o ludzkim umyśle, wiele elementów zachowań próbowano wytłumaczyć naukowo. Sigmund Freud i Josef Breuer wprowadzili pojęcie katharsis do psychologii. Ma tutaj ono podobne znaczenie, nie odnosi się już jednak stricte do dramatu antycznego. Polegać ona ma na uwolnieniu skrywanych napięć, oczyszczeniu z tłumionych emocji i cierpień poprzez sztukę. Doznając dzieł artystycznych lub je tworząc, człowiek ma możliwość uzewnętrznić to, co wcześniej niepokoiło jego świadomość. Wedle tej teorii wszyscy ludzie mają skrywane emocje, żale i kompleksy. Niepokoją one świadomość, gdyż chcą być uzewnętrznione, ale z jakiegoś powodu nie mogą. Sztuka pozwala na ich konstruktywne uwolnienie, bez łamania norm społecznych i robienia sobie krzywdy. Właśnie to jest rozumiane jako psychologiczne katharsis.

Katharsis obecnie

Pojęcie katharsis obecnie nieco ewoluowało. W dzisiejszych czasach rozumie ono oczyszczenie jako pogodzenie się ze zmiennymi kolejami ludzkiego losu, doświadczenie spokoju akceptacji życia, jakim jest. Dramat jako taki jest skonstruowany w formie mimesis, odtwarza więc elementy świata. Dzisiaj nie musi robić tego dosłownie, niemniej widz interpretuje doświadczane obrazy i przeżywa je na swój sposób. Co więcej, aktor również operuje przedstawieniem emocji odgrywanej postaci, ponadto dramat przedstawia jej losy. Z losami tymi można się utożsamiać, można je kontestować. W wyniku tego pokazu i jego odbioru widz przeżywa głębsze doznanie ludzkiego losu. Zgłębia swego rodzaju tajemnice ludzkiego bytu i przez to potrafi się z nim pogodzić. Właśnie to nazywane jest obecnie katharsis. Jak więc widać, jest to pojęcie z pogranicza psychologii oraz sztuki, które trudno jednoznacznie zdefiniować.


Czytaj dalej: Dwanaście prac Heraklesa