Sofokles - biografia, wiersze, twórczość

Sofokles (Σοφοκλῆς) urodził się w roku 497 lub 496 przed Chr., zmarł zaś zimą roku 406/405. Głównym źródłem jest Vita Tragediopisarza, na niej opiera się również krótka charakterystyka zawarta w encyklopedii bizantyńskiej Suda. W De profectibus in virtute Plutarcha, Sofokles mówi o swym rozwoju twórczym. Źródłem tej wzmianki wydaje się być Ion z Chios, przyjaciel Twórcy, który utrwalił wiele jego wypowiedzi.

Sofokles - biografia skrócona

Sofokles jest zaliczany do jednego z trzech wielkich tragików Grecji antycznej, których dzieła zachowały się do naszych czasów. Jego pierwsze sztuki powstawały później lub równolegle do okresu aktywności Ajschylosa, były zaś wcześniejsze lub współczesne twórczości Eurypidesa. Wiemy, że stworzył ponad 120 dramatów, jednakże w całości zachowało się zaledwie siedem: Ajaks (Αἴας), Antygona (Ἀντιγόνη), Trachinki (Τραχίνιαι), Król Edyp (Οἰδίπους Τύραννος), Elektra (Ἠλέκτρα), Filoktet (Φιλοκτήτης) oraz Edyp w Kolonie (Οἰδίπους ἐπὶ Κολωνῷ). Pliniusz w Historii Naturalnej pisał o nim jako o twórcy przewyższającym innych tragediopisarzy powagą utworów jak też swym chwalebnym życiem i godnym pełnieniem funkcji publicznych i wojskowych. Retorzy zwali go Homerem tragedii, zaś Homera Sofoklesem epiki.

Również za życia Sofokles cieszył się trwającą kilka dziesięcioleci popularnością jako zwycięzca zawodów twórców scenicznych przeprowadzanych przez polis ateńską podczas uroczystości Lenajów (święto tłoczenia wina, to z niego wzięto być może „pieśń kozłów” związaną z winobraniem i tłoczeniem soku) oraz Wielkich Dionizjów (oba święta były związane z „demokratyczną” religią Dionizosa, otoczoną opieką jeszcze przez Pizystrata). Wziął udział w trzydziestu zawodach, zwyciężył w 24, nigdy nie otrzymał lokaty niższej niż drugie miejsce. Dla porównania, Ajschylos wygrał 13 zawodów, niekiedy pokonywał go właśnie Sofokles, zaś Eurypides osiągnął pierwsze miejsce w zaledwie czterech agonach.

Sofokles - chwała Attyki

Sprawy domowe

Ojciec Tragika zwał się Sophilus, był człowiekiem bogatym, należał do demu Hippeios Kolonos w Attyce (miejsce akcji jednej ze sztuk syna). Sofokles najpewniej urodził się właśnie w tej miejscowości, kilka lat przed bitwą pod Maratonem (490 rok). Wysokie dochody rodziny pochodziły przede wszystkim z prowadzenia zakładu wytwarzającego uzbrojenie. Ojciec nie szczędził wydatków na kształcenie, dzięki czemu Sofokles otrzymał elitarną edukację. W wieku 16 lat miał tańczyć i śpiewać w chórze uświetniającym zwycięstwo nad Persami pod Salaminą, gdzie walczył mający wtedy 45 lat Ajsychlos.

Pierwszą żoną Sofoklesa była Nikostrate (Vita 13) miał z nią jednego syna, Iophona, również tragika. Przeżył on ojca. Ten również miał syna, zgodnie z tradycją attycką noszącego imię dziadka. Młodszy Sofokoles był, jak podaje inskrypcja, skarbnikiem świątyni Ateny w roku 400/399. Drugą żoną była pochodząca z Sikyon Theoris (Θεωρίς). Według niektórych źródeł mogła to być jednak jedynie konkubina lub kochanka (ἐρωμένη), zaś dzieci ich nie były z węzła małżeńskiego. Sofokles miał z nią syna Aristona (Vita 13), legitymowanego przez dziadka, zdolnego tragediopisarza. Według Hegesandrosa (Athen. XIII 592B) na starość Sofokles związał się z heterą Archippe, miał ją też powołać do spadku po sobie, co wydaje się nieprawdopodobne.

Twórca liczący się w swej polis

Pierwszym wielkim sukcesem twórczym było zwycięstwo nad Ajschylosem podczas Dionizjów w roku 468. Plutarch powiadał, że wystawiona wtedy sztuka Sofoklesa była jego pierwszym dziełem, jednakże współczesna filologia klasyczna przyjmuje, że pierwszy dramat napisał w roku 470. W roku 480 Tragika wybrano na kierującego wykonaniem peanu – śpiewu chóralnego na cześć boga – z okazji uroczystości ku czci greckiego zwycięstwa w bitwie morskiej pod Salaminą. Na początkowym etapie kariery literackiej jego patronem czy protektorem mógł być zwłaszcza polityk ateński Kimon, chociaż i Perykles miał wobec Sofoklesa nastawienie neutralne, jeśli nie pozytywne, nawet mimo ostracyzmu Kimona w roku 461.

W latach 443/442, jak podaje lista urzędów zachowana w Inscr. Graec. Twórca sprawował funkcję skarbnika Aten, biorąc udział w zarządzaniu kasą związku ateńsko-delijskiego za rządów Peryklesa (i dzięki jego poparciu). Miała wtedy miejsce ważna reforma trybutu płaconego przez sojuszników Aten. Według Vita Sophoclis w roku 441 wybrano go na jednego z 10 strategów, to jest wysokich urzędników wykonawczych polis ateńskiej, kierujących armią. Jako młodszy kolega Peryklesa na tymże urzędzie, wziął udział w kampanii przeciwko zbuntowanej wyspie Samos. Być może został wybrany na tę godność dzięki stworzeniu Antygony.

W roku 420 chętnie powitał wprowadzenie w mieście kultu Asklepiosa, wzniósł też jego ołtarz w swym domu. Stąd pośmiertny przydomek Δεξίων - „przyjmujący”. Vita 11 podaje informacje o pełnieniu przez Tragika urzędu kapłańskiego „należącego do Alona”. Kult Asklepiosa do Aten sprowadził w latach 420/419 Telemach z Achamai, w związku z jego rozwojem powstał pean Sofoklesa na cześć boga, zachowanym na kamieniu z ateńskiego Asklepionu. Słowo Alon - ΑΛΩΝΟΣ to określenie, jak się wydaje, zagadkowe, związane z kultem Asklepiosa. Może być zepsutą nazwą λκωνος lub synonimiczne z Ἀμύνου. Jak wskazuje Tadeusz Sinko, chodzi jednak o Alona, herosa wychowanego wraz z Asklepiosem przez Chirona. Po śmierci sam Sofokles był w Atenach poważany (jako heros? Hieronimos u Athen. 604 mówi o nim jako ulubionym przez bogów – θεοφιλής), Ateńczycy mieli się zobowiązać do corocznego składania mu ofiar, grób jego winien być ozdobiony mosiężną syreną.

W roku 413 został wybrany na jednego z komisarzy – πρόβουλοι, którzy zajęli się następstwami klęski wyprawy Aten na Sycylię podczas wojny peloponeskiej. Władcy państw greckich zapraszali go, podobnie jak Ajschylosa (zmarł na Sycylii) i Eurypidesa (bawił w Macedonii) na swe dwory, jednakże Sofokles ciągle odmawiał.

Dostojna starość Sofoklesa

Zmarł w bardzo podeszłym, nawet jak na dzisiejsze standardy, wieku, miał bowiem 90 lub 91 lat. W ciągu swego długiego, aktywnego życia był świadkiem wielkich zwycięstw wolnych miast Grecji kontynentalnej nad imperium Achemenidów, jak i wyniszczenie ateńskiej polis i upadek jej hegemonii w konsekwencji wojny peloponeskiej. Umierał w roku zwycięstwa Aten nad Spartą w bitwie morskiej pod Arginuzami. Klęski pod Ajgospotamoj (rok 405) i zdobycia Aten przez Lizandra już nie zobaczył.

Śmierć Sofoklesa zaowocowała licznymi historiami o charakterze apokryficznym, jak np. że zmarł wskutek podjęcia się recytacji długiego zdania z Antygony bez przerwy na oddech. Według innej opowieści miał zakrztusić się winogronami podczas święta Antesteriów. Bardziej ckliwa jest anegdota mówiąca, iż zmarł ze szczęścia po wygranej w Dionizjach. Kilka miesięcy po śmierci Sofoklesa poeta komiczny Phrynichos zawarł w sztuce Muzy jego eulogię: Błogosławiony Sofokles, długowieczny, człowiek i szczęśliwy i uzdolniony, twórca wielu pięknych tragedii, życie swe zakończył godnie, bez doznania żadnego nieszczęścia. Mniej pozytywny był obraz jego synów, którzy, gdy ojciec był już mocno posunięty w latach, mieli próbować uznać go przed sądem za nieporadnego. Jednakże Sofokles łatwo obalił ich twierdzenia poprzez odczytanie fragmentów ze swej nowej sztuki – Edypa w Kolonie (Cyceron, De senectute, 7.22).

Za realistyczny portret Sofoklesa uchodzi posąg laterański, będący kopią pomnika wzniesionego w roku 330 przez retora Likurga.

O twórczości Sofoklesa

Chociaż i Sofokles i Ajschylos pochodzili z rodów arystokratycznych, to jednak Sofokles reprezentował w swych tragediach bardziej tradycyjny pogląd teologiczny, co aprobowali obsypujący go nagrodami widzowie. Nie należało buntować się przeciwko woli bogów, nawet jeśli jest ona dla człowieka niepojęta. Należy się jej zawsze podporządkować. Postawa Tragika była zatem odmienna, niż Ajschylosa, który „wadził się” ze światem Olimpu. Mimo tego tradycjonalizmu, dramaty Sofoklesa oddają czasy współczesne. Na rosnące znaczenie wybitnych jednostek w życiu polis ateńskiej wskazuje wprowadzanie przezeń postaci silnych i niezwykłych, jak Antygona, Elektra czy Edyp. Warto też zwrócić uwagę, że spory Antygony (rzeczniczki prawa niepisanego i władzy pod prawem) i Kreona (obrońcy władczej woli panującego i prawa spisanego) są bardzo podobne do metod zbijania argumentów stosowanych przez Protagorasa z Abdery (Kazimierz Kumaniecki). Tadeusz Sinko zajmował jednak warte uwagi stanowisko, iż zakaz pogrzebania brata uchodził za bezprawie również wedle praw polis, był zatem aktem nie tyle prawa polis, co działaniem bezbożnym i tyrańskim, za które Poeta wymierza Kreonowi srogą karę – katastrofę, budując tym samym symetrię między śmiercią obojga rodzeństwa.

Mimo odmienności, Ajschylos i Sofokles są przedstawicielami kultury umysłowej i idei dominujących w Atenach pierwszej połowy V wieku. Eurypides, chociaż wystawiał równolegle z Sofoklesem i zmarł w tym samym co on roku, zdaje się być już reprezentantem innej epoki, podobnie jak sofiści. Jest usposobiony demokratycznie, można określić go jako racjonalistę (Kumaniecki). Zwalcza z upodobaniem kult Apollona – o ile Sofokles w Królu Edypie podważył jedynie nieomylność kapłanów boga, to Eurypides wskazał na niemoralność Apollona i jego pamiętliwość, zatem brak używania rozumu we właściwy sposób (zabicie Neoptolemosa w trakcie błagań o przebaczenie w samych Delfach).

Wśród innowacji scenicznych Sofoklesa trzeba wskazać wprowadzenie do struktury dramatu trzeciego aktora, a tym samym dalsze zredukowanie roli chóru oraz zwiększenie możliwości rozwinięcia sylwetek postaci oraz konfliktu między nimi, co dostrzegali i cenili starożytni. Arystoteles (Poet. 1449A 18) uważał Tragika za pierwszego, który wprowadził na scenę malowane dekoracje. Wcześniej, wobec niezmienności budynku scenicznego – tła przedstawienia – iluzję różnych miejsc tworzono wieszając między kolumnami kobierce, naśladując namioty orientalne zdobywane na Persach. Sławnym artystą „złotego wieku” Aten był Apollodoros – malarz dekoracji teatralnych. Mimo korzystania ze scenografii, wiele, podobnie jak np. w dramatach Szekspira, pozostawiano wyobraźni widzów, pobudzanej tekstem utworu. Bogate były kostiumy i rekwizyty, zwłaszcza obowiązkowe maski. Ajschylos by wynieść aktora ponad chór korzystał rydwanu i orszaku, od ok. 421 roku zastosowanie znajdują urządzenia do podnoszenia aktorów z orchestry w powietrze.

Warto ponadto pamiętać, że tragedia miała pochodzenie muzyczne, rozwinęła się przecież dzięki Tespisowi i Pizystratowi z dytyrambu (Aryst. Poet. 1449A), tym samym rożni się od dramatu nowoczesnego, przypominając mutatis mutandis operę, zwłaszcza Wagnera, czy oratorium. Za wybitnego muzyka uchodził dawny tragik Frynichos. W porównaniu z Ajschylosem, Sofokles zredukował stronę muzyczną sztuki, jednak tworzył doskonałe struktury melodyjne dla swych chórów. Jak wskazuje wspomniany już ustęp Plutarcha (De profectibus in virtute 7), w którym Artysta mówi o swym rozwoju artystycznym, wpierw podziwiał i naśladował wzniosłość Ajschylosa, następnie wszedł na własną drogę twórczą, pracując zwłaszcza nad wzbudzaniem uczuć u widowni (np. wyszydzanie Ajaksa przez Atenę, po którym scena pustoszeje, by mógł on popełnić samobójstwo samotnie). W trzecim stadium skupił się na naturalności i ekspresyjności wypowiedzi swych bohaterów.

Przechodząc do zachowanych utworów, trzeba powiedzieć, że tragedie tebańskie obejmują trzy sztuki: Króla Edypa, Edypa w Kolonie i Antygonę. Wszystkie dotyczą losu Teb podczas i po okresie panowania Edypa – „zbrodniarza nieświadomego” i jego rodu z ciążącą nad nimi klątwą na trzy pokolenia. Chociaż często są wydawane w jednym tomie, trzeba pamiętać, że Autor nie pisał ich jako spójnej trylogii, stąd brak kontynuacji fabuły i niespójności. Sofokles stworzył też inne dzieła związane z Tebami, jednakże znamy tylko ich fragmenty albo tytuły (np. Epigoni). Arystoteles ocenił Króla Edypa jako najwyższe osiągnięcie tragedii, zwłaszcza ze względu na grozę (ἕκληξις) tragicznego samopoznania jako lalki w ręku bogów (Poet. 1455 A 16 i n.). W Królu Edypie mamy do czynienia z zastosowaniem środków techniki dramatycznej skutecznie przyciągających uwagę widza poprzez odpowiednią budowę dramatu, jednakże, jak zauważył T. Sinko, zgroza i uświadomienie sobie niemocy ludzkiej wobec bóstw była zbyt trudna do zniesienia dla publiczności ateńskiej, która nie przyznała jej nagrody podczas premiery.

Spośród pozostałych zachowanych w całości sztuk, Ajaks dotyczy zdrady i samobójstwa tytułowego bohatera homerowego, wzburzonego otrzymaniem pancerza Achillesa przez Odyseusza, nie zaś niego samego. Mimo wrogości Ajaksa, Odyseusz perswaduje królom Menelausowi i Agamemnonowi, by zezwolili na godny pochówek samobójcy. Trachinki (z nich składa się chór dramatu) opierają się na opowieści o przypadkowym zabiciu Heraklesa przez Dejanirę, która nasącza jego odzienie substancją, jak sądzi, gwarantującą miłość, w rzeczywistości zaś trucizną. Gdy Dejanira dowiaduje się o śmierci Heraklesa w męczarniach, odbiera sobie życie. Fabuła Elektry jest w swym zarysie podobna do Ofiarnic Ajschylosa, opisuje zemstę Elektry i Orestesa z powodu zamordowania przez Klitajmestrę i Egista ich ojca Agamemnona. W Filoktecie tytułowy bohater to łucznik porzucony na Lemnos przez flotę achajską kierującą się ku Troi. Po dowiedzeniu się przez Greków, że nie zdołają wygrać wojny bez jego łuku, posyłają na Lemnos Odyseusza i Neoptolemosa, jednakże protagonista odmawia wyruszenia pod Troję. Dopiero interwencja Heraklesa – na zasadzie deus ex machina – sprawia, że zgadza się na dołączenie do armii Achajów.

W roku 1907 w Egipcie udało się odkryć na papirusie Oxyrhynchos IX. 1174 fragment sztuki Ἰχνευταί -Tropiciele (Śledzący, Śledzący satyrowie). Tekst obejmuje 393 wiersze, co sprawia że jest to najlepiej zachowany dramat satyrowy po Cyklopie Eurypidesa, dostępnym dla nas w całości. Jeszcze w roku 1913 ukazał się przekład polski A. Bednarowskiego wydanym we Lwowie. Ze względu na obecność jedynie dwóch aktorów i prostą budowę metryczną filologowie twierdzili, że Tropiciele to dzieło z czasów młodości Sofoklesa, jednak pojawiały się i opinie, że owe cechy wskazują na powstanie sztuki gdy Tragik był już starszym człowiekiem. W roku 2005 z pomocą promieniowania podczerwonego zespół badaczy z Oxfordu i Salt Lake City odczytał zachowany na jednym z papirusów z Oxyrhynchos fragment Epigonów, tragedii opowiadającej o drugim oblężeniu Teb.

Rafał Marek
Literatura:
Albrecht von Blumenthal, Willy Zschietzschmann s.v. Sophokles 1 [w:] Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Band III A , 1927, kol. 1040-1094 https://de.wikisource.org/wiki/RE:Sophokles_1
David Keys, Nicholas Pyke, Eureka! Extraordinary discovery unlocks secrets of the ancients, http://www.papyrology.ox.ac.uk/POxy/news/independent.html
Biogram w Wikipedii https://en.wikipedia.org/wiki/Sophocles
Kazimierz Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, PWN, Warszawa 1987;
Tadeusz Sinko, Literatura grecka vol. I.2, Gebethner i Wolff, Kraków 1932;
Plutarch, Quomodo quis suos in virtute sentiat profectus [w:] Moralia. ed. Gregorius N. Bernardakis. Leipzig. Teubner. 1888. 1 http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A2008.01.0152%3Achapter%3D1%3Asection%3D7

Sofokles - interpretacje

Sofokles - wydania

Epoka literacka: Starożytność