Farnese Hercules, rzymskie przedstawienie Heraklesa na podstawie greckiej rzeźby Lysipposa
Herakles (gr. Ἡρακλῆς, Hēraklês – duma (sława) Hery) według mitografów miał urodzić się jako Alkajos (Ἀλκαῖος, łac. Alceus) lub Alkides (Ἀλκείδης, łac. Alcides). Był herosem, który po śmierci dostąpił apoteozy. Ojcem jego był Zeus, matką Alkmena, zaś przybranym rodzicem jej mąż Amfitrion. Był prawnukiem i przez ojcostwo Zeusa bratem przyrodnim wielkiego attyckiego herosa i założyciela mykeńskiej dynastii panującej Perseusza. Herakles, najbardziej zasłużony i najsłynniejszy z ludzkich bohaterów mitologii zarówno Jonów jak i Dorów, uchodził za ideał męskiej siły i dzielności. Cykl opiewający jego czyny nie ma, odmiennie niż mity o Tezeuszu, charakteru lokalnego, lecz panhelleński, podobnie jak mity o bogach olimpijskich.
Szczególną popularnością cieszy się do dziś Dwanaście prac Heraklesa, określanych po grecku jako οἱ Ἡρακλέους ἆθλοι czyli zadania lub dzieła Heraklesa. Słowo ἆθλος to też konkurencja sportowa, rywalizacja, pojedynek na wojnie itp. Każde zadanie, będące częścią kary nałożonej przez pytię delficką za zabicie w zesłanym przez Herę szale rodziny, przekraczało siły ludzkie, zdając się być wręcz wyrokiem śmierci wobec potęgi przeciwników takich jak choćby Hydra Lernejska.
Antonio Pollaiuolo, Herakles i Hydra, 1475
Rody panujące, zwłaszcza w Sparcie i Macedonii (Aleksander Wielki w lwiej skórze na monetach itp.) powoływały się na pochodzenie właśnie od niego (Heraklidzi, Ἡρακλεῖδαι, Heracleidae). Herakles, podobnie jak Apollon i Artemida, walczył w imieniu porządku olimpijskiego przeciwko potworom o chtonicznym charakterze, zagrażającym ludziom (hydra, węże, Gerion). Z jego postacią identyfikowali się cesarze, zwłaszcza Kommodus (słynne popiersie władcy w lwiej skórze, z maczugą wsparte na miniaturowej pelcie, z rogami obfitości i klęczącymi amazonkami). Rzymianie recypowali do swej religii, literatury i plastyki mity heraklejskie w ich klasycznej formie. Dodali jednak pewne szczegóły, które można ocenić jako upiększające anegdoty. Cześć z nich łączy postać herosa z geografią środkowej części Morza Śródziemnego.
Francisco de Zurbarána, Herakles walczący z lwem
Herakles jako najpopularniejszy bohater mitologii Hellady stał się ponadto postacią umieszczaną w najróżniejszych historiach o innych herosach i bóstwach oraz np. w zabawnych i pouczających bajkach Babriosa jak również rozmaitych żartobliwych wierszach i facecjach (np. Herakles u sprzedawcy książek, mimo bogatej oferty poetów i filozofów wybiera książkę kucharską).
Herakles począł się po tym jak Zeus podstępem doprowadził do współżycia Alkmenę, gdy jej mąż Amfitrion wyjechał na wojnę. By zwieść wierną kobietę, bóg przybrał postać nieobecnego męża. Gdy Hera dowiedziała się o zdradzie, stała się wrogiem nie Zeusa, lecz przyszłego herosa, prześladując go od pierwszych dni życia. Dwukrotnie próbowała zabić Heraklesa jeszcze jako noworodka: posłała boginię porodu i położnictwa Eileithyię, by wywołała powikłania podczas rozwiązania, a gdy to zawiodło, wysłała dwa węże by zabiły dziecko w kołysce. Jednak syn Alkmeny udusił je dzięki swej wrodzonej dzielności i sile (dzieckiem w kolebce kto łeb urwał hydrze…). Również poszczególne potwory z Dwunastu Prac są powiązane, przynajmniej pośrednio, z Herą.
Herakles dusi węże, styl czerwonofigurowy, ok. 480–470 p.n.e.
Jako młody mężczyzna, heros ożenił się z córką króla Teb Megarą, jednakże Hera zesłała nań szaleństwo, w którym zabił własną rodzinę. Gdy szał ustąpił, Herakles skierował się ku wyroczni delfickiej, by dostąpić oczyszczenia. Wieszczka poleciła mu swego rodzaju pokutę – ciężką służbę u króla Myken Eurysteusza (Εὐρυσθεύς), przedstawianego w mitach jako żałosny tchórz i złośliwy pyszałek. Poszczególne zadania, czyli słynne Dwanaście Prac, stanowiło kolejno: zabicie lwa nemejskiego, pokonanie wielogłowej Hydry, pochwycenie dzika erymantejskiego oraz łani kerynejskiej, zniszczenie spiżowych ptaków znad Jeziora Stymfalijskiego, oczyszczenie stajni króla Augiasza dzięki zmianie nurtu rzeki Alpheus, upolowanie byka kreteńskiego oraz karmionych mięsem ludzkim klaczy Diomedesa, zdobycie pasa królowej Amazonek Hipolity, kradzież bydła Geriona i sprowadzenie go z zachodnich krańców ziemi, zstąpienie do Hadesu i przyprowadzenie Cerbera a w końcu przyniesienie złotych jabłek z ogrodu Hesperyd. Po wykonaniu wszystkich tych zadań Herakles był wolny od służby u mykeńskiego władcy, a tym samym oczyszczony z winy. Heros wyprawił się również z Argonautami do Kolchidy po złote runo, ocalił żonę Admeta Alkestis, wygrywając zawody zapaśnicze ze Śmiercią oraz ustanowił Igrzyska Olimpijskie. Oprócz tego zdobył, tworząc tym samym precedens dla wyprawy bohaterów homeryckich, Troję, karząc ją za złamanie umowy z nim.
Mniej chwalebnym, choć komicznym, epizodem była roczna służba jako niewolnik w kobiecym przebraniu u królowej Lidii Omfale. Była to pokuta za nieumyślne zabicie należącego do Argonautów Ifitosa, nałożona przez pytię delficką Ksenokleę. Nastąpiło tu swoiste odwrócenie ról, nasuwające na myśl sejm kobiet z dramatu greckiego i Saturnalia rzymskie. Podczas gdy Herakles odziany w suknie wykonywał prace domowe, Omfale nosiła skórę Lwa Nemejskiego i słynną maczugę z drzewa oliwnego, co przedstawiały np. mozaiki jak ta z Domus Romana w hiszpańskim mieście Liria. Zakłopotanego Herkulesa z wrzecionem w ręku wśród dwórek królowej z rozbawieniem i drwiną strojących go w ich szaty przedstawił też Lucas Cranach Starszy.
Herakles i Omfale, fresk rzymski
Po pewnym czasie królowa postanowiła wyzwolić nieszczęsnego siłacza i poślubić go. Obejmujących się Heraklesa z wieńcem z liści i Omfale w lwiej skórze na głowie przedstawia np. fresk rzymski w czwartym stylu pompejańskim. Część pisarzy podaje, że mieli syna, różnie zwanego. W tym czasie dwa złośliwe „gnomy” - duchy leśne zwane Kerkopami (Κέρκωπες, od κέρκος - ogon) ośmieliły się skraść broń Heraklesa. Ten ukarał ich przywiązaniem do drąga „do góry nogami”. W malarstwie wazowym przedstawiano ich właśnie w ten sposób (np. lekyt czarnofigurowy z VI wieku czy Metopy jak ta poniżej).
Herakles i Kerkopi
Późny rodowód zdaje się mieć bardzo dobrze znany mit o ożenku Heraklesa z Dejanirą, którą ocalił przed bóstwem rzecznym Achelousem. Heros zakochał się jednak również w Iole, zaś zmartwiona Dejanira postanowiła skorzystać z eliksiru miłosnego. Niestety, padła ofiarą podstępu centaura Nessos, który kilka lat wcześniej usiłował ją porwać, co udaremnił właśnie Herakles. Gdy Nessos umierał, wyjawił Dejanirze, że dobrym afrodyzjakiem będzie jego krew. Centaur wiedział jednak, że Herakles pokrył groty strzał, którymi doń strzelał jadem Hydry, zatem jad ów krąży do dziś w żyłach centaura, stąd zetknięcie się z jego krwią zawsze powoduje śmierć. Nieświadoma tego Dejanira nasączyła krwią Nessosa przygotowaną dla męża szatę. Gdy ten odział się w nią, tkanina natychmiast przylgnęła do ciała i zaczęła je trawić niczym płomienie. W agonii bohater polecił przygotować dla siebie stos pogrzebowy, ułożył się na nim i kazał podłożyć ogień. Gdy jego ciało płonęło i zmieniało się w popiół, dusza zawędrowała na Olimp. Tam Herakles dołączył do bogów, otrzymując również nową żonę – boginię Hebe (Ἥβη – młodość, witalność), mającą moc przywracania śmiertelnikom młodzieńczego wieku. Była to zresztą córka Zeusa i Hery – teraz teściowej Heraklesa. Jako panna krzątała się w olimpijskim pałacu, m.in. szykując rydwan dla matki (Iliada, 5.720-724).
Herakles i Achelous, fresk rzymski
Autorzy starożytni napotykali, zwłaszcza wobec dostępności jedynie książki rękopiśmiennej, niekiedy kosztownej i trudnej do zdobycia, na stałe trudności z uporządkowaniem dziedzictwa heraklejskiego (por. np. Arystoteles, Poetyka, 1451A 16-21). Wczesną próbą usystematyzowania mitów jest wyodrębnienie jako najważniejszego cyklu, swego rodzaju eposu, Dwunastu Prac. Literackie opisy życia herosa zachowały się w Bibliotheke Apollodora 2.4.5-2.7.8 oraz u Diodora Sycylijskiego w 4.8-39.
Herakles wraz ze swoim dzieckiem, Telefosem
Iliada i Odyseja nawiązują m.in. do jego siły fizycznej, umiejętności łuczniczych oraz wyprawy przeciwko Troi (Ilias 5.638-42; 20. 144-8; Odys., 8. 224; 11.267; 601-626; 21.22-30). Poeta z VI wieku Stesichorus stworzył poemat o objętości 1300 wersów o walce Herosa z Gerionem, niestety do naszych czasów zachowały się jedynie fragment. Wergiliusz opisał w Eneidzie 8.184-305 przejście bohatera przez Italię z bydłem Geriona oraz pokonanie żyjącego na Awentynie giganta Cacusa. Ta opowieść posłużyła dla etiologicznego uzasadnienia ustanowienia najważniejszego miejsca kultu Heraklesa w Rzymie – Ara Maxima na Forum Boarium (por. niżej refleksje Norwida).
Stoicy prezentowali Heraklesa jako wzór cnoty wytrwałości i dążenia do celu mimo przeciwności, tym samym oddalając się zdecydowanie od obrazu bohatera jako człowieka odwołującego się głównie do sprytu, władania bronią i siły fizycznej. W ramach takiej humanizacji mitu popularnością cieszyła się historia o młodym herosie na rozdrożu, stojącym przed wyborem drogi Cnoty i ścieżki Zepsucia (Ksenofont, Memorabilia, 2.1.21-34, zapewne pod pewnym wpływem wschodniej literatury mądrościowej).
Sofokles przedstawił wydarzenia prowadzące do śmierci herosa w Trachinkach. Herakles był też postacią trzech tragedii Eurypidesa: dotyczącej jego narodzin Alkmeny (zaginiona), obracającego się wokół zabójstwa żony i dzieci Heraklesa oszalałego oraz tryumfu herosa nad śmiercią w Alkestis. Temat losów bohatera podjął Seneka w tragedii Hercules furens, skupiając się na apatheia protagonisty wobec ludzkich pasji i zwycięstwie nad śmiercią. Być może jego autorstwa jest też sztuka osnuta wokół okoliczności ostatnich chwil Heraklesa Hercules Oetaeus.
Chętne picie wina i próżność osiłka powodowały, że Herakles w bardziej pociesznej, kojarzącej się ze światem farsy i mimu wersji, był chętnie umieszczany w komedii i dramatach satyrowych (zob. np. Arystofanesa Żaby 38-164 oraz Ptaki 1574-1692). O okolicznościach przyjścia Herkulesa na świat opowiadała pierwsza w dziejach tragikomedia – Amphitruo komediopisarza rzymskiego Plauta.
Epika grecka i wielkie cykle mitologiczne mają swe korzenie w epoce mykeńskiej. Możliwości dowiedzenia, że mity heroiczne zawierają elementy historyczne są dość ograniczone. Martin P. Nilsson wskazuje na analogię w epice germańskiej: wiemy, że król Ostrogotów Teodoryk Wielki i Atylla to prototypy postaci literackich Dietricha z Bern i Etzela w Pieśni o Nibelungach (Niebelungenlied). Jednak jeśli nie mielibyśmy wiedzy opartej na źródłach łacińskich z ich czasów, to nie bylibyśmy w stanie dowieść, że za epiką stoją realia dziejowe. Nie jest możliwe wydedukowanie pewnych faktów historycznych li tylko poprzez analizę mitów. Mity i epika podchodzą bardzo swobodnie do chronologii, związków między wydarzeniami, a tym bardziej dokładniejszej faktografii i prozopografii.
Cykle greckie, podobnie jak germańskie (Nibelungowie, Beowulf, sagi skandynawskie) i słowiańskie (Słowo o wyprawie Igora), zawierają pewne odniesienia do realiów czasów swego powstania czy zachowanej redakcji (por. proces powstawania biblijnego Pięcioksięgu – Tory Mojżeszowej). Omawiane mity stale odwołują się i łączą z miejscami gdzie istniały ważne ośrodki kultury mykeńskiej, zatem można powiedzieć że tkwi w nich pewne „ziarno prawdy”, choćby w aspekcie geograficznym (por. M.P. Nilsson, The Mycenaean Origin…, s. 187-188).
Na realia mykeńskie wskazuje ulokowanie siedziby herosa w Tirynsie i umiejscowienie akcji części mitów w Tebach. Tiryns (Τίρυνς, nowogr. Τίρυνθα), później uboga wioska ze świątynią Hery z okresu geometrycznego z wbudowanym weń zrujnowanym megaron, był wtedy ważnym ośrodkiem władzy. Pięć pierwszych prac Herakles wykonuje w okolicach właśnie tego miasta, na północnym wschodzie Peloponezu. Tiryns był jednym z najważniejszych ośrodków w Argolidzie mykeńskiej, zwłaszcza w latach 1400 – 1200 (ok. roku 1300 miasto liczyło 10 000 mieszkańców, żyjących na 20-25 hektarach). Świadczy o tym pałac z wielkim megaron wraz z murami i tunelami cyklopowymi (Homer, Iliada 2. 559, mówi o Tirynsie o potężnych murach). W czasach Pauzaniasza miejscowość, z dawien dawna upadła, była już opuszczona (Graeciae Descriptio 2.25.8. ze wzmianką o murach jako dziele Cyklopów - Κυκλώπων μέν ἐστιν ἔργον). Wykopaliska jako pierwszy prowadził w roku 1831 Friedrich Tiersch (obszar akropolu), w latach 1884-1885 słynny Heinrich Schliemann, którego pomyłki w datacji ruin skorygował Wilhelm Dörpfeld. Prace badawcze kontynuuje do dziś Niemiecki Instytut Archeologiczny (Deutsches Archäologisches Institut) w Atenach i Uniwersytet w Heidelbergu oraz Grecka Służba Archeologiczna. W roku 1999 Tiryns stał się World Heritage Site UNESCO. Ocalały m.in. fragmenty wielobarwnych fresków przedstawiających m.in rydwan kierowany przez dwie kobiety, tauromachię, konie, arystokratów i ich sługi, psy podobne do hartów oraz polowanie na dzika, co nasuwa skojarzenia z obrazem Heraklesa jako wielkiego myśliwego i wojownika.
M.P. Nilsson wskazuje na różnicę między imionami postaci współczesnych opowieści ludowych i postaci z mitologii antycznej Grecji. Folklor nie stosuje imion indywidualnych, korzysta z nazw rodzajowych, wskazujących na klasę czy status społeczny („Król”, „Chłop”, „Księżniczka” itp.). Takich nazw, o ile nie są nimi Kreon i Kreusa (imiesłowy czynne od panować - kratein), brak jednak w mitologii greckiej. Folklor chętnie korzysta również z imion deskryptywnych, oddających pewne cechy charakterystyczne postaci (Kopciuszek, Garbusek, Czerwony Kapturek). Również i takie imiona są w micie greckim rzadko spotykane, o ile nie brać pod uwagę kreacji poetów (np. Astyanax – król miasta). Można tu wskazać na Edypa, Dedala, Palamedesa i Polyneikesa.
Większość helleńskich imion mitologicznych to jednak imiona osobiste, konstruowane według podobnych reguł co imiona będące w powszechnym użyciu w czasach historycznych. Jednakże imion mitycznych nie nadawano aż do epoki hellenistycznej, można zatem powiedzieć, że były to imiona objęte tabu (M.P. Nilsson), jednak dawniej używane dla nazywania żyjących, konkretnych ludzi. Również imię „Herakles” to zwykłe imię osobiste takie jak Diokles, Athenokles czy Hermokles, nie zaś specjalne mityczne imię opisowe. W czasach historycznych nikt go nie nosił aż po epokę Aleksandra Wielkiego, który nazwał tak swego syna z Barsine. Niejako zastępczym imieniem było Heraklit (M.P. Nilsson, The Mycenaean…, s. 191-192).
Mity łączą herosa z wieloma rzeczywiście istniejącymi krainami i regionami, jego postać i czyny mają zatem charakter wspólnego dziedzictwa, są dobrem kulturowym i religijnym całej oikumene greckiej, zakorzenionym w jej geografii. Herakles odpędzał i pokonywał zło w sposób ludzki np. za pomocą łuku, miecza czy sprytu, pomagał w rozmaitych kłopotach, nie był to Deus ex machina czy wznoszący się na skrzydłach Dedal. Na jego popularność wskazują liczne ośrodki kultu. Niestety nie dają one wiedzy o rozwoju cyklu mitycznego: mają charakter wtórny, są liczne, jednak żaden nie jest kluczowy w tym czy innym regionie albo polis. Jedyny wielki festiwal ku jego czci obchodzony na Górze Oeta to „przejęte” przez herosa dawne obrzędy. Nic nie wiadomo o łączeniu kultu Heraklesa z kultem tego czy innego boga. W innych wypadkach takie łączenie wskazuje, że heros to dawne bóstwo, usunięte w cień przez nowe, potężniejsze (M.P. Nilsson, The Mycenaean Origin…, s. 193).
Warto zwrócić też uwagę na prehistoryczne korzenie wielu wątków historii o Heraklesie, zwłaszcza jego zmagań ze zwierzętami, szału i losów po śmierci. W 11 ks. Odysei, w tzw. Nekyia, jego cień poluje w Podziemiach na dzikie zwierzęta, zaś, jak wyjaśnia interpolacja czy próba uzgodnienia dwóch tradycji, „on sam” żyje wśród bogów, żonaty z Hebe. Mamy tu zatem przedstawienie herosa jako wielkiego myśliwego (M.P. Nilsson, Mycenaean Origin…, s. 199-200). Walter Burkert dostrzegł tu pozostałość neolitycznych opowieści o łowcach i szamanach przekraczających granice światów, a przy tym panujących nad zwierzętami oraz wskazał na analogiczne historie np. w mitologii mezopotamskiej.
Być może istniał epos o Heraklesie, jednak zdaniem M.P. Nilssona trudno mówić o jego wpływie na powstanie mitów. Poeta raczej wybierał wątki i motywy z już istniejącego zasobu opowieści o herosie, jego wybór zaś mógł wpłynąć na mity spisywane później, w dobie klasycznej i hellenistycznej. Warto pamiętać, że mity o Heraklesie przekazane przez Homera różnią się dość znacznie od tych, które stały się popularne później. Cykl heraklejski, o ile istniał, zaliczał się do epiki cyklików, zatem późniejszej od dzieł Homera.
Starożytni mitografowie stosowali podział opowieści o Heraklesie na trzy klasy: Dwanaście Prac (athloi, erga) wykonanych z rozkazu Eurysteusza, samemu lub z pomocą przyjaciela – woźnicy Iolaosa, parerga – prace „wpadkowe”, pojawiające się przy okazji Dwunastu Prac oraz Czyny (praxeis) – wyprawy wojenne, podejmowane na własny rachunek, na czele wojowników i pomniejszych herosów (np. wspólnie z Argonautami). Dopełnieniem były historie o narodzinach, śmierci i apoteozie.
Poszczególne prace Herakles wykonuje opierając się na swej sile i pomysłowości, korzysta jedynie z pomocy Iolaosa. W praxeis występuje jednak jako wódz albo towarzysz innych herosów. Stąd można uznać praxeis za późniejszą kategorię mitów, opartą jednak na dawniejszych opowieściach (np. wyprawa przeciwko Pylos, jak zaznacza M.P. Nilsson).
Homer mówi co prawda jedynie o przyprowadzeniu Cerbera, jednak znał i inne prace, które określa przyjętym później jako terminus technicus słowem athloi. Wskazuje to na dawność cyklu. Herosowi rozkazuje człowiek lichego charakteru – tchórzliwy Eurysteusz, który wydaje polecenia za pośrednictwem herolda- Kopreusa czyli Gnojarza. Trudno zatem pominąć aspekt humorystyczny. Ów negatywny obraz władcy Myken, zatem suwerena pomniejszych książąt nawiązuje do czasów sporów takich jak między Achillesem i Agamemnonem oraz, zapewne uciążliwych, obowiązków składania daniny i służby wojskowej.
Wraz z upadkiem mykeńskiej struktury władzy i utratą uzasadnienia dla negatywnego obrazu suwerena, skonfliktowanego ze swymi wasalami, pojawiło się nowe, zrozumiałe dla współczesnych uzasadnienie dla Dwunastu Prac. Powodem cierpień i nieszczęść Heraklesa staje się gniew Hery. Boginię łatwo było wiązać z bohaterem ze względu na jego imię, przypominające jej dawny kult w Tirynsie oraz archetyp złej macochy, gnębiącej pasierba oraz motyw mściwej żony, mszącej się za zdrady męża na jego nieślubnych dzieciach. Znany ustęp opisuje dokładnie nakłonienie Zeusa przez Herę, by przysiągł, że dziecko płci męskiej z jego rodu, narodzone określonego dnia, będzie panować nad wszystkimi swymi sąsiadami oraz opóźnianie przez tę boginię narodzin Heraklesa, by jako pierwszy urodził się Eurysteusz. Homer często wspomina też o sporach Zeusa i Hery właśnie o osobę Heraklesa.
W Iliadzie Achilles lamentuje nad czekającą go śmiercią w kwiecie wieku, jednak pociesza się, że nawet Herakles nie zdołał ujść śmierci, Moirom i wielkiemu gniewowi Hery. Odniesienie do śmierci Heraklesa łączy się z ustępem z Nekyia, gdzie wyjaśnienie sprzeczności mówi o cieniu wielkiego herosa w Hadesie, a „o nim samym” wiecznie żywym na Olimpie. Jednak trzeba mieć też na uwadze homeryckie humanizowanie mitologii, zwłaszcza wobec silnych emocji jego bohaterów epickich. Można zatem stawiać tezę, że dawny mit nie kończył się na zwykłej śmierci Heraklesa (M.P. Nilsson). Archaiczne pochodzenie zdają się mieć opowieści o zranieniu piersi Hery strzałą (por. Hercle etruski karmiony przez nią piersią) i trafieniu z łuku Hadesa w „bramie, wśród zmarłych”. Herakles jest tu przedstawiony jako człowiek surowy i srogi, opierający się przede wszystkim na swej fizycznej sile i celnym oku, używanym bez wahania przeciwko bogom. Odyseja wspomina o zdradzieckim zabiciu przez herosa swego gościa i przyjaciela Ifitosa oraz o przywłaszczeniu sobie jego koni. Mamy tu zatem do czynienia z postacią ambiwalentną, podobną do Syzyfa i Tantala, zasadniczo różną od opiekuna, obrońcy i pomocnika z czasów klasycznych i hellenistycznych.
Walka z Hadesem miała miejsce w „bramie” pośród zmarłych. Homer używa tego słowa na określenie zmarłych jako takich, co sugeruje archaiczne poglądy na dalsze, swoiste życie ciała (skremowanych prochów?) po śmierci. „Brama” pojawia się już u Homera, przekształcającego mit o sprawach ostatecznych w wyprawę wojenną przeciw Pylos. Jednak „pylos” to też brama, w tym brama do świata podziemnego i krainy zmarłych (ewangeliczne "bramy piekielne" to właśnie πύλαι ἅδου - bramy Hadesu). Walka z Hadesem urasta do najważniejszego czynu herosa, wskazując na religijny sens dawnego, zagubionego przez poetów mitu. Dostrzec można podobieństwa do Syzyfa pokonującego śmierć sprytem, Tantala dopuszczonego do boskich sekretów, w tym ambrozji, oraz późniejszych mitów o Heraklesie unicestwiającym Starość. Zwycięstwo nad bogiem śmierci jest końcem bohaterskiej epopei. Życie zwykłych śmiertelników kończy się śmiercią, heros jednak zranił i przepędził Hadesa (M.P. Nilsson, Mycenaean Origin…, s. 203).
Żaden heros czy półbóg starożytności grecko-rzymskiej nie cieszył się taką popularnością jak syn Alkmeny. Poza rozlicznymi miejscami mniej lub bardziej rozwiniętego kultu, stale łączono go w ramach politeistycznego synkretyzmu z bóstwami rozmaitych ludów. Herodot (Dzieje 2.43) pisał, że Herakles to dawny bóg egipski, bowiem sami Egipcjanie mówią, że istniał już siedemnaście tysięcy lat przed panowaniem Amazisa. Herodot udał się również do fenickiego Tyru, gdzie odwiedził świątynie Heraklesa (ἱρὸν Ἡρακλέος ἅγιον, Dzieje 2.44). Poza bogatym wyposażeniem i darami, jego uwagę zwróciły dwa filary, jeden ze złota (obłożony złotą blachą?) drugi ze szmaragdów (inkrustacja? zielony granit?). Kapłani poinformowali Herodota, że kult Heraklesa trwa od czasów założenia Tyru, zatem ma już 2300 lat, a wobec tego nie ma wiele wspólnego z chronologią mitów greckich. Historyk stwierdził, że heros to pradawny bóg, zatem najlepszym rozwiązaniem, praktykowanym zresztą przez część Greków, jest kult dwóch Heraklesów: nieśmiertelnego – Olimpijskiego oraz zmarłego herosa (Dzieje, 2.44 in fine).
Etruski Hercle (Heracle, Hercl) był dzieckiem Tinia (Jowisza) i Uni (Junony), która nie była mu wroga, bowiem, jak obrazują dzieła sztuki, karmiła go swym mlekiem jeszcze jako dorosłego mężczyznę (by dać mu nieśmiertelność lub pozwolić ją odzyskać?). W swym wyglądzie był podobny do Heraklesa i tak jak on wyobrażany jako krzepki mężczyzna z maczugą, odziany w lwią skórę. Sprzyjała mu Menerva (Menrva, Atena etruska). Był jednak od urodzenia bogiem (wskazuje na to np. umieszczenie jego imienia na wątrobie wróżebnej z Piacenzy), patronem ludzi, gór, strumieni i bram. Chętnie przedstawiano go m.in. na etruskich zwierciadłach z brązu, w sytuacjach wskazujących na przygody czy epizody nieznane mitologii greckiej ani rzymskiej (np. lustro z Praeneste z IV wieku p.n.e., archaiczna amfora „pontyjska” Malarza Paryskiego ze sceną sporu między Hercle a Uni, a zwłaszcza, jak pisze Erika Simon, lubiane przez brązowników przedstawienia Hercle broniącego pojednanej z nim przez Tinia Uni przed satyrami). Zachowały się też inskrypcje dedykacyjne i posążek z brązu z sanktuarium w Caere. Pełniejsze poznanie funkcji poszczególnych zabytków utrudnia brak zachowanej literatury etruskiej poza inskrypcjami i fragmentami kalendarza.
Posążek z brązu w Caere, Muzeum Toledo
Propagowana przez Ptolemeuszy interpraetatio graeca widziała w pradawnym egipskim bogu z głową i rogami barana Heryshafie Dionizosa albo Heraklesa, stąd i nazwa miasta Heracleopolis Magna. W Egipcie Heryshaf (Herishef, w j. egipskim: ḥrj š f - „ten, który jest na swym jeziorze”), w transkrypcji greckiej Harsaphes albo Arsaphes (Ἁρσαφής)), był stworzycielem i bóstwem płodności, zrodzonym z pierwotnych wód (por. wypowiedzi Herodota o Heraklesie sprzed 17 000 lat cytowane wyżej). Centrum kultu było wspomniane Heracleopolis, dawne Henen-Nesut. Religia egipska widziała w Heryshafie bardzo ważną postać, tożsamą z Ra i Ozyrysem jako personifikację ich ba. Utożsamianie z greckim herosem może być powiązanie z późnym odczytywaniem imienia boga jako ḥrj-šf.t czyli „ten, który jest ponad siłą”.
Klasyczna mitologia świata grecko-rzymskiego, przekazana przez szkoły średniowieczne oraz renesansowe ośrodki kultury i nauki, wpłynęła mocno i na Polskę. Dużą rolę odgrywał również syn Alkmeny (Elżbieta Nowicka ze wskazaniem na książkę Jerzego Banacha Herkules Polonus. Studium z ikonografii sztuki nowożytnej, Warszawa 1984). Potężnego niczym marmurowy Hercules Farnese zwycięzcę demonów i pomocnika ludzkości przedstawiano chętnie w plastyce oraz w literaturze. Popularne było określenie „Herkules lacki”, czy „sarmacki”, stosowane jako pochwała sławnych z wielkich zwycięstw i wzmacniana państwa władców: Chrobrego Stefana Batorego czy Jana III Sobieskiego. Heroizacja wodzów i królów zachodziła, podobnie jak w monarchii Habsburgów czy we Francji burbońskiej, na wielu polach: w kronikach, malarstwie, panegiryku, epice i innych dziełach. Herkules był również kontrreformacyjną alegorią pokonania hydry herezji, prawodawcą (tak jak Kazimierz Wielki), opiekunem Muz (mecenat królewski i magnacki). Poskramiał też namiętności, walczył z pokusami, dobrze wybierając na rozstajach - motyw chętnie wykorzystywany przez teatr szkół jezuickich.
Wart uwagi jest mało jeszcze zbadany problem obecności bohatera u Norwida, żywo przecież zainteresowanego starożytnością, a zwłaszcza jej sztuką, z którą tak chętnie spotykał się w m.in. w Rzymie. Można spodziewać się u tego pisarza Heraklesa „schrystianizowanego”, stoickiego stróża cnoty i porządku dobra, którego pokonanie śmierci stanowi praeparatio evangelica. Elżbieta Nowicka zwraca jednak uwagę na inne ujęcie tej postaci mitycznej. W Rozmowie umarłych Rafael przywołuje Herkulesa jako ucieleśnienie mocy ciała, pokonanej przez chrześcijaństwo (Herkula moc w ramieniu, Apolla moc w wdzięku / Zwyciężywszy, jak dziecię pogańskie na ręku/ Zaniosłem k’źródłu, które prawdy jest zwierciadłem, / i porzchciłem …, por. też o spotkaniu świata mitu antiquitas i żywych ludzi Christianitas-modernitas w Quidam III. 184-185).
Sam wysiłek ludzki, odmiennie niż w micie, nie wystarczy do stworzenia dzieła doskonałego i pełnego. Ludzkie działania (też działania samego Norwida) zawsze są wybrakowane, co Poeta podkreśla w wierszu Prac-czoło. Herkules ustępuje u Norwida m.in. Sokratesowi, Homerowi, Spartakusowi czy Tyrtajosowi. Tropy w jego liryce są dość rzadkie i powstają na tle generalnej refleksji nad herosem, nie zaś wokół poszczególnych mitów czy np. scen ze sztuki antycznej (Elżbieta Nowicka z powołaniem Prac-czoło II. 91: Każde twoje dzieło/ Choćby się z trudów herkulejskich wszczęło,/ Niedopełnionem będzie i kalekim… oraz Kleopatry V. 133 i Tyrteja IV. 491). W Assuncie deklaracja założę Heraklę (III. 273) czyni z syna Zeusa i Alkmeny protoplastę - demiurga nowej rasy bądź rodu ludzi wolnych, uwolnionych od jałowości i nudy krajobrazu. Herkules staje się tu obrońcą poezji, ukazującym przy tym jej moc (E. Nowicka).
W Album Orbis – dziele hybrydycznym, skomponowanym ze słów i obrazów – mamy w tomie drugim kolorowaną fotografię Forum rzymskiego z notatką: Herkules- Romulus – Mojżesz – wszyscy bohaterowie zawsze eksponowanymi [to jest porzuconymi, by zmarły – R.M.] dziećmi, uratowanymi cudownie. Mojżesz nie jest wyłącznym zdarzeniem (uszanowanie dziecka w chr.). Druga strona karty zawiera wycinek z przedstawieniem wilczycy kapitolińskiej z bliźniętami. Tu również mamy zapisek - glosę Norwida: Kiedy Rzym zakładał się, już było Palatium (greckie) i ryt grecki pozostał ówdzie, a gdzie kapitel [Kapitol – R.M.] – była jedna z Herakles (przez Heraklesa założona). Palatyn naprzód Ewandra, potem latyński (cytaty za E. Nowicką). Poeta zawarł tu swoje impresje, spekulacje oparte na ówczesnym stanie wiedzy i interpretacji zabytków. Herakles ma zasadnicze znaczenie dla powstania Rzymu – stolicy świata, wiąże się też przez swe dzieciństwo i ocalenie z protoplastami Rzymian i Żydów, a pośrednio i Kościoła (papież – Piotr na Katedrze w Rzymie, Mojżesz – zapowiedź Chrystusa, którego Piotr i kolejni papieże są wikariuszami).
Rafał Marek
Literatura:
Artykuły w Wikipedii (j.ang.):
https://en.wikipedia.org/wiki/Hebe_(mythology)
https://en.wikipedia.org/wiki/Heracles
Alastair J.L. Blanshard s.v. Herakles (Hercules) [w:] The Encyclopedia of Ancient History, ed. R.S. Bagnall et al. , Blackwell 2013, s. 3148-3150;
Larissa Bonfante, Etruscan Inscriptions and Etruscan Religion [w:] Nancy Thomson de Grummond, Erika Simon, The Religion of the Etruscans, University of Texas Press, Houston 2006, s. 9-26.
Walter Burkert, Heracles and the Master of Animals, [w:] Structure and History in Greek Mythology and Ritual, Sather Classical Lectures 47., Univ. of California Press, Berkeley 1982, s. 78–98;
H. H., .E."Fresco Representing a Hunt, from the Later Palace at Tiryns" The Museum Journal. Penn Museum, Web. 21 Aug 2020 https://www.penn.museum/documents/publications/journal/05-4/fresco_hunt.pdf
Meg L. Gundlach s.v. Heryshef [w:] R.S. Bagnall et al. (eds.), The Encyclopedia of Ancient History, Blackwell 2013;
Martin P. Nilsson, The Mycenaean Origin of Greek Mythology, University of California Press, Berkeley 1994 (pierwsze wyd. 1932).
Elżbieta Nowicka, Norwid i dziedzictwo Herkulesa, Ruch Literacki r. LIII (2012), Z. 3 (312), s. 283-294.