Platon - biografia, wiersze, twórczość

Platon urodził się zapewne między marcem i środkiem lipca roku 427 p.n.e. (zdania są tu podzielone, np. Debra Nails opowiada się za latami 424/423), w Atenach lub w Eginie. Pierwotnie nazwał się po dziadku Arystokles (Ἀριστοκλῆς, Diog. Laertios III. 4), Platonem nazwał go nauczyciel gimnastyki, ze względu na szerokie plecy. Jednakże inskrypcje z ateńskiej Agory wskazują, że Platon było rozpowszechnionym imieniem, nie zaś przezwiskiem czy przydomkiem. Zatem możemy tu mieć do czynienia z anegdotą. Ojciec nazywał się Ariston (Platon, Obrona Sokratesa 34 A), pochodził z gminy Kollytos ród swój wywodzić miał od króla Aten Kodrosa i króla Messenii Melantusa. Matka, siostra Charmidesa i kuzynka Kritiasza, prominentnych postaci w czasie rządów Trzydziestu Tyranów, nosiła imię Periktione, była córką Glaukona, pochodzącego z rodziny Solona. Ojciec zmarł, gdy Platon był małym dzieckiem, matka zaś wyszła ponownie za mąż.

Przyszły filozof kształcił się zgodnie z wymogami elitarnej edukacji młodzieńca z arystokratycznego rodu: poznał gramatykę (literaturę swego kraju), muzykę (naukę o harmonii dźwięków i komponowaniu) oraz gimnastykę. Wystąpił również jako zapaśnik w igrzyskach istmijskich. Miał tworzyć dytyramby, pieśni i tragedie oraz malować. Gdy bliżej poznał Sokratesa, spalił swe poezje. Znamy jednak napisany przez Platona fragment epicki i epigramy. W filozofii kształcił go Kratylos, zwolennik Heraklita, świadczy o tym dialog Kratylos. Sokratesa poznał gdy miał dwadzieścia lat (zob. List VII Platona 324B-326B). Realia ateńskiej polityki zniechęciły go, gdy doświadczył rządów trzydziestu tyranów, a zwłaszcza oskarżenia i skazania swego Mistrza. Był wtedy obecny w sądzie, zadeklarował również wspólnie z Kritonem, Kritobulosem i Apollodorsem wpłacenie poręczenia w wysokości 30 min, gdyby Nauczyciela skazano na karę pieniężną. W dzień śmierci Sokratesa Platon, jak podaje Fedrus 59B, zachorował. Po egzekucji udał się na wezwanie Hermodorsa do krótko do Megary. Mógł brać udział w działaniach wojennych w dwóch pierwszych latach wojny korynckiej.

Umiłowanie mądrości

Trudno oczywiście pominąć znaczenie procesu Sokratesa, zwłaszcza w kształtowaniu się poglądów o niezbędnym (ze zrządzenia boskiego – ἓκ τινος μοίρας θείας) dla dobra politei elitarystycznym rządzie moralnych i praworządnych, czyli prawdziwych filozofów lub też efektywnej formacji filozoficznej zastanych władz (por. Państwo, V. 473 C i n.). Z takim przeświadczeniem Platon udał się po raz pierwszy na Sycylię. Minęło wtedy ok. dziesięciu lat od śmierci Sokratesa w roku 399, Platon podaje w liście VII. 324 A że gdy wyprawił się do Syrakuz miał czterdzieści lat. Wpierw skierował się ku południowej Italii – Magna Graecia ( List VIII. 326 B). Według Cycerona uczył się tam doktryny pitagorejskiej (Cic. Rep. I.10,15: ...ut Pythagorae inventa perdisceret). W tejże krainie Platon miał również, jak podaje najstarsze źródło (Tymon Syllograf w Aulusa Gelliusa Nocach Attyckich II. 17, 4) nabyć za dużą sumę niewielką książkę, następnie zaś napisać swój dialog Timajos. Chodzi o dzieło Filolaosa o naturze lub o kilka jego pism (por. Cic. Rep. I. 10.16).

Na Sycylię udał się by zobaczyć wyspę i Etnę, jednak Olimpiodor podaje, że chciał się również zapoznać z ustrojem Syrakuz. Pobyt u tyrana Dionizjusza zakończył się załadowaniem Platona na okręt, którym miał popłynąć na Eginę, by tam zostać sprzedanym jako jeniec wojenny na targu niewolników. Tam rozpoznał go przypadkiem pochodzący z Cyreny Annikeris, wykupił z niewoli i umożliwił powrót do Aten. Przekaz źródłowy tej sprawy nie jest jednakże jednolity. Zwraca uwagę informacja Diogenesa Laertiosa III. 18, iż Platon przywiózł z Syrakuz nieznane w Attyce pisma mimografa Sofrona, które wykorzystał przy pracy na swymi dialogami. Również Arystoteles w Poetyce I. 5. 1447 B 9 zalicza mimy Sofrona i Ksenarchosa oraz dialog sokratejski do tego samego gatunku twórczości, jednak nie mówi o zależności od nich Platona. Aluzją do Sofrona jest być może fragment z Państwa. 451, zaś komiczne cytaty o filozofach w tymże dziele 607 B mogą być wprost zapożyczone od tegoż mimografa.

Powróciwszy szczęśliwie do Aten, Platon wrócił do pisania, rozpoczął też działalność nauczycielską (zob. Diog. Laert. III. 7). Nauczał w Gymnasion Akademeia. Samo słowo „Akademeia” nie jest jasne, może mieć rodowód przedgrecki. Wywodzenie tej nazwy od herosa Akademosa czy Hekademosa pochodzi z późniejszej genezy. Według prawa attyckiego, szkoła miała charakter związku religijnego, poświęconego czci Muz, Apollona oraz być może Erosa, którym kierował jego założyciel. Jak wyglądało jej codzienne funkcjonowanie pozostaje przedmiotem kontrowersji. Trudno widzieć w Akademii czasów Platona protoplastę uniwersytetu czy „szkoły wyższej” w sensie nowożytnym. Trafniejsza jest wizja kręgu podobnego do uczniów Sokratesa, jednak ze swą siedzibą i obrzędami. Metody nauczania sprowadzały się do mów, wykładów i dialogów. Dużą rolę miały wspólne posiłki i święta. Była to zatem wspólnota kształcących się i mistrza, nie zaś wyspecjalizowany w artes liberales „zakład naukowy”. Zajmowano się geometrią, arytmetyką, spekulacjami pitagorejskimi dotyczącymi liczb jak również matematyką i astronomią. Duże znaczenie miała polityka – czyli nadająca sens życiu ludzkiemu jako podmiotowi politycznemu – służba swej polis – ojczyźnie. Wiemy o licznych „akademikach” angażujących się w życie polityczne w rozmaitych greckich miastach m.in. jako twórcy prawa. Mistrza Akademii - Platona - mieszkańcy Cyreny, Teb i Arkadii mieli zaprosić do przygotowania praw dla nowo założonego miasta Megalopolis. Filozof odmówił, jednak przyjął podobne zaproszenie od dobrze znanego sobie nowego tyrana Syrakuz Dionizjusza Młodszego (list VII. 327 D, 328 C, też Prawa IV. 709 E o legislacji filozofa dla młodego, pełnego reformatorskiego zapału tyrana). W swą prawodawczą podróż wyruszył w roku 366, przekazując kierowanie szkołą Eudoksosowi.

Sycylijskie perypetie i ostatnie lata

Dionizjusz przyjął Platona bardzo dobrze (zob. Pliniusza Nat. Hist. VII. 30, Plut. Dion. 13), jednak tyran zamknął go w swego rodzaju areszcie domowym, pragnąc mieć Filozofa niejako „na własność” (o „tyrańskim erosie” mówi Plutarch, Dion. 16). Wobec wyruszenia na wojnę z Lukanami w roku 365, Dionizjusz zezwolił Platonowi na wyjazd do Aten, jednak pod warunkiem, umocnionym przysięgą, powrotu do Syrakuz po zakończeniu wojny. Platon na nowo podjął pracę pisarską i nauczanie.

Tyran Dionizjusz wezwał w międzyczasie do swej polis sokratyka Ajsychnesa, Arystypa z Cyreny oraz sofistę Poliksenosa, przedstawiając się jako znawca platonizmu. Nawiązał ponownie kontakt z Platonem, próbując sprowadzić również jego na swój dwór. Warunkiem swego przyjazdu Filozof uczynił pojednanie tyrana z Dionem. Wkrótce Dionizjusz wysłał po Platona trierę z pitagorejczykiem Teodotosem i listami Archytasa i Dionizjusza. Podróżnik ów miał zaświadczyć o zapale władcy do studiów filozoficznych. Platon zdecydował się na wyjazd, wyruszając w roku 361 w towarzystwie Speusiposa, Ksenokratesa, Eudoksosa i Helikona z Kyzilos. Kierowanie Akademią powierzył Herakleidesowi z Heraklei. Tyran jednak nie spełnił oczekiwań Platona, traktując filozofa jako narzędzie dla realizacji swych interesów w konflikcie z Dionem. Platon zwrócił się o pomoc do Archytasa, który wysłał z Tarentu statek, na którym filozof miał wrócić do Aten. W lecie 360 roku Dionizjusz zezwolił na wypłynięcie. Platon spotkał się przy okazji igrzysk olimpijskich z Dionem, który proponował mu udział w kolejnym wystąpieniu przeciwko Dionizjuszowi. Filozof jednak odmówił (list VII. 350 D). Powrócił do pracy w Akademii, gdzie zajmował się zagadnieniami przyrodniczymi (pod wpływem pitagorejskim?), czego odzwierciedleniem był Timajos, a następnie Kritiasz i Philebos. Ostatnie lata życia Platon poświęcił na prace nad Prawami, które wkrótce po jego śmierci wydał Philippos z Opus. Niewiele przed śmiercią powstał też VI list oraz wykład (ἀκρόασις συνουςία) lub cykl wykładów (λόγοι) o ideach, zwłaszcza o ich związkach z liczbami.

Według Hermipposa (za Diog. Laert. III. 2) Platon zmarł na weselu w pierwszym roku 108. Olimpiady, czyli 348/7 przed Chrystustem. Cyceron podaje, że zmarł pisząc. Według Diogenesa Laertiosa III. 41 spoczął w Akademii, która działała aż do zniszczenia przez Sullę w roku 84 przed Chr.

Urodziwy filozof

Trzeba wspomnieć, nie tylko w kontekście obecnego w dialogach homoerotyzmu, że Platona określano jako silnego i pięknego, o szerokim torsie i pięknych oczach (καλός καὶ ἰσχυρός, εὓρις, πλατύς τὸ σῶμα καἰ εὐόφταλμος). Mógł też być przygarbiony czy mieć „okrągłe plecy” (κυρτότης). Według, najpewniej przejaskrawionej, opinii Olimopiodorosa, popiersia czy posągi Platona można było wiedzieć „wszędzie”. Diogenes Laertios wypowiada się (III.25) bardziej rzeczowo, wspominając o Persie Mitrydatesie, który polecił wznieść w Akademii podobiznę (posąg lub kolumnę z portretem-płaskorzeźbą) określoną jako ἀνδριάς wraz z inskrypcją, głoszącą że poświęca on ten obraz – εἰκόνα – Muzom, zatem bóstwom czczonym w platońskiej szkole. Cyceron w Brutusie VI. 24 wspomina o posągu Platona w swej villa w Tuskulum, zaś Christodoros, w Ecphrasis 97 pisze o podobiźnie Filozofa omawiając statuy brązowe Zeuksipossa stojące w Konstantynopolu. Realistyczny portret Platona to typ znany z 16 zależnych od siebie rzeźb, pochodzących najpewniej od pierwowzoru z ok. 370 roku p.n.e. (popiersie dłuta Silaniona wykonane dla Akademii?). Charakterystyczne są zwłaszcza dość duża głowa, z niewysokim czołem, pokryta gęstymi włosami, opadającymi nieco na czoło, gęste wąsy i majestatyczna, fryzowana broda.

Barwna tęcza przekazów źródłowych

Najwięcej informacji o Platonie dostarczają jego własne dzieła. Dialogi zawierają jednak tylko niewiele danych ściśle biograficznych. Znacznie więcej mówią o umysłowości Filozofa i dynamice jego poglądów. Mamy również jego listy, jednak pewnym problemem jest ich autentyczność, a zwłaszcza to, że podają informacje jedynie o podróżach na Sycylię oraz o roli Platona na dworze w Syrakuzach. Zasadniczymi źródłami pozostają zatem przede wszystkim starożytne żywoty. Najwcześniejsze, sporządzane przez jego bezpośrednich uczniów, są nam znane jedynie z przekazów późnoantycznych pisarzy, którzy korzystali z ich pełnych tekstów. Ze wzmianek i cytatów można wyciągnąć wniosek, że pierwszymi utworami o życiu Platona były pochwały-enkomia, w których splatały się dane biograficzne z legendami czy anegdotami. Celem było uczczenie, a nawet apoteoza Mędrca. Olympiodoros informuje zatem w swym komentarzu do Gorgiasza, że Arystoteles przygotował mowę pochwalną - λόγος ἐγκωμιαστικός - w której opisywał i opiewał życie swego Mistrza (ἐκτίθεται γὰρ τόν βίον αὐτοῦ καὶ ὑπερεπαινεῖ).

Diogenes Laertios pisze o siostrzeńcu Platona i jego następcy na stanowisku głowy Akademii, Speusippie, że przygotował on pochwałę poprzednika (Πλάτωνος ἐγκώμιον, Diog. Laert. IV. 5) jak również mowę okolicznościową (Πλάτωνος περίδειπνον Diog. Laert. III.2). Chodzi tu najpewniej o jeden utwór, pochwałę zmarłego wygłoszoną na stypie. Również u Apulejusza, De Platone I.2. 184 mamy wzmiankę o Speusippie, który domesticis documentis instructus, zatem po zaczerpnięciu wiadomości z prywatnych archiwów rodziny, pisał o życiu Platona.

O Ksenokratesie wiemy, że, jak podaje Simplikios za pośrednictwem Arystotelesa (Phys. 1165, 35D), pisał o życiu Platona (Περὶ τοῦ Πλάτωνος βίου,). Z bizantyńskiej „encyklopedii powszechnej” tzw. Sudy (s.v. φιλόσοφος) wynika natomiast, że również Philippos z Opus pisał „o Platonie” (περὶ Πλάτωονος). Powstało też, jak informuje nas Diogenes Laertios (II. 106) βιβλίον περὶ Πλάτωνος (księga o Platonie) ucznia Filozofa, Hermodorosa. Tenże autor przygotował, podobnie jak Erastos i Asklepiades ἀπομνημονεύματα Πλάτωνος, czyli wspomnienia lub pamiętniki o Platonie. Spośród perypatetyków Diogenes Laertios wskazuje (III.2) Klearcha z Soloi, bezpośredniego ucznia Arystotelesa, twórcę eknomiów ku czci Platona Według Diog. Laert. III. 5 Dikaiarchos poświęcił pierwszą księgę swych Βίοι m. in Platonowi, nie tworząc tekstu pochwalnego, lecz biograficzny. Podobny charakter miała, jak podaje Diogenes (III. 3,4) praca „o sławnych mężach” - περὶ ἐνόξων ἀνδρῶν - Neantesa z Kyzikos oraz biografia Βίος Πλὰτωνος Arystoksenosa z Tarentu (Diog, Laert. III.37, Suda, s.v.), który przywoływał rozmaite anegdoty i skandale z życia prywatnego tak Platona jak i Sokratesa. Zachował się również uszkodzony płomieniami fragment papirusowy pochodzący z kopii biografii Filozofa.

Najstarszy znany nam bezpośrednio żywot Platona to ten przygotowany w II wieku po Chrystusie przez Apulejusza, rozpoczynający jego trzy księgi de Platone et eius dogmate. Jest to biogram, składający się z czterech krótkich capitula. Platon jest w nim przedstawiony, po części w konwencji retorycznej exaggeratio, jako „mąż boży” (θεῖος ἀνήρ), posiadający całość mądrości ludzkiej. Rodzice jego wywodzą się od herosów, zatem od półbogów i Bogów samych, jak poświadcza sam Apollo i sen Sokratesa. Zatem Platon nie tylko wyróżniał się cnotą bohaterów, lecz i miał dostęp do mocy boskich (non solum heroum virtutibus praestitit, verum etiam aequiparavit divum potestatibus).

Wielką cnotę i moc widać było u Filozofa, podobnie jak u Herkulesa, od najmłodszych lat. Kształcił się w prima litteratura, w gramatyce, malarstwie, muzyce i poetyce. Swe wykształcenie - enkyklios paideia – ukoronował naukami filozofii u Sokratesa, badaniem doktryny Heraklita oraz Pitagorejczyków na Sycylii z ich życiem wedle czystości (castitas) wraz ze wstrzemięźliwością (continentia). Tajniki geometrii poznawał u Teodoreta z Kyrene. W stolicy dawnej mądrości – Egipcie – nauczył się astrologii oraz był inicjowany w obrzędy kapłanów (prophetarum ritus - ἱερατική). Gdyby nie wojna, powędrowałby również ku perskim magom. Analogie do vita Apoloniusza z Tiany lub jednego z wielu opisów życia Pitagorasa są nieprzypadkowe, zwłaszcza poznanie wiedzy i mądrości Wschodu i Zachodu poprzez „podróżne studia”. W oparciu o ten skarbiec rozumu Platon buduje swą własną doktrynę, obejmującą philosophia naturalis, rationalis oraz moralis. Dzieło Apulejusza kończą informacje o wielu uczniach wykształconych przez Mistrza, jego dziedzictwie, Akademii oraz wyjaśnienie celu trzech podróży Filozofa na Sycylię.

Kolejnym żywotem jest dzieło wcześniej już szeroko cytowanego Diogenesa Laertiosa, który poświęcił całą księgę trzecią swego dzieła życiu i poglądom filozofów. Zgodność z tekstem Apulejusza wskazuje na korzystanie z jednego źródła. Podobny do de Platone… Apulejusza jest też utwór Porfiriusza, zawarty w czwartej księdze Dziejów filozofów (Φιλόσοφος ἱστορία) oraz Życie Platona (Βίος Πλάτωνος) Olimpiodrosa, który przedstawia Filozofa jako wielkiego teologa w znaczeniu osoby natchnionej czy emanacji boskości. Jego nauki były gorliwie przyswajane (κάτοχοι τοῖς ταύτης νάμασιν), słuchacze byli napełniani uniesieniem (Πλατωνικοὶ ἐνθουσιασμοί). W Timajosie sam Platon był pod natchnieniem Boga (θεόληπτος,), w Państwie zaś owładnęły nim Muzy (μουςόληπτος), natomiast w Fajdrosie natchnienie wziął od Nimf (νυμφόληπτος). W Teajtecie wszedł na szczyt filozofii teoretycznej. Na pochodzenie od Solona wskazuje jego „odziedziczona gorliwość” (ζῆλος προγονικός), nagląca do zajmowania się prawami i ustrojem doskonałej polis. Według Olimpiodorosa, Platon nie tylko zapoznał się z tajemną wiedzą kapłanów egipskich, lecz podczas pobytu w Fenicji nauczył się sekretów magów perskich (μαγική). Tym samym mamy do czynienia z człowiekiem wszechwiedzy, filozofem, teologiem, kapłanem i magiem w jednej osobie. Nauczaniu w Akademii autor biografii poświęcił niestety niewiele uwagi, kończąc utwór apoteozą i dystychem w którym Platon to zesłany wraz z Asklepiosem przez Apollona pomocnik ludzkości. Jeden z nich leczyć ma dusze, drugi natomiast choroby ciała.

Całkowicie odmienne były ujęcia przeciwników i krytyków Akademii, które znamy przede wszystkim z Atenajosa. Prezentowano Platona jako osobę zazdrosną o względy i uwagę Sokratesa, skonfliktowaną z Ksenofontem, zniekształcającą w swych pismach sylwetki tak Sokratesa jaki wielkich sofistów – Gorgiasza i Protagorasa. Sam Platon o swych legendarnych wędrówkach po mądrość do Egiptu czy Persji nie wspominał.

Kilka słów o dziełach Platona

W przeciwieństwie do prac prawie wszystkich współczesnych mu uczonych, pisma Platona dotarły do nas w całości, co świadczy o dużym zainteresowaniu nimi, stymulującym kosztowne przepisywanie i pieczołowite przechowywanie książek rękopiśmiennych. Zainteresowanie i wieloraka recepcja myśli Filozofa raz wzrastały, raz malały, stale obecny był też, tak widoczny w żywotach, podziw dla charyzmatycznego umysłu, mówiącego swobodnie o ezoterycznych sprawach, przekraczających społeczne przeświadczenia i konwencje, nie tylko Hellady. Jak pisze Władysław Witwicki: „Platon nie był systematykiem ani człowiekiem zrównoważonym i spokojnym. Treści jego pism niepodobna związać w układ pozbawiony sprzeczności, porządny i zamknięty”. Tym bardziej sprzyjało to pełnemu podziwu zainteresowaniu uczniów i szerszych kręgów.

Platon nie wypowiada się w żadnym z dialogów bezpośrednio, posługuje się postacią swego Nauczyciela. Jednym wyjątkiem są Prawa. W swym liście II 341 C stwierdza, że nie ma żadnych pism Platona ani żadne nie powstaną, zaś te, które mu się przypisuje to dzieła Sokratesa. Wydarzeniem zespalającym dialogi w całość jest proces, apologia i śmierć Mędrca. Sama Obrona postawionego przed ateńskim sądem Sokratesa jest najczęściej czytanym dziełem Platona. Na ile obraz Sokratesa u Platona jest rzeczywisty pozostaje zagadką, warto go zestawić z Chmurami Arystofanesa, jednakże w kontekście właśnie Obrony.

W Fedrusie mamy krytykę przekazywania nauk filozoficznych na piśmie, bowiem spisane słowa są martwe, nie mogą bronić się przed zarzutami, zatem oderwanie od żywej mowy, debaty i wykładu prowadzi do deformacji doktryny. Rzuca to światło na sens istnienia tzw. nauki niespisanej Platona (ἄγραφα δόγματα) o „rzeczach najważniejszych”, nieogłaszanej, zwłaszcza na piśmie, by uchronić ją przed błędnymi interpretacjami i prześladowaniami (doświadczenie procesu Sokratesa?). Jednakże Platon miał wyjawić tę część swych poglądów w wykładzie O Dobru (Περὶ τἀγαθοῦ). Dobro (τὸ ἀγαθόν) jest tożsame z Jednym (τὸ ἕν) – podstawą ontologiczną wszystkiego. Wykład mówił również o diadycznej, dwubiegunowej zasadzie bytów (ἡ ἀόριστος δυάς), którą Platon zwał „Wielkim i Małym” (τὸ μέγα καὶ τὸ μικρόν, zob. Arystotelesa Metafizyka 987 B). Takie ujęcie metafizyki platońskiej sugeruje kontynuację między filozofią Platona a neoplatonizmem Plotyna, a w dalszej perspektywie również np. Marsilio Ficino.

Filozof pozostawał pod przemożnym wpływem pionierów metafizyki i ontologii (Heraklit, Kratylos, Parmenides) oraz nauk Pitagorasa i pitagorejczyków, jak np. Archytasa. Arystoteles zaznaczał (Metafizyka, 1.6.1 (987 A)), że Platon szedł za tą doktryną ściśle, podobnie wyrażał się, powtarzając opinię swych greckich autorytetów. Według Cycerona (Tusc. Disput. 1.17.39.) Pitagoras i Platon mogli przejąć wiele z orfizmu, zwłaszcza dualistyczny pogląd o uwięzieniu duszy w ciele oraz naukę o wędrówce dusz (metempsychozie). Pitagoras uznawał za istotę struktury świata liczby, twierdząc że cały świat – kosmos – pochodzi z zasad wyrażonych matematycznie, będąc naśladownictwem idei (form) różnych od materii. Można dopatrywać się analogii idealnej polis platońskiej i wspólnoty ludzi jednej doktryny, takiej jak ustanowiona przez Pitagorasa w Krotonie. Ważne są też podobieństwa w mistycznym podejściu do duszy ludzkiej i problemu jej wejścia w świat materialny. W Parmenidesie, gdzie Autor chyba najbardziej krytycznie spojrzał na siebie samego, Platon wprowadza postaci tytułowego filozofa i jego ucznia, Zenona, który idąc za nauką swego Mistrza o braku realnej zmiany w bycie, stara się wykazać za pomocą paradoksów, że ruch jest jedynie iluzją, nie istniejącą w rzeczywistości.

Warto zauważyć, że Arystoteles w Metafizyce 987 B 1–11 stwierdza, że doktryna idei-form Sokratesa była odmienna od platońskiej. Formy sokratejskie miały być poznawalne przez badanie natury, nie zaś pozostawać, tak jak platońskie, poza „zwykłym” czy bezpośrednim oglądaniem świata, zwłaszcza za pomocą zmysłów. Również w dialogach, chociaż postać Sokratesa zdaje się niekiedy wypowiadać na korzyść mistyki (misteria, metempsychoza), trudno widzieć odzwierciedlenie nauk historycznego Sokratesa. Dialog Menon pozwala wnosić, że Platon i Sokrates wzięli udział w Misteriach Eleuzyjskich. Cześć dialogów kończy się ponadto rozbudowanymi mowami dotyczącymi zaświatów. W Timajosie Sokrates umiejscawia części duszy w ciele ludzkim (wpływy semickie lub egipskie?).

Trudno pominąć znaczenie matematyki. Platon mógł być uczniem Theodorosa z Cyreny, również matematyk Theatet jest bohaterem jednego z dialogów. Sam Filozof, chociaż nie był matematykiem, zajmował się nauczaniem tego przedmiotu, kształcąc m.in. jednego z najwybitniejszych uczonych Grecji klasycznej, Eudoksosa z Knidos. W Timajosie Platon łączył każdy z czterech żywiołów z regularnymi bryłami (bryłami platońskimi).

Stałą i zasadniczą cechą poglądów Platona jest epistemologiczne przeciwstawianie wiedzy (poznania idei-form przez czysty rozum) i opinii albo mniemań. Wiedza nie ma charakteru empirycznego, pochodzi z wejrzenia o boskim, pozazmysłowym charakterze. Poznanie intuicyjne, naiwny realizm i sensualizm, by użyć nowszych określeń, są zwodnicze. Stąd i Sokrates „odwraca” w dialogach „zdrowy rozsądek”: kto widzi oczyma jest ślepy, pozostaje w stanie oddzielenia od Bogów jako zadowolony z życia ignorant (Theatet 156 A: εὖ ἄμουσοι, w wolnym przekładzie: „szczęśliwi profani”), samemu odcinający się od wyższego, czyli rzeczywistego, poznania świata (por. też metaforę „drugiego żeglowania” z Fedona 99 B-D). Część dialogów, posługując się ironią sokratejską, odrzuca ciąg twierdzeń, jednak niczego w końcu nie proponując w zamian. Czytelnik zostaje zatem sam na sam z aporią (zachęta do odszukania wiedzy duszy z okresu jej obcowania z ideami?). Z mitów, do których można zaliczyć też alegorię jaskini (Państwo 514 A i dalej), korzystał Platon w celu dydaktycznym. Z takich właśnie względów wprowadził mit Atlantydy oraz kończący Państwo mit o Er, synu Armeniosa (10. 614-10. 621). Ten ostatni Władysław Witwicki określa jako pierwowzór Boskiej Komedii, dodając też, że tenże Er wypowiada się w pierwszych wierszach Króla Ducha Juliusza Słowackiego. Wieszcz korzystał jednak z francuskiego przekładu, stąd mamy „Hera, Armeńczyka”.

Rafał Marek

Literatura:
H. Leisegang, s.v. Plato 1 [w:] Paulys Realencyclopadie der classischen Altertumswissenschaft, vol. XX/2, kol. 2342-2537; A. Druckenmuller, Stuttgart 1950;
Platon, Państwo, przekł. i oprac. W. Witwicki, Wyd. ANTYK, Kęty 2003;
E.I. Zieliński, s.v. Platon [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, http://www.ptta.pl/pef/
Wi­ki­pe­dia, Platon https://en.wikipedia.org/wiki/Plato

Platon - wydania

Epoka literacka: Starożytność