Ajschylos - biografia, wiersze, twórczość

Ajschylos (Αἰσχύλος, ok. 525/524 - ok. 456/455 p.n.e.) jest określany ojcem tragedii greckiej, europejskiej a pośrednio światowej.

Ajschylos - biografia skrócona

Arystoteles pisał, że to właśnie on zwiększył liczbę aktorów do dwóch i wprowadził na scenę konflikt między nimi. Wcześniej postaci prowadziły jedynie dialog z chórem. Napisał i wystawił 90 sztuk, zachowało się jednak jedynie siedem jego dzieł i nieco fragmentów w formie cytatów. Nowe urywki przyniosły papirusy egipskie z czasów grecko-rzymskich pochodzące z Oxyrhynchos. W całości są nam dostępne następujące tragedie: Persowie, Siedmiu przeciw Tebom, Błagalnice, jedyna ocalała trylogia, to jest Oresteja (Agamemnon, Ofiarnice, Eumenidy) oraz Prometeusz w okowach.

Tematyka poszczególnych dramatów opierała się w przeważającej mierze na mitach o uniwersalnej wymowie, co wynikało m.in. z religijnej roli ówczesnego teatru ateńskiego. Jednak Tragik odnosił się również do współczesnych mu wydarzeń społecznych i politycznych, zaś poszczególne historie mitologiczne dramatyzował i przekształcał tak, by stały się aktualne, a przedstawienie stało się nauką dla widzów. Przynajmniej jedna sztuka – Persowie – powstała pod wpływem bieżących wydarzeń, to jest drugiej inwazji wojsk Achemenidów na Grecję (480-479 r.). Kluczowe w poszczególnych dziełach było przekonanie Ajschylosa, że całym kosmosem kieruje immanentna i wszechmocna sprawiedliwość boska, sędzią świata jest zaś Zeus.

Tragik uważał się za skromnego ucznia i dłużnika Homera, powiadając, że jego dramaty to jedynie okruchy z wielkich uczt Aojdy. Zależność potwierdzają badania filologiczne. Wiele zawdzięczał też twórcom liryki greckiej. Trzeba pamiętać, że nie był jedynie pisarzem ani reżyserem. Sam grał, zajmował się dekoracjami, choreografią, muzyką i kostiumami. Można powiedzieć, że był liturgiem sceny i kapłanem sztuki w pełnym tego słowa znaczeniu.

Ajschylos: Nie ma gorszego zła od pięknych słów, które kłamią 

Z dobrego rodu

Ajschylos był synem Euforiona z Eleusis, położonej w żyznej dolinie zachodniej Attyki, ok. 27 km. na północny zachód od Aten. Za młodu był świadkiem upadku tyranii Pizystratydów, a następnie tworzących fundamenty ustroju demokratycznego reform Klejstenesa z lat 508/507. Mając 25 lat występował już w teatrze.

Źródłami wiedzy o nim jest biografia – Vita Aeschyli (βίος Αἰσχύλου) zachowana w jednym z kodeksów rękopiśmiennych z tragediami. Żywot ów powstał przez kompilowanie przekazów z rozmaitych źródeł, zatem i o różnej wartości merytorycznej i wiarygodności. Biografia owa jest zamieszczana w edycjach dzieł Tragika, zwykle jako rodzaj wstępu, często z erudycyjnymi przypisami. Żywot cytuje m.in. pracę z dziejów muzyki (ἐκ τῆς μουσικῆς ἱστορίας w § 17), co zdaje się wskazywać na dzieło Dionysiosa z Halikarnasu (młodszego). W paragrafie 13 znalazło się powołanie się na Dikaiarchosa. Istniała ponadto monografia Chamaileiona περὶ Αἰσχύλου oraz dzieło o trzech twórcach tragedii pióra Heraklidesa z Pontu. Podobny charakter co Vita Ajschylosa ma zachowana kompilacja dotycząca Sofoklesa. Niezbyt wiele wnoszące omówienie znalazło się również w Sudzie.

Ajschylos był z urodzenia obywatelem Aten, z demu Eleusis. Wywodził się z rodu eupatrydów – arystokratycznych posiadaczy ziemskich. Miał brata Kynegeirosa, który wraz z Ajschylosem walczył w bitwie pod Maratonem. Vita w paragrafie 4 i Suda informują również o niejakim Ameiniasie, który walczył pod Salaminą, określając go jako brata Tragika, jednakże Herodot w Hist. 8.. 84 i 93 określa Ameiniasa o którego czynach pod Salaminą pisze, synem Palleneusa (Παλληνεύς). Ajschylos miał poza tym siostrę o imieniu Filopato (?), mężem jej był Filopeithes. Ich potomkowie również byli tragikami. Sam Ajschylos miał dwóch synów: Euforiona i Euaiona. Na znaczenie misteriów eleuzyńskich, w które najprawdopodobniej Ajschylos, podobnie jak inni członkowie jego rodu i środowiska, był inicjowany, wskazuje Arystofanes. O walce pod Maratonem mówi napis nagrobny, który miał dla siebie przygotować sam Twórca (Vita 10, Paus 1.14.4). Udział w bitwie pod Salaminą jest poświadczony jedynie u Jona (zob. scholion do Persae w. 429, o przylądku Artemizjon pisze Pauzaniasz 1.14.5. O boju pod Platejami wzmiankę zawiera tylko Vita w paragrafie 4.

Mistrzostwo sceny

Jako dramaturg, swój pierwszy wieniec zdobył dopiero w roku 484, co wskazuje nie tyle na powolny rozwój twórczy, lecz pewnego rodzaju wyprzedzenie oczekiwań widowni ateńskiej polis, która potrzebowała kilkunastu lat, by pojąć kunszt Ajschylosa. Po zwycięstwie w roku 484 poszły kolejne, w ostatnich 28 latach życia odniósł ich trzynaście (Suda liczy je rokrocznie, stąd liczba 28, o ile nie przyjmować że dodatkowe 15 odnosi się do nagród pośmiertnych).

Rywalami młodego Twórcy byli, jak informuje Suda, Chojrilos i Pratinas. O pierwszym zachowało się jedynie świadectwo poetyckie, przekazane przez Mariusza Plotyna, Gramm. Lat. VI. 508: kiedy [w dramacie satyrowym] królował Choirilos. Leksykografowie co prawda piszą o jego wielkim, bo liczącym ponad 160 dramatów dorobku i trzynastu zwycięstwach w agonach, jednakże Tadeusz Sinko zauważa, że są to twierdzenia pozbawione podstaw. Drugi z rywali, Pratinas z Fleius na Peloponezie miał wprowadzić do Aten dramat satyrowy. Suda przypisuje mu autorstwo aż 32 sztuk tego typu oraz, być może bez uzasadnienia, stworzenie 18 tragedii.

Ajschylos chętnie podróżował na Sycylię (np. Vita 8, 16, 18). Sława wielkiego dramaturga dotarła szybko na bogatą wyspę, gdzie zaprosił go tyran Heron, by napisał tragedię z okazji uroczystości poświęcenia bogom nowo założonej kolonii doryckiej – Etny (rok 476). Ajschylos stworzył dzieło Αἶτναι, zatem dosłownie "Etna" w liczbie mnogiej ("Etny"), tradycyjny jego tytuł to jednak Αἰτναῖαι –Etnejki, od chóru złożonego z obywatelek nowo zakładanej polis. Jak podaje Vita w par. 9, Tragik skomponował i wystawił ten dramat jako dobrą wróżbę dla założycieli miasta (οἰωνιζόμενος βίον ἀγαθὸν τοῖς συνοικίζουσι τὴν πόλιν). W roku 472 na zaproszenie wyżej wspomnianego tyrana Syrakuz Ajschylos wystawił na Sycylii Persów. Według informacji z marmor parium Artysta zmarł na tej wyspie, w mieście Gela, w roku 456/5 to jest za 81 Olimpiady. Niewiele wcześniej, bo w roku 458 zdążył jeszcze wystawić w Atenach Oresteję.

Wyjawienie sekretów Demeter

W źródłach spotkać można rozmaite anegdotyczne i fantastyczno-sensacyjne historie na temat przyczyn wyjazdów Ajschylosa na Sycylię. Warta uwagi jest zwłaszcza kwestia procesu o bezbożność, opartego na zarzucie wyjawienia w tragediach tajemnicy misteriów (eleuzyńskich?). Piszą o tym Arystoteles (Eth. Nicom. 3.2 1111A 8-10) i Heraklides z Pontu (w scholiach Eustratiosa). Jak podaje Arystoteles, Tragik na swą obronę podnosił, że nie zdawał sobie sprawy z tajemności szczegółów, o który napisał. Urlich Willamowitz wnioskował, że Ajschylos nie był wtajemniczony w misteria eleuzyńskie, bowiem aluzja Arystofanesa w Żabach 886 mogła się odnosić do każdego Eleuzyjczyka. Jednakże Tadeusz Sinko zwracał uwagę, że Ateńczycy zdawali sobie dobrze sprawę z tego, kto należał do inicjowanych (mistów) i właśnie dlatego wytoczyli Tragikowi proces, gdyż jako wtajemniczony otrzymał pouczenia o disciplina arcani kultu Demeter i Persefony, zatem winien o nich pamiętać i się do nich stosować. Powoływanie się przez oskarżonego na nieświadomość tajemnicy może odnosić się do pewnych szczegółów znanych również profanom, może też wskazywać na pewne rozbieżności co do pojmowania zakresu rozumienia tajemnicy misteriów np. w okresie młodości Ajschylosa (gdy był zapewne inicjowany) a czasami późniejszymi.

U kresu drogi

Ostatnie 25 lat życia Ajschylosa przypadało na pierwszą połowę tzw. pentekontaetji – chwalebnego czasu rozkwitu Aten. Attycka polis zdołała wtedy wyprzeć armię perskie z Europy, uwolnić miasta greckie w Azji mniejszej do władzy Achemenidów, utworzyć Związek Morski (478/477), pobić wojska Perskie nad Eurymedontem w roku 467, a nawet udzielić pomocy rewolcie antyperskiej w Egipcie (459 rok). Szczyt potęgi państwa ateńskiego symbolizuje wystąpienie przeciwko lądowej hegemonii Sparty. W toku wojny, mimo początkowych porażek, Ateny odniosły zwycięstwo w bitwie pod Ojnofyta. Tadeusz Sinko, podzielając poglądy badacza niemieckiego Waltera Porziga, mówił o dwóch „biegunach” cywilizacji greckiej: jońskim o cechach indywidualnych i morskich oraz doryckim o charakterze bardziej społecznym, zbiorowym i lądowym. Na tle tej swoistej polarności umieścił Porzig Ajschylosa jako zwolennika „agrarnego doryzmu”, w którym podobnie jak Kimon dopatrywał się niezbędnego dopełnienia „morskiej jońskości” Aten.

Niestety ostatnich sukcesów Kimona Tragik nie doczekał. Znamy groteskową, być może zamierzoną jako zabawny koncept, opowieść o orle, który upuścił trzymaną w szponach żółwią skorupę na łysą głowę śpiącego Ajschylosa, biorąc ją za połyskujący kamień (Vita 10, ze wzmianką o przepowiedni, iż Twórca zginie od „pocisku z nieba”). Anegdota owa może odzwierciedlać pomysł Demokryta, który spekulował o możliwości takiego zachowania ptaka, lub, co chyba bardziej zasadne, żartobliwym opisem rzeźby nagrobkowej. Rzeźba owa przedstawiała by zatem symbol lotnej myśli, dumy i chwały Olimpu – orła, porywającego w górę (zatem właśnie ku Zeusowi gromowładnemu, Apollonowi i Muzom) lirę, której rezonator jest przecież wykonany z żółwiej skorupy. Można powiedzieć również że i skorupa i orzeł są alegoriami dwóch cech twórczości Tragika: orlego polotu i żółwiej ociężałości.

Udokumentowany jest rok śmierci Ajschylosa – pierwszy rok 81 Olimpiada, to jest 456/455 p.n.e.. Według marmor parium dożył 69 lat, walcząc zaś pod Maratonem miał mieć lat 35, wobec tego rok urodzenia to 525/4, Olimpiada 63, rok 4. Mieszkańcy Gela sprawili mu państwowy pogrzeb. Będący wyrazem czci Gelijczyków napis nagrobny mówi o Ajschylosie jako żołnierzu i obywatelu: W tym grobie spoczywa Ajschylos Ateńczyk, syn Euforiona, który zmarl w rodzącej ziarno Geli. O jego chwalebnej dzielności może opowiedzieć święty gaj Maratonu, zna ją też długowłosy Med. (Αἰσχύλον Εὐφορίωνος Ἀθηναῖον τόδε κεύθει/ μνῆμα καταφθίμενον πυροφόροιο Γέλας·/ ἀλκὴν δ’ εὐδόκιμον Μαραθώνιον ἄλσος ἂν εἴποι/ καὶ βαθυχαιτήεις Μῆδος ἐπιστάμενος. (Vita, 11Atenajos, XIV. 627c, też u Pauzaniasza 1.14.5).

Nic nie wiemy o realistycznym portrecie Twórcy, zapewne ze względu na brak zainteresowania i być może jeszcze niedostateczną technikę, utrudniającą oddanie w rzeźbie rysów konkretnej osoby z całą jej indywidualnością. Przedstawienie na kamieniu nagrobnym zapewne nie wiele różniło się od postaci hoplity Aristiona znanej ze znalezionej w dzielnicy Keramejkos steli z końca VI wieku. Pauzaniasz (1.21.2) pisze o znajdującej się w Atenach podobiźnie Ajschylosa (εἰκόνα τὴν Αἰσχύλου), znacznie, jak sądził, późniejszej niż jego czasy, wraz z nią wspomina o malowidle przedstawiającym bitwę pod Maratonem.

O twórczości Ajschylosa

Przez prawie 50 lat aktywności twórczej Ajschylos napisał 70 tragedii i 20 dramatów satyrowych (liczbę 90 podaje Suda, Vita w par. 13 mówi o 70 tragediach i mniejszej niż 20 liczbie sztuk satyrowych). Lista tytułów zachowała się w katalogu Kodeksu Medycejskiego, jednakże ostatnia kolumna wymieniająca 18 sztuk zaginęła. Z tak znacznego dorobku Pisarza zachowało się w całości jedynie siedem utworów, z pozostałych niestety tylko małe fragmenty.

Spośród sztuk ocalałych trzeba wymienić jedną trylogię – Oresteję (Ὀρέστεια) oraz tragedie, które pierwotnie należały do trylogii (Błagalnice ( Ἱκέτιδες), Persowie (Πέρσαι), Prometeusz w okowach (Προμηθεὺς δεσμώτης), Siedmiu przeciw Tebom ( Ἑπτὰ ἐπὶ Θήβας), gdyż znamy pozostałe tytuły wchodzące w ich skład. Można też wskazać na niezachowaną tetralogię Lykurgeia (Λυκούργεια). Najpewniej istniała ponadto trylogia o Edypie (Οἰδιπόδεια) oraz obejmująca sztuki Μυρμιδόνες, Νημηίδες oraz Ἒκτορος λύτρα trylogia o Achillesie (Ἀχιλληίς). Obok tego wiemy też o trylogii dotyczącej postaci Ajaksa (Αἰαντίς), składały się na nią sztuki Ὂπλων κρίσις, Θρῆσσαι oraz Σαλαμίνιαι. Tadeusz Sinko zaznacza, że ponieważ tetralogia do której należą Persowie składała się z pewnością z utworów o zróżnicowanej treści opartej na mitologii, można wyciągnąć wniosek, że Ajschylos nie w każdym wypadku bazował na tym samym micie, lecz często zestawiał po trzy wątki z różnych mitów, nie wiążąc ich ze sobą pod względem ideowym.

Suda podaje, że Ajschylos poza 90 tragediami, pisał też elegie. Jedna z nich się zachowała (zob. ze źródłowym komentarzem po łacinie Theodor Bergk Poetae Liryci Graeci, vol. II. s. 240). W konkursie na najpiękniejszą elegię o poległych pod Maratonem Tragika pokonał Symonides (rok 489, zob. Bergk, tamże). Według Atenajosa (Deipnosphistae 8. 347E) Ajschylos tworzył też peany, jednakże Porfiriusz w De abstinentia 2. 18 podaje, że zrezygnował z poezji. Na zajęcie się już za młodu (wyłącznie?) dramatem wskazuje np. Vita w paragrafie 2 (νέος δὲ ἤρξατο τῶν τραγῳδιῶν), dodając od razu, że wybił się wielce ponad swych poprzedników (… καὶ πολὺ τοὺς πρὸ ἑαυτοῦ ὑπερῆρεν …).

Tragedia, będąca głównym obok komedii wyrazem życia poetyckiego Grecji, a zwłaszcza Attyki swą właściwą postać uzyskała, jak pisał Arystoteles, "późno" (Poetica 4, 1449A). Wywodziła się z pieśni chóralnej – dytyrambu. Chóry owe wykonywały swe pieśni ku czci Dionizosa, składały się zaś z chłopów, przybranych w skóry koźle, odgrywających satyrów z przybocznego orszaku Boga. Takie zespoły śpiewaków istniały w całej Grecji najpóźniej w VII wieku, mając najpewniej rodowód bardzo archaiczny. Poparcia kultowi ludowemu udzielił Pizystrat, organizując w Atenach Wielkie Dionizje, czyniąc tym samym z kultu Boga winorośli składnik państwowej religii swej polis. Rozwój tragedii rozpoczął Tespis, wprowadzając aktora – ύποκριτής (dosł. „opowiadacza”), oraz otwierając możliwości rozmowy aktora z chórem. Kolejnym etapem było zerwanie z przedstawianiem jedynie mitów o Dionizosie. Ajschylos dodał jako pierwszy drugiego aktora, trzeciego „opowiadacza” wprowadził zaś Sofokles. Dzięki nim możemy mówić o pełnym przekształceniu się „pieśni kozłów” w tragedię jako dramat, wykazujący podobieństwo nie tyle do współczesnych sztuk teatralnych, co oratoriów i opery, a w pierwszy utworach Ajschylosa kantaty. Wyjątkami od reguły podejmowania tematów z mitologii są poza Zdobyciem Miletu Frynichosa, Persowie Ajschylosa.

Ajschylos, podobnie jak dwóch pozostałych genialnych tragików, był nie tylko doskonałym pisarzem, lecz i wychowawcą, ujmując mitologię z perspektywy teologicznej, kosmicznej i ludzkiej. Atenajos określa Ajschylosa jako filozofa par excellence. Pierwszy wprowadził na scenę patos tragiczny (Vita Aeschyli 14, 53). Dostrzec można również związki stylu i języka Tragika z Heraklitem z Efezu i innymi filozofami przedsokratejskimi, a to sformułowania, zainteresowanie etymologiami oraz łączenie zwięzłości gnom z tzw. niejasnością mantyczną. Trudno mówić, by istotą tragedii greckiej było samo w sobie przedstawienie mitu, zatem by dominowała tradycjonalność i powtarzanie w miejsce kreacji artystycznej. Mit funkcjonuje jako narzędzie literackie i wychowawcze, jest przetwarzany i poniekąd instrumentalizowany. Oczyszczeniu ulegają też zastane przez Ajschylosa wierzenia, zwłaszcza że twórczość jego przenika sacrum i próby uchwycenia sensu działania tego co boskie w świecie – makrokosmosie. Warto również pamiętać, że istniał eleuzyński mit religijny zwany dromena, jednak nie powstała zeń i zapewne powstać nie mogła, tragedia literacka. Na poglądy religijne najstarszych tragików wpłynął jednak orfizm, pociągając za sobą „spoważnienie” ich dzieł.

Twórca, chociaż pochodził z rodu eupatrydów, był stronnikiem demokracji, co dostrzec można w Persach sławiących tryumf władzy demosu ateńskiej polis z jej armią obywatelską nad wschodnią despocją (por. np. wersy 59 i 821). Wielką pochwałą władzy ludu - obywateli jest również Oresteja. Trzecia jej część kończy się ustanowieniem przez boginię Atenę Areopagu, który osądza Orestesa i odrzuca stare instytucje rodowe oparte na krwawej zemście. Ajschylos, podobnie jak Solon w swych elegiach, opiewa roztropność i umiarkowanie- σωφροσύνη (łac. prudentia, sapientia, moderatio). Przypomina również prawdę o granicach moralnych ustanowionych przez bogów, których przekroczenie, stanowiące akty pychy - ὔβρις, prowadzi zawsze tego, kto się jej dopuszcza do katastrofy i całkowitego upadku (por. rola Ate- bogini zatraty w Persach 107-116 oraz Agamemnon 757-770). Zeus staje się źródłem i uosobieniem świętej, wiecznej sprawiedliwości, stale, choć często w niepojęty z ludzkiej perspektywy sposób, nagradzającej za dobro i karzącej za zło. W Orestei często pojawia się słowo τέλος (cel, kres, finis) w różnych sensach: śmierci, realizacji losu w całej jego pełni, też małżeństwa, inicjacji, autorytetu i świętości. Znaczenia te są pozornie odmienne, jednak są spojone w całość, przewidzianą i kierowaną przez Zeusa – „spełniciela”,(τέλειος), tego kto doprowadza wszystko do właściwego końca - rozwiązania, mającego sens, tak jak w Agamemnonie 973 i Eumenidach 28 (R. Chodkowski).

Wielkie tematy otrzymywały, co dostrzegł jako pierwszy Arystofanes, adekwatną formę poetycką (Ranae, 1058). Kwintylian krytykował jednak Ajschylosa za nadmierny patos, prowadzący do przesytu a obok tego surowe, nieobrobione fragmenty (Inst. Orat. 10.1.66: sublimis et gravis et grandiloquus saepe usque ad vitium, sed rudis in plerisque et incompositus). Trudno jednak nie uwzględniać tu subiektywnych upodobań oraz nie brać pod uwagę kilku wieków, które dzielą Kwintyliana od Tragika. Ryszard Chodkowski pisze że styl Ajschylosa jest istotnie wzniosły, lecz trudno mówić by był pompatyczny, a tym bardziej sztuczny. Nie jest celem samym w sobie, pełni rolę narzędzia (podobnie jak muzyka). Przykładowo, w pieśniach chóru w Agamemnonie, w Choeforach i w Prometeuszu spotykamy najwyższe tony, wielki styl i wielkie słowa poetyckie. Jednakże inne sceny, jak choćby przemówienia piastunki w Ofiarnicach, są pisane stylem prostym, sprawiającym wrażenie wziętego z mowy codziennej. Trudno wyjaśniać różnorodność języka w poszczególnych tragediach np. nieautentycznością, pomijając potencjał pisarza. Odejście od stylizacji w kierunku realizmu rozmowy, zatem przełamanie tradycyjnych form nastąpi w całej pełni u Eurypidesa.

W Persach i Błagalnicach, zatem najwcześniejszych sztukach Tragika, cierpiącym bohaterem jest chór, nie zaś jednostka – pojedynczy aktor. Następstwem tego jest, że większość tekstu to właśnie pieśni chóralne. Bohaterowie Ajschylosa albo wygłaszają obszerne tyrady, albo jednowierszowe stychomytie. Mamy już co prawda wyraźnie nakreślone postaci Klitajmestry i Orestesa, jednakże, podobnie jak w sztukach Sofoklesa, osobowość bohaterów jest w zasadzie statyczna, nie ulega przemianom w toku akcji (która nie jest celem samym w sobie), jest dana raz na zawsze. Tragik korzysta również z tzw. postaci instrumentalnych, potrzebnych do prowadzenia akcji i budowania kształtu dramatu (oprawy wizualnej akcji oraz makrokosmosu teatralnego). Obdarza je cechami, rzec można, bardziej ludzkimi, żywymi, z własną sylwetką (R. Chodkowski).

Tematem tragedii był zatem strach czy lęk oraz rozpacz zbiorowości – chóru, zaś element liryczny dominował i to w sposób zdecydowany nad elementem dramatycznym (inspiracje dorycką liryką chóralną). To co na scenie to mikrokosmos, zaś poza tym, co przed oczyma widzów, rozciąga się większa całość. Donoszą o niej postaci instrumentalne, jak posłańcy i heroldzi (jedynie przekazują wiadomości) oraz pośrednicy (piastunka w Ofiarnicach, Danaos w Błagalnicach). Ponadto trzeba pamiętać, że poszczególne tragedie nie były utworami samoistnymi, lecz stanowiły część większej kompozycji w formie tetralogii (pierwszy miał z tą praktyką zerwać Sofokles).

Bardzo duża rola muzyki w tragedii wynikała z charakteru jej protoplasty – dytyrambu. Stąd i u Ajschylosa nastrój jego dzieł buduje przede wszystkim właśnie muzyka. Zarówno on jak i Frynichos byli wybitnymi znawcami sztuki muzycznej i kompozycji. Obaj byli przeciwnikami pochodzącej ze Wschodu chromatyki, stosując zaś diatonikę akcentowali grecki charakter swych melodii (K. Kumaniecki). Trzeba też pamiętać, że muzyka grecka nie wytworzyła polifonii ani harmonii w nowożytnym sensie, mając w zasadzie charakter monodii. Tragedia za Ajschylosa korzystała z trzech sposobów wypowiedzi: słowem mówionym, melorecytacją (recytacją śpiewaną) oraz śpiewem we właściwym sensie.

Kończąc, trzeba wspomnieć, że Ajschylos, odmiennie niż twórcy współcześni, regularnie grał w swych sztukach, przygotowywał choreografię (w tym autorskie figury taneczne), ustawiał statystów itp.. Doglądał zatem całego procesu wystawienia tragedii w konkretnej, jednorazowej i związanej z religią polis realizacji scenicznej (zob. Vita pr. 1; o rozmaitych dekoracjach oraz efektach dźwiękowych i wizualnych ibidem par. 14).

Rafał Marek
Literatura:
Robert Chodkowski, Ajschylos i jego tragedie, TN KUL, Lublin 1994;
Albrecht Dieterich s.v. Aischylos 13 [w:] Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Band I,1, Stuttgart 1893, kol. 1065-1084; https://de.wikisource.org/wiki/RE:Aischylos_13#I,1
Artykuł biograficzny w Wikipedii https://en.wikipedia.org/wiki/Aeschylus
Werner Jaeger, Teologia wczesnych filozofów greckich, przekł. Jerzy Wocial, Wyd. Homini, Kraków 2007;
Kazimierz Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, PWN, Warszawa 1987;
Tadeusz Sinko, Literatura grecka vol. I.2, Gebethner i Wolff, Kraków 1932;
Żywot Ajschylosa, tekst grecki i przekład angielski: https://livingpoets.dur.ac.uk/w/Life_of_Aeschylus