Orfeusz i Eurydyka, autor nieznany
Orfeusz (Ὀρφεύς, łac. Orpheus) był wedle wierzeń i mitologii greckiej, muzykiem, poetą i prorokiem (wieszczkiem). Karol Kerenyi określa go jako cudownego śpiewaka i mistrza liry, bez którego trudno wyobrazić sobie okręt Argonautów. Według części antycznych autorów pochodził z Tracji, ojcem jego miały być samotny myśliwy – bóg rzeczny Oeagrus (zwała się tak również rzeka na północ od Olimpu), matką zaś muza poezji epickiej Kaliope („o pięknym obliczu”). Przyszły mistrz liry wychowywał się w macedońskiej Pierii – krainie Muz.
Orfeusz gra dla zwierząt, mozaika w muzeum archeologicznym w Palermo.
Najpopularniejsze mity dotyczące Orfeusza chętnie opowiadają o jego zdolności zauroczenia (zaklinania) zwierząt i roślin. Muzyką był w stanie poruszać nawet kamienie. Częstym wątkiem jest też jego próba odzyskania ukochanej żony – Eurydyki z zaświatów oraz śmierć z rąk menad Dionizosa, gdy był pogrążony w żałobie po zmarłej żonie i odmówił udziału w orgiastycznym kulcie trackiego boga winorośli. Ponieważ niedaleko od pasma Olimpu biegły granice Tracji, część autorów opowiadała o Pierii jako krainie trackiej, której królem miał być Orfeusz. Stał się archetypem natchnionego śpiewaka, jest jedną z kluczowych postaci mitologicznych recypowanych w kulturze Europy. Przedstawiono go czy nawiązywano doń w przeróżnych dziełach tak kultury wysokiej, jak i popularnej.
Trudno stwierdzić, czy Orfeusz był postacią historyczną czy legendarną, a tym bardziej przedstawić jego biografię, choćby w zarysie. Zapewne rzecz ma się podobnie jak z bohaterami Homera. Opis jego życia na podstawie przekazów mitycznych pisarze greccy zaczęli tworzyć w V wieku. Zgodnie z nim Orfeusz żył w wieku XII p.n.e.., za czym miał przemawiać jego udział w wyprawie Argonautów (zob. np. Pindar, Oda pytyjska 4. 177). Taką chronologię potwierdza również podpis „Orfeusz” na pochodzącej z pierwszej połowy VI wieku metopie. Pindar oraz Apollodoros mówią o boskim rodowodzie Orfeusza. Jego ojcem miał być sam Apollon, zaś matką wyżej wspomniana Kaliope. Platon opowiadał się jednak za odmienną, bardziej naturalistyczną genealogią – ojcem Muzyka miał być tracki władca Ojagros.
Orfeusz, Franc Kavčič.
Orfeusz był postacią znaną i sławną wśród elit greckich już w czasach archaicznych, na co wskazuje zachowany wers z tworzącego ok. połowy VI wieku poety Ibikosa, mówiąc o „Orfeuszu o słynnym imieniu”. Był określany również jako „ojciec aojdów”, czyli najstarszy twórca i recytator poezji śpiewanej przy formindze czy lirze. Alkidamas uważał, że Orfeusz stworzył pismo (greckie) i poezję. Umiejscawiano go stale w czasach przedhomeryckich. Uznawano go za co najmniej równego Homerowi i Hezjodowi jeśli chodzi o kunszt poetycki. Historyk Hellanikos czynił go przodkiem obu wielkich epików, zaś dziejopis Ferekides twierdził, że nie Orfeusz, lecz Filamon był bardem Argonautów, szedł za nim i Apolloniusz z Rodos. Arystofanes również zalicza Orfeusza – nauczyciela świętych obrzędów i powstrzymywania się od zabójstwa (spożywania mięsa, tak jak u orfików i pitagorejczyków) – do najdawniejszych poetów świata greckiego.
Autorzy greccy doby klasycznej przypisywali mu autorstwo wielu pieśni kultycznych o magicznej mocy (np. Eurypides, Alkestis 967-8). Dźwięk jego liry i głosu miał wywierać przedziwny, czarodziejski wpływ na całą naturę, tak zwierzęta jak i rośliny, a nawet martwą materię (np. Ajschylos, Agamemnon 1629-30 (nawiązanie do opowieści o prowadzeniu drzew uwiedzionych dźwiękami liry Orfeusza); Eurypides, Bachantki 441; Ifigenia w Aulidzie 1629-30).
Wczesne nauki orfików głosiły, że Orfeusz wyprowadzał dusze zmarłych z Hadesu. Z tym wątkiem potężnego przewodnika wiąże się mit o zstąpieniu Orfeusza do królestwa zmarłych po swą żonę Eurydykę, który chętnie podjęli najwybitniejsi poeci Rzymu augustowskiego: Wergiliusz (Georgiki 4. 4553) i Owidiusz (Meth. 10. 1-64). Zachował się też przekaz (Eratostenes (tragik), Catasterisms 24), wedle którego Orfeusz nie był czcicielem Dionizosa, leczy wierzył w słońce jako naczelne bóstwo, nazywał je Apollonem. Wstawał przed świtem i szedł na górę zwaną Pangeum, by widzieć wschód słońca. Rozgniewany Dionizos zesłał nań bachantki (menady), które rozerwały jego ciało i rozrzuciły członki po ziemi. Jednakże Muzy zebrały je i pochowały w miejscu zwanym Leibethra.
Zgodnie z tradycją znaną w Atenach w V wieku, Orfeusz powołał do istnienia misteria. Wraz z jego świętym orędziem, misteria owe, związane z kultem pochodzącego z Tracji Dionizosa, stanowiły filar późniejszego ruchu orfickiego. Dostrzec można też wpływy innych kultów, zw. Demeter, Hekate i Apollina. Z misteriami orfików wiąże się przekaz mityczny o śmierci Śpiewaka, rozszarpanego podczas orgii przez bachantki. Orfeusz spoczął w Pierii, według innych przekazów i lokalnej tradycji grób miał znajdować się na Lesbos, zaś jak podaje Platon jego dusza wstąpiła w ciało łabędzia. Jest on jednym z wielkich herosów, również culture hero w sensie apollińskim, obok Heraklesa, Tezeusza, Jazona i Perseusza (K. Kerenyi, według Ps. Alkidamasa, Oda 21, miał być nauczycielem Heraklesa: ὃς Ἠρακλῆ ἐξεδίδαξεν; Owidiusz Meth. 11. 92 mówi o przekazaniu nauk orfickich Midasowi, co opiera się na podobieństwach misteriów frygijskich i orfickich, jak pisał Strabon, Geogr. 10.470).
Orfeusz, zgodnie z najbardziej znanym wariantem mitu, przekazanym przez pisarzy Starożytności, otrzymał lirę od samego Apollona, nauczył się gry na niej dzięki Muzom i Hermesowi - wynalazcy tego instrumentu. Ptaki krążyły nad głową śpiewającego Orfeusza, ryby skakały wysoko ponad powierzchnię morza gdy słyszały jego melodie. Swą muzyką zaklinał dzikie zwierzęta, poruszał jej mocą drzewa i olimpijskie skały, które podskakiwały w tańcu słysząc dźwięk jego strun. Stąd jego pomocy szukali, wyruszając na groźne wody, Argonauci. Na Argo Orfeusz uspokajał grą wzburzone morze, zatrzymał w miejscu ruchome skały, ocalił wyprawę przed Syrenami, uśpił też strzegącego złotego runa kolchidzkiego smoka (Argonautika). Wróciwszy z morskiej wyprawy zamieszkał w grocie położonej w Tracji, i tam uczył kultury i rzemiosł swych półdzikich sąsiadów. Miał również odwiedzić tak podziwianą przez Greków krainę wszelkiej mądrości – Egipt.
Orfeusz próbuje uratować Eurydykę przed spadkiem do Hadesu.
Jego żona była nimfą o imieniu Eurydyka, którą poznał gdy grał na lirze wśród lasów, ją zaś przyciągnęła jego muzyka. Mniej znane warianty imienia oblubienicy to Agriope („o dzikim obliczu”) i Argiope („o jasnej twarzy”). Samo imię Eurydyka to tyle co „wszech-sprawiedliwa”, co jest określeniem odpowiednim dla królowej świata zmarłych. Błogosławiący ich małżeństwo Hymenaios ostrzegł parę, że szczęście nie będzie zbyt długie. W dawniejszych wariantach mitu brak wzmianek o przyczynie śmierci Eurydyki, jednakże popularniejsza wersja, za którą szli Owidiusz i Wergiliusz, mówi o ugryzieniu przez żmiję (aspekt chtoniczny – wskazuje na dawność tego przekazu). Wprowadzenie postaci pasterza Arysteusza, który próbował zabić Orfeusza, by posiąść Eurydykę, nie wydaje się być starsze niż Wergiliusz.
Zrozpaczony Orfeusz przemierzał Grecję by wreszcie wyruszyć za swą żoną pod ziemię. Tam dźwięk jego muzyki urzekł Charona, Persefonę i Hadesa, zatrzymał również męki potępionych. Odzyskał żonę, jednak pod warunkiem, postawionym przez Boga: dopóki nie opuści jego królestwa nie może spojrzeć na swą kobietę. Tuż przed przekroczeniem granicy zaświatów, spojrzał za siebie. Próbował znów dostać się do Hadesu, jednak Charon już na to nie pozwolił, zaś Orfeusz nie miał mocy Dionizosa, który wywiódł z kraju śmierci swą matkę – Selene. Poza tą najbardziej rozpowszechnioną wersją mitu, znano też wariant ze szczęśliwym zakończeniem, poświadczony przez Izokratesa (Buzyrys). Platon podaje alternatywną wersję opowieści o zejściu Orfeusza do Hadesu, mającą charakter mądrościowy. Bogowie pokazali mu widmo – iluzję zmarłej żony, gdyż Śpiewak nie miał odwagi by, jak Alkestis, umrzeć. Stąd pragnął zejść do Hadesu żywym, za co karą była śmierć z rąk kobiet.
Śmierć Orfeusza, Albrecht Durer.
Jako zrozpaczony wdowiec, Orfeusz postanowił nie wiązać się z żadną kobietą, w miejsce tego oddając się jedynie pederastii i wędrując po Tracji niczym późniejsi kapłani orficcy. Trackie kobiety, obrażone i rozgniewane, rozszarpały go podczas orgii dionizyjskiej. Ciało dzięki Muzom spoczęło po Olimpem, w Leibethra, zaś nad grobem śpiewał skowronek. Głowa Orfeusza miała popłynąć rzeką Hebros do morza i zawędrować aż na Lesbos. Tam, w miejscowości Antissa, pokazywano grób, który miał ją zawierać. Na Lesbos miała też dostać się złota lira. I głowa i lira to najpewniej alegorie poetów, wskazujące na rolę wyspy jako ośrodka muzyki lirycznej. W Antissie urodził się Trepander, pierwszy grecki muzyk poświadczony źródłowo. Według astronomów, lira Orfeusza została, dzięki prośbie Muz i Apollona, umieszczona przez Zeusa wśród gwiazd.
Tracka dziewczyna trzyma głowę Orfeusza na jego lirii, Gustave Moreau, 1865.
Z czasem poeci, zapominając o religijnym sensie opowieści, uznawali, że Śpiewak zmarł ze zgryzoty po drugiej utracie żony. Podawano również inne powody śmierci, m.in. piorun Zeusa, będący karą za nauczanie prawdy poprzez misteria. O śmierci od błyskawicy mówiła inskrypcja, która miała znajdować się na grobie zawierającym kości Orfeusza, położonym w Dium pod macedońską Pydną: Tutaj leży Orfeusz z Tracji, śpiewak, pochowany przez Muzy. Ten, którego gromowładny Zeus zabił piorunem (Θρήϊκα χρυσολύρην τῇδ᾽ Ὀρφέα Μοῦσαι ἔθαφαν, / ὃν κτάνεν ὑψιμέδων Ζεὺς ψολόεντι βέλει.; też Paus, 9.30.5; Diog. Laert. Prooem, 5).
Nimfy odnajdujące głowę Orfeusza, John William Waterhouse, 1900.
Hezjod i Homer nie wspominają o postaci Orfeusza. Jego istnieniu jako postaci historycznej przeczył Arystoteles. Wraz kolejnymi pokoleniami mitografów, starających się porządkować tradycję przodków na osi czasu i „korygować” błędy swych poprzedników, do piśmiennictwa dostawały się sprzeczne ze sobą warianty i nowe elementy historii Śpiewaka. Przypisywano mu obdarowanie ludzkości wiedzą medyczną (w miejsce Asklepiosa i Apollina), pisma (zamiast Kadmosa), uprawy roli (zamiast Triptolemosa). Miał być również wróżbitą i mieć widzenia ( por. też o prorokowaniu-przepowiadaniu np. u Pindara). Prorokami określano w świecie greckim tak samych wizjonerów, jak np. Pytię jak i objaśniających przepowiednie, np. kapłanów delfickich. Bóstwo wstępowało w ciało proroka i mówiło jego ustami, co działo się na terenie wyroczni (Delfy, Dodona itp.), zatem odmiennie niż u proroków znanych z kart Pisma świętego. Wyrocznia Orfeusza znajdował się w Methymnie na Lesbos.
Samo imię Orfeusz próbowano wywodzić od słowa ὂρφνη – ciemność, odwołując się do szaty, w której Orfeusz składał ofiarę Hekate za Argonautów. Rzeczywiście miał on do czynienia z ciemnością, zwłaszcza że panowała ona w krainie umarłych. Trafniejsze zdaje się jednak być pochodzenie od słowa ὀρφανός – sierota, orbus.
Strabon (Geogr. 7.7) przedstawił postać Orfeusza jako śmiertelnika, żyjącego we wsi pod Olimpem. Miał utrzymywać się z muzyki oraz zajmować „czarodziejstwem”. Strabon opisał go jako αργυρτεύοντα – osobę sprytną, pragnącą zarobku, z negatywną konotacją, podobnie jak polskie słowa szalbierz lub szarlatan. Pauzaniasz informuje o nieznanym z imienia Egipcjanie, który uważał Orfeusza za magika – μάγευσε (Paus. 6.20.18).
Spośród licznych poezji religijnych w heksametrze przypisywanych Orfeuszowi, czasów współczesnych doczekały jedynie dwa dzieła: Hymny orfickie, obejmujące 87 poematów, stworzonych zapewne w III lub II wieku oraz epickie dzieło Argonautika, powstałe między VI a IV wiekiem. Wcześniejsza literatura orficka zachowała się jedynie we fragmentach papirusowych lub jako cytaty. Najwcześniejsze z nich mogą pochodzić od Onomakritosa, chrezmologa (kompilatora wyroczni) czynnego w Atenach za panowania Pizystrata. Teksty orfickie służyły jako źródło wiadomości o mitach oraz były recytowane przez wędrownych kapłanów-żebraków, o których wzmiankuje Platon (Resp. 364C-D).
Trzeba również wspomnieć o papirusie z Derveni (ok. 340 roku p.n.e.), odkrytym w roku 1962 w Macedonii greckiej. Zawiera on fragmenty traktatu filozoficznego, stanowiącego komentarz alegoryczny do poematu orfickiego w heksametrach. Jest to teogonia, zajmująca się kwestią narodzin bogów, powstała w kręgu Anaksagorasa w drugiej połowie V wieku.
Motywy mitu o Orfeuszu stały się organiczną częścią kultury nie tylko jako pozabiblijny typ Chrystusa – figura Christi w odniesieniu do zstąpienia do Otchłani. Ze Średniowiecza można wskazać na bretońską opowieść miłosną (Breton lai) w średniowiecznym angielskim (Middle English) Sir Orfeo z XIII lub XIV wieku. Jej anonimowy autor opowiedział dzieje Śpiewaka jako króla Anglii (Tracja to „dawna nazwa Winchesteru”), który ratuje żonę Heurodis (Eurydykę) z królestwa wróżek. Utwór łączy elementy mitologii antycznej z mitami i wierzeniami celtyckimi. Orfeusz pojawia się też w Boskiej Komedii. Dante umieścił go w limbo, wraz z innymi spiriti magni (Inferno, IV. 139).
W roku 1600 Jacapo Peri stworzył operę Euridice, której libretto opiera się na księgach X i XI Metamorfoz Owidiusza. Siedem lat później powstaje L’Orfeo Claudio Monteverdiego, zaś w roku 1647 operę pod tym samym tytułem tworzy Luigi Rossi. Z nowszych twórców, warto wspomnieć o poemacie symfonicznym Franciszka Liszta Orpheus (1854) oraz o balecie Igora Strawińskiego (1947). W czasach najnowszych kompozytor brytyjski Harrison Birtwistle skomponował dwie opery czerpiące z mitu: Maskę Orfeusza (The Mask of Orpheus (1973-1984) oraz Korytarz (The Corridor, 2009).
Czesko – austriacki poeta Rainer Maria Rilke stworzył cykl 55 Sonetów do Orfeusza (Die Sonette an Orpheus, 1922), powstałych w czasie trzech tygodni „dzikiej burzy twórczej”. Inspiracją była wiadomość o śmierci koleżanki córki Poety – cykl miał być jej upamiętnieniem - nagrobkiem (Grab-mal). Pełne metafor i symboli sonety opierały się na Owidiuszu i Wergiliuszu. Jean Cocteau przedstawił zaś Orfeusza jako łączącego się dobrowolnie z Eurydyką w świecie zmarłych, bowiem w ten sposób możliwe jest, nieosiągalne w doczesności, połączenie pokoju i miłości.
Konkludując, warto wspomnieć o instrumencie towarzyszącym Orfeuszowi tak na ziemi jak i w zaświatach. Lira (λύρα), znana też pod wcześniejszą nazwą chelys (χέλυς –żółwia skorupa, żółw, też gwiazdozbiór Liry), różni się od cytry (kitary, κιθάρα) i formingi (φόρμιγξ). Rezonatorem w lirze była skorupa żółwia, co pieczołowicie oddaje malarstwo wazowe przedstawiające m.in. Orfeusza. Lira zwykle miała siedem strun, jednakże sporządzano również instrumenty liczące od 9 do 12 strun (νευρά), które wytwarzano z jelit i ścięgien zwierzęcych. Kitara liczyła od 5 do 12 strun, korzystali z niej przede wszystkim muzycy zawodowi. Forminga zaś była najstarszym instrumentem strunowym (4 struny) z rezonatorem. Dzięki epikom i dramaturgom greckim wiemy, że instrumenty owe były bogato zdobione złotem i kością słoniową (wpływy orientalne). Formingi towarzyszyły rapsodom przy melorecytacji.
Rafał Marek
Literatura:
Konrad Ziegler s.v. Orpheus 1, Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, vol. XVIII/1, Stuttgart 19, kol. 1200 – 1316;
Strona o charakterze encyklopedycznym Theoi.com (j.ang.) https://www.theoi.com/articles/the-tragic-myth-about-orpheus-and-eurydice/
Strona o instrumentach muzycznych antycznej Grecji http://homoecumenicus.com/ancient_instruments.htm
Anna Z. Zmorzanka, s.v. Orfizm, Powszechna Encyklopedia Filozofii (wersja WWW), http://www.ptta.pl/pef/pdf/o/orfizm.pdf
Artykuł w Wikipedii (j.ang.) https://en.wikipedia.org/wiki/Orpheus