Set i Horus wraz z faraonem. Rywalizujący ze sobą Bogowie opowiadają się za jednością pod rządami króla. fot. Beyond My Ken
Religia kraju nad Nilem wzbudza emocje od wieków, począwszy od starożytności (pisarze greccy i rzymscy np. Herodot, Plutarch) przez średniowiecze, barok z jego alegorycznymi i symbolicznymi próbami odczytania hieroglifów, aż po dokonania Jeana-François Champollion – zmarłego przedwcześnie „ojca założyciela” egiptologii. Uzyskanie dostępu do treści inskrypcji i papirusów wprowadziło dyskusje nad charakterem religii Egiptu na nowe tory, stawiając coraz to bardziej szczegółowe problemy badawcze, a wraz z tym potrzebę rewizji starszych paradygmatów i teorii. Studiom, również o charakterze interdyscyplinarnym, sprzyja ogromna baza źródłowa, pozwalająca na coraz precyzyjniejsze analizy wierzeń Egipcjan. Kraj faraonów cieszy się też sporym zainteresowaniem szerszych kręgów społeczeństwa, czego historycznym dowodem jest powieść Bolesława Prusa i jej adaptacja filmowa Jerzego Kawalerowicza, zaś nowymi przejawami w kulturze popularnej są np. gry komputerowe i nowe superprodukcje kinowe.
Od czasów pierwszych rolników stale natrafiamy na mity, wierzenia i rytuały, które wiążą się m.in. z tajemnicą życia roślin, ich rozwoju począwszy od nasiona. Religijna kreatywność ludzka czerpała nie tyle z empirycznej obserwacji rolnictwa jako metod uprawy ziemi, co z cyklu rodzenia się, obumierania i odradzania, widocznego w świecie roślin, zwierząt (obserwacje paleolityczne i nowsze, neolitycznych hodowców i pasterzy) i ludzi. Szczególnej wagi nabiera motyw bóstw umierających i powracających do świata żywych, czego wyrazem stały się m.in. misteria w Eleusis (Eliade, op.cit. s. 41). Kultury rolnicze rozwijają religię kosmiczną, w której obrzędy skupiają się wokół podstawowej tajemnicy cyklicznego, uporządkowanego odnawiania się całego świata (czas kolisty, circular time, Eliade, op. cit. s. 42).
Niebo przedstawione jako bogini-krowa, wspierana przez inne bóstwa. Obraz łączy w sobie kilka wizji nieba: jako dach, powierzchnia morza, jako krowa i bogowie w ludzkiej postaci, Fot: The Gods of the Egyptians Volume 1 by E. A. Wallis Budge, 1904
Religia Egiptu, czyli rodzime wierzenia tego kraju od czasów predynastycznych (IV tysiąclecie) aż do zaniku kultury tradycyjnej w pierwszych wiekach naszej ery. kształtowała się w toku procesów historycznych, podlegała ewolucji i przemianom uwarunkowanym przez dzieje kraju, jego geografię oraz intensywne relacje z sąsiadami (vide choćby Stary Testament).
W IV tysiącleciu, za Pierwszej Dynastii (ok. 3000 p.n.e.) wielkie znaczenie miały kontakty i wzorce sumeryjskie (pieczęcie cylindryczne, cegła, zapewne pismo). Odtworzenie znaczeń i funkcji znalezisk archeologicznych w oderwaniu od kultury w której powstawały, zwłaszcza tekstów, napotyka na duże ograniczenia. Jednakże najdawniejsze zachowane wypowiedzi na piśmie wskazują na wizję świata, który jest na wskroś religijny, postacie bóstw są powiązane i obecne w każdej instytucji społecznej i każdym aspekcie życia ludzkiego (miasto, wieś, władza, rzemiosła, sztuka, pismo, medycyna, astronomia i astrologia itd.). Pierwsze cywilizacje kontynuują postawę społeczności neolitycznych z ich bardzo rozwiniętym życiem religijnym i „świętą obecnością” – sacred presence (Eliade, op.cit., s. 50-53 piszący o uniwersum znaczeń zarówno złożonych jak i głębokich, przekazywanych i reinterpretowanych przez łańcuch pokoleń tak długo aż stają się trudne do zrozumienia).
Boginie Izyda i Neftyda czuwającą nad zwłokami ich brata, Ozyrysa fot. Francesco Gasparetti
Religia egipska również przejęła wiele z czasów prehistorycznych, jednakże bardzo duże znaczenie miało powstanie zjednoczonego państwa, które stworzyło nowy kontekst i nowe instytucje religijne, pociągając za sobą radykalną reinterpretację, a może i zerwanie z dotychczasową „ortodoksją” (ortodoksjami?). Najwięcej wiemy o wierzeniach i rytuałach elit, dla nich tworzono dokumenty i budowle z ich programem artystycznym. Nie wydaje się jednak, by między wiarą elit (bardzo nielicznych) a pobożnością i obrzędami „ludu” występował duży kontrast. Herodot uważał Egipcjan za najpobożniejszych na świecie, co było o tyle zasadne, że I tysiąclecie p.n.e. to okres rozwoju religijności mieszkańców miast i wiosek. W czasach Średniego Państwa (ok. 1900-1600) pojawiają się spisane nauki moralne, znane jeszcze w I wieku naszej ery. Co prawda więcej akcentów wprost religijnych znalazło się w tekstach późniejszego pochodzenia, jednak konieczne iunctim między odpowiednim postępowaniem, porządkiem świata i bóstwami jest oczywistością.
Transformacje i ewolucja religii polegała przede wszystkim na przesuwaniu przez dominującą, oficjalną doktrynę akcentów w ramach ustalonych elementów religijnych, takich jak symbole, formy kultowe, numina i mity. Zasadniczą rolę odgrywała tradycja ośrodków lokalnych, zwłaszcza Helipolis, Memfis, Teb i Hermopolis Magna. Religia egipska wykazywała się tendencją do synkretyzmu, miała zdolność przyswajania i integrowanie nowych wierzeń i bóstw, zachowując przy tym własne. Eliade pisze, że po czasach Piątej Dynastii (lata 2500-2300) nie dodano to zasobu tradycji religijnej i kulturowej niemalże niczego szczególnie ważnego, stąd „immobilizm”, hieratyczność form, dokładne odtwarzanie tradycyjnych rytów, gestów i symboli, mających precedensy „u zarania czasu” (History…, s. 86).
Całość rzeczywistości powstała ze wspólnej prasubstancji, określanej jako Nun. Nun to wieczny bezkres wodny, w którym zawierają się zalążki elementów składowych całego świata oraz potencjał energii twórczej. Energia ta przybiera postać demiurga (tożsamego z poszczególnymi bóstwami lokalnymi). Funkcjonowało kilka systemów kosmogonicznych, podzielających zasadnicze wierzenia. Zgodnie z nimi pierwotne wody, rozsunięte w momencie stworzenia, otaczały świat, stwarzając stałą groźbę jego unicestwienia (eschatologia kosmogoniczna). Ochroną był magiczny pierścień w formie węża – Uroboros, który wyznaczał granicę między bytem a niebytem. Wzdłuż tejże granicy pływała łódź boga Re. Połowę swej trasy przebywała po niebie górnym, widzialnym, zaś połowię po niebie dolnym tj. podziemnym (struktura kosmogoniczna). Mity opowiadały o zdarzeniach z czasu początków – Tep Zepi, czyli „Pierwszego Czasu”, First Time (por. np. Dreaming Aborygenów). Czas ten trwał od pojawienia się stworzyciela nad pierwotnymi wodami aż pod nastanie królowania Horusa. Wszystko co istnieje, w tym plany świątyń, kalendarz, pismo, obrzędy, strój królewski, zostało stworzone w Tep zepi. Był to czas pełnej doskonałości, czas Re (Ozyrysa, Horusa, też Seta). Kres owemu złotemu wiekowi przyniosło przedostanie się zła, pociągającego za sobą nieuporządkowanie (isfet). Jednak Pierwszy Czas nie zniknął, nie stał się „rajem utraconym”. Ponieważ stanowił sumę wzorców – modeli które mają być naśladowane z woli bożej, Tep zepi był ciągle aktualizowany na nowo. Ryty i pokonywanie demonów ma na celu zaprowadzanie na nowo pierwotnej doskonałości. Wiara w preegzystowanie słów i instytucji ma wielkie znaczenie dla ontologii archaicznych cywilizacji, a jego najsłynniejszym wyrazem będzie, platońska nauka o ideach (Eliade, op.cit., s. 61-62:The belief in the preexistence of words and institutions will have considerable importance for archaic ontology and will find its most famous expression in the Platonic doctrine of ideas). Warta uwagi jest też postać Pitagorasa i greckie przeświadczenie o Egipcie jako krainie wszelkiej mądrości i nauki, zarówno egzo- jak i ezoterycznej.
Według mitów egipskich, ludzie (erme) powstali z łez boga słońca Re. Tekst powstały ok. roku 2000, w okresie kryzysu, nazywa ludzi „trzodą boga, dobrze utrzymaną. [Bóg słońca] stworzył dla nich niebo i ziemię. … Stworzył powietrze, by ożywiało ich nozdrza, bowiem są jego podobiznami, pochodzącymi z jego ciała. On błyszczy na niebie, on tworzy dla nich rośliny i zwierzęta, ptaki i ryby by ich karmić ( The Instruction of King Meri-ka-Re za Eliade, op.cit. , s. 90). Pierwszym zamieszkałym krajem był Egipt, który jego mieszkańcy uznawali za centrum świata. Tylko Egipcjanie byli jego pełnoprawnymi mieszkańcami, stąd objęcie cudzoziemców zakazem wchodzenia do sanktuariów - pomniejszonych obrazów kraju (por. obrzędy Starego Testamentu). Późne teksty są bardziej uniwersalne, mówią bowiem o Horusie lub Sekhmet jako chroniącym również Palestyńczyków, Libijczyków i mieszkańców Nubii (pamiętajmy jednak, że te kraje były podporządkowane Egiptowi lub uznawane za jego prowincje). Rola aktu stworzenia ludzi była jednak drugorzędna, pierwsze miejsce zajmowała kosmogonia i ustanowienie władzy faraona.
Replika sokoła-Horusa fot. Ktg USA
Monarcha – bóg wśród swych poddanych – w akcie zjednoczenia państwa (pierwszy faraon Menes, zapewne tożsamy z Narmerem, ok. 3273-2987 p.n.e.), odpowiadającym kosmogonii, jako aspekt Horusa – boga nieba przedstawianego pod postacią sokoła, tworzył nową kulturę, nowy świat. Była to cywilizacja znacznie bardziej zaawansowana, bogatsza i o wiele bardziej rozwinięta niż kultury neolityczne, również te znane znad brzegów Nilu. Niezbędne było zapewnienie trwania tego boskiego dzieła, a zatem uchronienie się przed kryzysem – wyłomem w porządku, przez który wlewa się chaos. Najmocniejszą gwarancją była boskość władcy, a zatem i nieśmiertelność. Jego zgon na ziemi oznaczał tylko etap i podróż do niebios. Ciągłość panowania bóstw wcielonych zapewniała kontynuację porządku kosmicznego, stawiając tamę chaosowi otaczającemu religijny świat pod pieczą bóstw (Eliade, op.cit. s. 85-86). Mimo pewnej groźby wtargnięcia zła, poglądy na kosmos obrazowane w sztuce są pozytywne i optymistyczne. Król i bogowie pozostają w relacjach przyjaźni, harmonii i orędownictwa. Hieratyczność i ustalone decorum rzeźby i malarstwa określały, co można przedstawiać, jakimi sposobami i w jakich kontekstach. Decorum w każdej dziedzinie kultury i potwierdzanie boskiego porządku wzmacniały się wzajemnie (symboliczna synergia stabilizująca i gwarantująca harmonię świata).
Boga określano mianem neczer (netjer), sam hieroglif tego słowa był obiektem kultu (nomen) jeszcze w czasach predynastycznych. Wtedy występowały również zjawiska określane zbiorczo jako fetyszyzm, animizm i zoolatria (czczenie bóstw pod postacią zwierząt, por. np. sztandary z palety Narmera, maczuga króla Skorpiona itp.). Gdy na przełomie IV i III tysiąclecia nastąpiło połączenie Górnego i Dolnego Egiptu, za głównego boga został uznany Horus, identyfikowany z faraonem. Wtedy również pozostałe bóstwa przybierają postać antropomorficzną albo mieszaną (postać ludzka w stroju króla z głową zwierzęcą).
W Heliopolis faraona uznano za naczelnego boga i identyfikowano z Atumem, a stworzenie ze zjednoczeniem kraju. W tymże ośrodku wprowadzono do panteonu uosobione elementy kosmosu i pojęcia łączone z osobą władcy i jego działaniami (Izyda, Maat). Swoistą syntezą z pozoru antytetycznych idei jedności bóstwa – demiurga, będącego głównym bogiem kraju oraz politeizmu kultów lokalnych było tworzenie triad i ennead (dziewiątek). Kilkoma imionami boskimi określano te jedną formę ikonograficzną (Re-Horus-Atum, Amon-Re). Mimo bogatej plastyki i rozwiniętego rytuału, bóstwo pozostawało w swej istocie ukryte. Poszczególne imiona, epitety oraz posągi i święte zwierzęta pełniły rolę kultową. Wobec tego mogły być łączone w synkretyczny sposób, prowadząc tym samym do unii aspektów bóstwa, np. Amon-Min, Ptah-Sokaris-Ozyrys. Unie takie były określone terytorialnie lub czasowo.
Pośrednikiem między człowiekiem, a Bogiem był władca. Jego modlitwy – rytuały cieszyły się gwarancją skuteczności. Chociaż główny i pierwszy tytuł króla – Horus wskazywał jasno na boskość, warto mieć na uwadze że określenia takie jak Syn Re oraz „Doskonały Bóg”, wprowadzone za Czwartej Dynastii (l. 2575-2465) pozwalają na doprecyzowanie natury monarchy. Epitet „Syn Re” sytuuje władcę w bliskiej, lecz podporządkowanej relacji do naczelnego boga. Określenie „Doskonały Bóg” (też „Dobry Bóg”) oddaje status króla jako bóstwa pomniejszego, które było „wydoskonalone” przez objęcie urzędu (swoista apoteoza „uzupełniająca”?). Faraon był zatem „bóstwem ograniczonym”, oddzielonym od bogów panteonu egipskiego (John R. Baines). Grobowce królewskie różniły się od pozostałych (komory, dary, za Starego Państwa również ofiary ze sług władcy), były też o wiele większe, Mimo to łupiono je i demolowano bezlitośnie, zaś spośród pośmiertnych kultów królewskich tylko kilka okazało się trwałymi. Niektórzy władcy starali się o deifikację za życia (Amenhotep III, Ramzes II, kilku Ptolemeuszy), Amenemhet III został po śmierci pomniejszym bóstwem. Takie starania i niezbyt wielkie rezultaty wskazują na ograniczenia boskiego statusu króla (J.R. Baines).
Możliwość indywidualnego zwracania się do bóstwa doczekała się sankcji za Amenhotepa IV Echnatona (wydzielone kaplice poza murami świątyń, podczas uroczystości dziedzińce i trasa procesji barki kultowej). Znano wyrocznie opierające się na ruchach barki kultowej. Każdy obrzęd był nominalnie celebrowany przez faraona, w praktyce zastępowanego przez kapłanów. Niewielu z nich było zawodowymi sługami bogów, większość to świeccy urzędnicy, dyżurujący w świątyni przez miesiąc trzy razy w roku.
Człowiek wraz ze swym otoczeniem to mikrokosmos, funkcjonujący na podobieństwo wszechświata – makrokosmosu. Oboma światami kieruje uniwersalna miara wartości – Maat (por. Themis). Jest ona związana z królem, łączącym w sobie jako bóg-człowiek sferę sakralną i profaniczną (sacrum i profanum). Wraz ze śmiercią następowała swoista apoteoza każdego człowieka – stawał się on podobny do swego króla i bóstw, tym samym sakralizował się (stawał się świetlistą duchową formą demiurga tzw. ankh). Eliade pisze o ponownych narodzinach i dołączeniu do wiecznotrwałych gwiazd (op.cit., s. 94). Przygotowaniem do tej transformacji było dobre życie w pobożności, nacechowane strzeżeniem norm moralnych w myśl Maat oraz zebraniu właściwego wyposażenia grobowego. Dla biednych, nie mających środków na zbudowanie grobu, warunkiem dostania się do raju była oddana służba bogu, a zatem faraonowi. Faraon w zamian za to gwarantował realizację potrzeb swych poddanych.
Wierni byli co prawda zależni od bóstwa, jednak mogli polegać na jego przychylności. Związek z bogiem był podobny do relacji ojciec- dziecko. Towarzyszyło mu poczucie złączenia każdego człowieka z całością kosmosu. Składowe otaczającej Egipcjan rzeczywistości wyrażano językiem mitu, widząc w nich koherentną strukturę form i działań boskich. Istota ludzka składała się z ciała, imienia, serca, cienia (elementy namacalne, materialne) oraz składników duchowych ba i ka. Duża była rola kultu zmarłych, zaś składanie ofiar grobowych, podobnie jak inne obrzędy, pełniło rolę gospodarczą, dając utrzymanie wielu kapłanom. Za Starego Państwa i dynastii Ramessydów centralnym ośrodkiem ekonomicznym była świątynia grobowa zmarłego faraona.
Bogowie zamieszkiwali ograniczony, podlegający zniszczeniu kosmos, różnili się naturą i możliwościami. Słowo neczer określało znacznie więcej bytów niż w religiach monoteistycznych, obejmując też postaci zwane przez inne ludy demonami czy aniołami. Bogowie nie byli ani wszechmocni ani wszechwiedzący, chociaż wielokroć silniejsi od ludzi, ich życie nie miało praktycznie kresu, byli odporni na śmiertelne dla ludzi rany (por. efekty nektaru i ambrozji). Podobnie jak bogowie greccy i bóstwa semickie, bogowie Egiptu mogli znajdować się w wielu miejscach na raz, wpływać na ludzi i sterować ich zachowaniem w sposób widzialny i ukryty. Większość z nich była dobrze nastawiona do ludzi, przypominając dobrotliwych panów, jednakże należało coś im zaproponować w zamian za pomoc, a co za tym idzie prosić i zachęcać by zamieszkiwali swe wizerunki w świątyniach. Dzięki temu mogli otrzymać należną i miłą im cześć, w ten sposób rozwijając korzystną wzajemność i swoistą „ekonomię” bosko-ludzkiej wymiany darów. Ambiwalentny charakter miały przede wszystkim boginie Neith, Sekhmet i Mut. Bóg Set był ucieleśnieniem nieuporządkowanych aspektów świata, w pierwszym milenium zaczęto widzieć w nim boga, którego należało „usunąć” (jednak nie w sensie eliminacji, lecz „odepchnięcia” czy okiełznania- zintegrowania).
Amon (eg. jmn. gr. Ἄμμων) może być określony jako symbol niewidzialnej stwórczej siły boskiej, która przejawia się zwłaszcza w niewidocznych, a dających życie wietrze, cieple słońca i powietrzu. Odbierał cześć jako król bogów (korona z dwoma wysokimi piórami). Pierwotnie mógł być jednym z ośmiu bóstw hermopolitańskiego mitu o stworzeniu. Imię oznacza "Ukryty", niewidzialność symbolizowała niebieska barwa jego przedstawień. W epoce Nowego Państwa niewidzialność stała się źródłem rozpowszechnionego przekonania o wiedzy (wszechwiedzy?) i bezstronności Amona, czyniąc go bogiem uciśnionych i czujących się pokrzywdzonymi.
Amon - zwykle przedstawiany jako mężczyzna w wysokiej koronie z piórami fot. Jeff Dahl
Z Hermopolis jego kult zawędrował do Teb. Tam stał się patronem faraonów za panowania Mentuhotepa I (2008-1957). W tymże czasie utożsamiano go już z Re (Amon-Re jako bóstwo całego Egiptu). Amon-Re, przedstawiany jako człowiek, baran lub człowiek z baranią głową, odbierał cześć jako członek triady tebańskiej wspólnie z boginią Mut i ich synem - młodzieńczym bóstwem Khons. Khons (Khonsu, Chonsu) to bóstwo lunarne, zapewne tożsame z Khenzu - bóstwem związanym z astrologią, wymienionym w Tekstach Piramid (ok. 2350 r.). Za Nowego Państwa wzniesiono jego główną świątynię w Karnak. Mut to bogini niebios i wielka boska matka, wpierw znana zapewne tylko w Delcie lub Środkowym Egipcie. Jej znaczenie jako towarzyszki Amona wzrosło za XVIII Dynastii (1539-1292). Imię "Mut" znaczy "matka", Bogini pełniła funkcje podobne do matrony, królowej-matki panteonu. Łączono ją z ureusem, lwicą (Mut utożsamiona z Sechmet i Bastet) i koronami królewskimi.
Świątynia Amona w Karnaku należała do największych i najbardziej zasobnych w dobra ziemskie świątyń doby Nowego Państwa (1539-ok. 1075). Lokalne postaci bóstwa czczono w Luksor na wschodnim brzegu Teb oraz w Madinat Habu na brzegu zachodnim. Amon wspomagał polityczne sukcesy państwa, stąd też za czasów panowania Hyksosów (ok. 1630-1523) władcy tebańscy utrzymywali jego kult. Po pokonaniu przez nich Hyksosów i stworzeniu nowego imperium, pozycja Amona i jego świątyń wraz z kapłanami wzrosła. W końcu XVIII dynastii Akhenaton (Amenhotep IV) rozpoczął reformę religijną mającą znieść lub przekształcić tradycyjny kult Amona, jednak bez sukcesu. Panowanie Tutenchamona, Ay i Horemheba (1332-1292) odnowiło dawne obrzędy wraz z rolą Amon jako boga państwa i patrona króla.
Amon i Re fot. Muzeum Brooklińskie
Również w Nowym Państwie refleksja teologiczna kapłanów Amona uczyniła go członkiem triady wraz z Ptahem i Re lub jedynym bogiem, którego manifestacjami są pozostałe bóstwa, nawet Ptah i Re. Kult Amona przybrał charakter uniwersalizmu politycznego w dobie hierokracji jego kapłanów ze świątyni w Tebach (ok. 1075-950). Bóstwo wypowiadało się w sprawach państwowych przez wyrocznie. Rządy XXII i XXIII Dynastii, najazd asyryjski (671- ok. 663) a nawet złupienie Teb nie zmniejszyły wagi kultu. Alternatywnym centrum stało się położone w Delcie Tanis. Kult rozwinął się też wśród mieszkańców sudańskiego kraju Kusz. Gdy ci najechali Egipt, zostali dobrze przyjęci przez egipskich czcicieli Amona i panowali jako XXV Dynastia (l. 715-664). Aleksander Wielki zyskał akceptację jako faraon dzięki poradzeniu się wyroczni w sanktuarium boga w oazie Siwa, która nazwała go „synem Amona”. Odbudował również świątynie w Luksorze. Z aprobatą do postaci Amona odnosili się wcześni Ptolemeusze, jednak od czasów Ptolemeusza IV Filopatora w Górnym Egipcie wybuchały rebelie antygreckie. Podczas buntu z lat 88-85 Ptolemeusz IX Soter II złupił Teby, a w konsekwencji osłabiając ośrodek kultu Amona. Upadek świątyni przypieczętowało silne trzęsienie ziemi w r. 27 przed Chr. W Egipcie rzymskim w miejsce kultu Amona weszły obrzędy ku czci Izydy i Ozyrysa. Grecy widzieli w nim Zeusa, tworząc wizerunki w postaci brodatego mężczyzny z okazałymi rogami barana (Zeus- Ammon). Pauzaniasz pisał, że Amon miał świątynie w Tebach i w Sparcie, której mieszkańcy chętnie udawali się do wyroczni tegoż boga w Libii. Pindar napisał hymn ku jego czci. W położonym w Arkadii Megalopolis Amon był przedstawiony podobnie jak w Egipcie – z barania głową, zaś Grecy z Cyrenajki ofiarowali Delfom rydwan z posągiem boga.
Horus (staroegipskie ḥr.w – „Sokół”, „Odległy”, „Będący ponad”, gr. Ὧρος), syn Izydy i Ozyrysa, był przede wszystkim bogiem kosmicznym, panem nieboskłonu i stróżem władzy królewskiej (faraon – Horus wśród ludzi). Czczono go od okresu prehistorycznego aż do czasów rzymskich. Horus występuje w wielu formach, zapewne będących różnymi epifaniami czy symbolami i manifestacjami tego samego bóstwa o wielu „sferach właściwości”. W postaci nagiego, łysego dziecka przedstawiał swą wieczną młodość. Zwykle był przedstawiany jako sokół (Falco peregrinus) lub mężczyzna z sokolą głową z koroną zjednoczonego Egiptu na głowie (od schyłku Drugiej Dynastii).
Horus jako sokół z koroną fot. Osama Shukir Muhammed Amin
Pierwsze znana nam forma Horusa to bóstwo opiekuńcze miasta Nekhen (gr. Ἱεράκων πόλις – Hierakonpolis tj. Miasto Sokołów), stolicy Górnego Egiptu w czasach prehistorycznych. Jest to pierwsze znane bóstwo „narodowe”, szczególnie bliskie panującemu faraonowi, uznawanemu za manifestację właśnie Horusa podczas życia na ziemi, zaś Ozyrysa w życiu po śmierci. Klaudiusz Elian pisał, że Horus to egipska nazwa Apollina (De natura animalium 10.14, pierwsze zdanie:: … τὸν μὲν θεὸν Ὧρον καλοῦσι τῇ φωνῇ τῇ σφετέρᾳ). Bóstwo może być przedstawione pod postacią ptaka ujarzmiającego jeńca z Delty (łodygi papirusu) na palecie Narmera z ok. XXXI wieku. W Muzeum Egipskim w Kairze znajduje się posąg faraona Chefrena z IV Dynastii, którego głowę obejmuje skrzydłami chroniący władcę Horus – Sokół.
Relief Horusa na świątyni w Edfu fot. Ad Meskens
Przed powstaniem mitu o śmierci Ozyrysa z ręki Seta, podstawą ideologii państwowej już za Pierwszej Dynastii (ok. 2925-2775) był mit o walce Horusa z Setem jako starciu braci - wiecznych przeciwników. Horus – Sokół zwycięża pustynnego Seta, zaś jego tryumf staje się symbolem i źródłem władzy króla. Następuje trwała, stale odnawiana zgoda – harmonia Górnego i Dolnego Egiptu, wyrażana, umacniana i rekonstytuowana w ceremoniach objęcia tronu. Najważniejszym imieniem każdego monarchy było imię horusowe – to, które identyfikowało go z bogiem. Ono właśnie pojawiało się na najdawniejszych posągach i grobowcach w specjalnej "ramce" hieroglificznej – serekh, będącej uproszczonym wizerunkiem pałacu władcy.
Kult Horusa miał charakter powszechny. W Edfu przyjmował coroczną wizytę posągu Hathor z Dendery, tworząc wraz z dołączającym do nich Harsomtusem triadę. Był czczony również w Nubii, a wraz z Izydą stał się popularny jako Har-pe-khrad (Harpokrates, Horus Dziecko) w całym świecie grecko-rzymskim.
Izyda (egipskie ꜣst, gr. Ἶσις) jest jednym z najczęściej spotykanych imion boskich religii egipskiej. Służy ono na określenie wielu aspektów boskości, wyrażanych słowami rodzaju żeńskiego. Sam hieroglif imienia oznaczał „tron” czy „stolicę”. Izyda zapewne była pierwotnie uosobieniem tronu lub rezydencji króla. Mitologia przedstawiała ją jako żonę Ozyrysa i matkę Horusa. Patronowała również magii. Izyda jako płaczka w żałobie odgrywała podstawową rolę podczas obrzędów związanych z pochówkiem. Dzięki magii leczyła i ożywiała zmarłych, zaś jako matka była wzorem dla wszystkich kobiet.
Izyda jako kobieta z fryzurą w kształcie wąskiego krzesła fot. Jeff Dahl
Kapłani z Helipolis – centrum kultu Re – rozwinęli mit Izydy jako córki boga ziemi Geba i bogini niebios Nut, siostrę Ozyrysa, Seta i Neftysa. Jako żona Ozyrysa i królowa Egiptu, wspierała męża i uczyła kobiety tkactwa, piekarstwa i warzenia piwa (por. rola Ateny, częściowo Artemidy). Set był jednak zazdrosny i uknuł spisek by zabić brata. Zastawił na niego pułapkę, zwabiwszy go do ozdobnej skrzyni z drewna. Gdy Ozyrys wszedł do niej, Set obił ją ołowiem i wrzucił do Nilu. Skrzynia stała się trumną Ozyrysa, a Set objął tron po zmarłym. Izyda poszukiwała ukochanego małżonka, aż znalazła go, wciąż w skrzyni, w Byblos. Sprowadziła ciało do Egiptu, jednak rozwścieczony Set rozkawałkował zwłoki, rozrzucając je przy tym po całym kraju. Przyjąwszy formę ptaka, Izyda z pomocą Nephtys, znalazła wszystkie członki poza penisem. Dzięki swej magii, potężniejszej niż zaklęcia pozostałych bóstw, scaliła Ozyrysa w postaci mumii o liminalnym charakterze (jednocześnie żywej i martwej). Dzięki sporządzonemu ze złota prąciu współżyła z nim i urodziła Horusa. Wtedy Ozyrys musiał udać się do zaświatów, gdzie objął panowanie nad zmarłymi. Izyda ukryła się wraz z synem na bagnach Delty, chroniąc go przed wężami i skorpionami dopóki nie dorósł (rola ochronna matki). Horus następnie pomścił ojca i objął jego tron.
Pierwotnie Izyda nie miała własnych świątyń, jednak wraz z kolejnymi dynastiami jej znaczenie rosło, aż stała się jedną z kluczowych figur panteonu egipskiego. Najważniejszymi ośrodkami jej kultu były Isneum w Delcie, Abydos, File i Busiris. Bogini była czczona aż po kres starożytności, a jej kult za czasów rzymskich stał się popularny poza Egiptem, od wysp Brytyjskich po Baktrię. Izyda miała świątynie m.in. w Rzymie, zaś jej posążki dotarły, zapewne jako ekskluzywny import, na ziemie obecnej Polski. Pierwszą wielką świątynię Isis wzniósł w Behbeit el-Hagar dopiero Nekatenebo II (360-343). W czasach grecko-rzymskich powstały ważne sanktuaria w Philae, kilka świątyń w Aleksandrii (patronowała tam podróżującym na statkach). Interpraetatio graeca widziała w niej Io, córkę Inachosa, rzecznego bóstwa Argolidy i oceanidy Melii.
Izyda karmiąca Horusa fot. Walters Art Museum
Sztuka Egiptu przedstawiała Isis jako kobietę z hieroglifem na głowie – wyobrażeniem tronu. Na identyfikację z Hathor wskazuje dysk słoneczny między krowimi rogami. Niekiedy Izyda przybierała formę skorpiona, ptaka, świni lub krowy. Nie znamy odniesień do jej postaci sprzed czasów V Dynastii (2465-2325), jednak pojawia się wiele razy w Tekstach Piramid (ok. 2350-2100), gdzie pomaga zmarłemu faraonowi. Później jej opieka stała się bardziej „demokratyczna”, obejmując wszystkich Egipcjan, a wraz z nadejściem interpretatio Graeca – obcokrajowców.
Eliade pisze, że w epoce mezolitu i neolitu ziemię postrzegano jako kobietę, po wynalezieniu radła i podobnych narzędzi jej uprawa upodobniła się do aktu płciowego (por. np. spółkowanie Ozyrysa i Izydy, jeden z mitów o powstaniu świata z ejakulacji bóstwa do pierwotnych wód). Jednak przez tysiące lat ziemia „rodziła sama”, na zasadzie dzieworództwa. Pamięć o tej tajemnicy odradzania się przetrwała np. w mitologii bóstw olimpijskich: Hera poczyna Hefajstosa i Aresa bez mężczyzny (History…, s. 40). Pewne podobieństwo można dostrzec również w aktywnej roli Izydy, która sama zapładnia się złotym prąciem, „dopełniającym” jej unieruchomionego męża, ożywionego dzięki jej mumifikacji i magii. Własną moc Ziemi nie potrzebującej mężczyzny lub zapłodnionej na wieki przez boga-stworzyciela widać w mitach i wierzeniach o narodzinach ludzi z Ziemi właśnie, rodzenia na ziemi, kładzenia na jej powierzchni nowo narodzonych dzieci (ibidem z zacytowanie Rig Vedy 10.18.10). Sakralność seksualności wraz z płodnością kobiecą staje się nierozłącznie spleciona z cudowną zagadką stworzenia i odradzania się natury i ludzi (becomes inseparable from the miraculous enigma of creation, Eliade, op.cit. s. 41). Wyrazem świętości płciowości ludzkiej staje się dziewicze poczęcie i narodziny, hieros gamos oraz orgie rytualne.
Ra (staroegipskie rꜥ lub rˤ, koptyjskie Rē) to bóg słońca. Za Piątej Dynastii w XXV i XXIV wieku był już jednym z najważniejszych członków panteonu, utożsamianym przede wszystkim ze słońcem w południe. Ra panował nad całością stworzonego świata: niebiosami, ziemią i podziemiem, będąc bogiem słońca, porządku kosmicznego, królów (faraon – Syn Ra) i nieboskłonu. Ra miał stworzyć wszystkie zwierzęta i rośliny przez wypowiedzenie ich tajemnych imion. Ludzie powstali z jego łez (zob. wyżej) lub potu (Egipcjanie określali się „trzodą Ra”). Ra płynął na Atet, dwóch barkach solarnych, zwanych Mandjet (Łódź Milionów Lat) oraz Mesektet – łódź wieczorna. Wędrował nimi przez dwanaście godzin dnia i tyleż godzin Duat – nocy, gdy bóg żeglował przez świat podziemny. Na łodzi słonecznej towarzyszyły mu inne bóstwa: Sia (Postrzeganie), Hu (Rozkaz) i Heka (moc magiczna). Niekiedy pomagali mu w podróży członkowie ennead: Set, zwycięzca Apopisa, Mehen broniący przed potworami podziemi. W podziemiach Re odwiedzał swe rozmaite formy (emanacje), występował tam pod imieniem Af lub Afu- Ra, zespalał się również z bogiem zmarłych – Ozyrysem. Apep (Apophis) – demon chaosu w postaci ogromnego, bardzo długiego węża – starał się co noc zatrzymać podróż łodzi słonecznej przez pożarcie jej lub zatrzymanie swym hipnotyzującym spojrzeniem.
Ra fot. Jeff Dahl
Przedstawiano Re jako sokoła lub człowieka z sokolą głową. Nad głową miał dysk słoneczny opleciony przez kobrę, który w mitach oznacza jego oko. Dzielił cechy i atrybuty z Horusem. Obu łączono w Ra-Horakhty (Ra, będący Horusem Dwóch Horyzontów). W Nowym Państwie, gdy bardzo ważny stał się kult Amona, Ra scalił się z nim (Amon-Ra). W Heliopolis znajdował się główny ośrodek kultu byka Mer-wer (Nem-wer, gr. Mnevis), będącego ucieleśnieniem Ra. Złożone w ofierze byki grzebano na specjalnym cmentarzysku na północ od miasta. Ra – Kephri to człowiek z ze skarabeuszem zamiast głowy lub sam skarabeusz z dyskiem słonecznym, wytaczający wschodzące słońce, a przy tym symbolizujący odradzanie się dzięki wchodzeniu i wychodzeniu z ziemi.
Ra, w formie z głową barana, podczas podróży przez Duat wraz z Sia (po lewej) i Heka (po prawej), otoczony ochronnym bóstwem węża Mehen fot. Book of Gatess
Głównym ośrodkiem kultu było Iunu – „miejsce kolumn”, w czasach hellenistycznych znane jako Helipolis (Ἡλιούπολις – Miasto Słońca). Ra identyfikowano z lokalnym bóstwem solarnym – Atumem (Atum-Ra), wierzono, że jest pierwszym z enneady obejmującej Shu, Tenfnut, Geb i Nut, Ozyrysa, Seta, Izydę i Nephtys. 26 maja kalendarza juliańskiego obchodzono święto „Przyjęcia Ra”.
Ozyrys, Usir (staroegipskie wjsr, koptyjskie Usire, gr. Ὄσιρις) to bóg płodności, rolnictwa i urodzaju, życia w zaświatach, obumierania oraz wegetacji. Jeszcze jako lokalne bóstwo Busiris w Dolnym Egipcie mógł być uosobieniem świata chtonicznego, podziemia w sensie dosłownym (związek z wyrastaniem zboża).
Ozyrys fot. Jeff Dahl
Przedstawiano go jako boga o zielonej twarzy, z brodą faraona, częściowo owiniętego bandażami mumii. Na głowie miał białą koronę atef, podobną do korony Górnego Egiptu, z dwoma strusimi piórami. W dłoniach dzierżył doskonale znane z przedstawień królów zakrzywione berło (heka) i bicz (nekhakha), będące również insygniami władzy faraona. Oba mogły oznaczać rolę boga – pasterza i opiekuna trzód lub oraczy. Ozyrys miał być pierworodnym synem boga ziemi Geba i bogini niebios Nut, a przy tym bratem i mężem Izydy. Łączono go z epitetem Khenti-Amenitu – „Przywódca tych, którzy są na Zachodzie”, który nawiązywał do królowania Ozyrysa nad światem zmarłych. Synkretyzm z bóstwem lunarnym Iah (Księżyc) czynił go również bóstwem księżyca. Pierwsze świadectwa kultu pochodzą z czasów Piątej Dynastii (XXV wiek).
Ozyrys, Anubis i Horus fot. A. Parrot
Ozyrys sprawował sądy nad duszami zmarłych, panował w zaświatach i był dawcą życia, w tym kiełkowania roślin i życiodajnych wylewów Nilu. Do urodzajnej ziemi nawiązywały jego przedstawienia z czarną twarzą, podobnie jak kolor zielony symbolizował rośliny, sam Egipt to Kemet- Czarna Ziemia. Określano go jako „Tego, który jest zawsze łaskawy i młodzieńczy” oraz „Pana Ciszy”. Faraonów łączono z Ozyrysem w chwili śmierci – tak jak on ożył po rozkawałkowaniu, tak oni złączą się z nim w wiecznym życiu dzięki magii odzwierciedlającej. Identyfikacja z Ozyrysem nie oznacza jednak zmartwychwstania w znaczeniu biblijnym, bowiem sam Ozyrys nie pokonał śmierci – nie powstał z martwych jak Chrystus. Istotą jest odnawianie się życia w każdym ze światów, również przez potomków pozostawionych na ziemi.
W Memfis świętego byka Apisa połączono z bogiem Ozyrysem w diadę Ozyrys-Apis. W czasach hellenistycznych nazwa ta przekształciła się w greckie Serapis, stając się imieniem bóstwa solarnego. Związek z Apisem wskazywał na pierwotną rolę Serapisa jako boga podziemi, jednak za Ptolemeusza I Sotera stał się bóstwem solarnym, czczonym przede wszystkim w Aleksandrii (Serapeum, z posągiem tronującego, brodatego boga, z prawicą na głowie Cerbera, w lewej dłoni z berłem). Z czasem synkretyzm uczynił z Serapisa nie tylko boga słońca (Zeus-Serapis) lecz również płodności i uzdrawiania. Odbierał cześć w Rzymie i całym basenie Morza Śródziemnego, zwłaszcza w wielkich miastach kupieckich i portowych. Wśród gnostyków stał się symbolem uniwersalnego bóstwa. Serapeum uległo zniszczeniu gdy patriarchą Aleksandrii – Stolicy św. Marka Ewangelisty, był Teofil. Zburzenie tej wielkiej świątyni w roku 391, za poparciem i zgodnie z prawami Teodozjusza Wielkiego, stało się symbolem pełnego zwycięstwa Kościoła nie tylko w Egipcie, lecz całym świecie rzymskim.
Ptah (egipskie ptḥ, gr. Φθά), to jedna z najważniejszych form Stwórcy, bóg - stworzyciel, twórca przedmiotów, patron architektów i rzemieślników, zwłaszcza rzeźbiarzy, metalurgów i szkutników (przekształcanie materii w przedmioty, aktywność twórcza z konkretnym, namacalnym rezultatem). Jego naczelny kapłan był zwany "głównym nadzorcą rzemieślników". Grecy widzieli w nim Hefajstosa, Rzymianie Wulkana, boskiego kowala, metalurga i konstruktora. Ptah z początku był bóstwem lokalnym Memfis, stolicy Egiptu od czasów Pierwszej Dynastii. Według tamtejszej teologii stworzył świat swym twórczym słowem. Znaczenie polityczne jego miasta spowodowało również rozpowszechnienie kultu w całym kraju. Wspólnie z boginią wojny, niszczycielką wrogów Re Sekhmet i swym synem z nią - Nephertem, łączonym z kwiatem lotosu, tworzył Triadę Memficką. Przedstawiano go jako mężczyznę - mumię, o zielonej skórze w mycce i całunie ściśle przylegających do ciała), z krótką sztuczną brodą. Dzierżył insygnia łączące symbolikę berła siły Was, znaku życia Ankh oraz filaru trwałości Djed. Jako bóg związany ze śmiercią i pogrzebem, był często łączony z Seker i Ozyrysem w bóstwo Ptah-Seker-Ozyrys. W wielkiej świątyni w Memfis znajdował się święty byk Apis - manifestacja i wyrocznia Ptaha. Jego synem miał być mędrzec Imhotep (deifikowana postać historyczna, architekt i lekarz, najwyższy kapłan Ra, wezyr faraona Dżesera, panującego w l. 2690-2670). Słowo „Egipt” pochodzi zapewne od egipskiej nazwy Memfis – Hikuptah lub Hut – Ka - Ptah, co oznacza „Świątynia Duszy (Ka) Ptaha”.
Ptah fot. Jeff Dahl
Set (egipskie stẖ, gr. Σήθ) to bóg pustyń, burzy, nieporządku, przemocy i cudzoziemców. Odgrywał pozytywną rolę gdy towarzyszył Ra na łodzi słonecznej, odpędzając Apepa. Panował nad czerwoną ziemią – pustynią, równoważąc rolę Horusa – władcy urodzajnej ziemi czarnej. W micie o zabiciu Ozyrysa jest przedstawiony jako uzurpator i bratobójca.
Set fot. Jeff Dahl
Nie jest jasne jaki gatunek przedstawia tzw. „zwierzę Seta” (eg. sha). Być może jest to fantastyczne połączenie wyglądu osła, charta, szakala albo lisa pustynnego (wielkie uszy). Chimeryczność zlewający się cech różnych zwierząt odpowiada charakterowi boga jako uosobienia nieporządku, agresji i nieokiełznanej siły jak również tego, co obce i wrogie (przybysze, koczownicy itp.). Zwierzę Seta przedstawia w stylizowany sposób berło was, używane przez bogów, faraonów i kapłanów. Było symbolem mocy, z czasem panowania nad siłami chaosu. Serekh faraonów Drugiej Dynastii Peribsena i Khasekhemwy przedstawiają zwierzę sha, co wskazuje na utożsamianie się tych władców z Setem. W Starym Państwie Seta i Horusa postrzegano jako bliźniaków, wspierających i broniących Ra. Razem namaszczali faraona, udzielając mu świętej władzy i mocy. Pozytywna rola Seta malała wraz ze wzrostem znaczenia Ozyrysa. Negatywny obraz bóstwa wzmocniło nadejście Hyksosów, którzy czcili boga burzy i deszczu Sutekh lub Hadad, identyfikowanego przez Egipcjan z Setem. Centra kultu znajdowały się w Awaris, Ombos i Oxyrhynchus w górnym Egipcie oraz na terenie Fajum. Grecy utożsamiali Seta z potworem Tyfonem, pokonanym przez Zeusa i strąconym do Tartaru. Spoczywał tam przywalony Etną, dając znaki życia ziejąc siejącymi zniszczenie płomieniami.
Synem Seta był Anubis (eg. inpw, gr. Ἄνουβις), bóg śmierci, mumifikacji, balsamowania, stróż cmentarzy, grobów. Do czasów Średniego Państwa, gdy wyparł go Ozyrys, był panem Podziemi. Wprowadzał dusze do życia pozagrobowego, uczestniczył w „ważeniu serca”. Zwykle przedstawiano go jako afrykańskiego wilka złotego (Canis lupaster) lub mężczyznę z głową tego zwierzęcia. Wcześniej określano tego wilka jako szakala, stąd i przypisywanie Anubisowi głowy szakala. Czerń głowy symbolizowała żyzną ziemię. Najbliższymi greckimi odpowiednikami byli Hades i Hermes (stąd synkretyczne bóstwo Hermanubis).
Anubis fot. Jeff Dahl
Tot (gr. Θώθ), egipskie Djhuty (ḏḥwtj – „będący jak ibis”), był bogiem księżyca, poznania prawdy, nauki i pisma. Miał być wynalazcą hieroglifów, twórcą języków, skrybą, tłumaczem a przy tym doradcą, a z czasem i arbitrem pozostałych bogów. Wraz z Maat stali na barce Ra. Miał stworzyć kalendarz z 365 dniami w miejsce 360. Domenę pisma dzielił z boginią Seshat. W micie o śmierci i wskrzeszeniu Ozyrysa przez Izydę, Tot ochraniał ciężarną Isis i uzdrowił oko Horusa, zranione przez przeciwnika jego ojca – Seta. Tot ważył również serca zmarłych sądzonych po śmierci, przekazując rezultat pomiaru Ozyrysowi, stojącemu na czele trybunału bogów. Jego świętymi zwierzętami były ibis i pawian. Miliony zmumifikowanych ciał tych zwierząt znaleziono na cmentarzyskach pod Hermopolis i Memfis. Djhuty przedstawiano przede wszystkim jako człowieka z głową ibisa. Grecy identyfikowali go z Hermesem, określając mianem „Tota, po trzykroć wielkiego” (Hermes Trismegistos, któremu przypisywano traktaty filozoficzne czy gnostyckie). Odbierał cześć przede wszystkim w Khmunu (Hermopolis) w Górnym Egipcie.
Tot fot. Jeff Dahl
Poza głównymi bogami, mającymi swe świątynie i znaczącą rolę w kosmosie, istniały również istoty boskie niższego rzędu, odgrywające jednak dużą rolę. Cześć z nich miała groteskowy wygląd i wiele imion. Najważniejszy z nich to Bes, pomocny bożek – karzeł z twarzą przypominającą maskę. Odgrywał rolę w sprawach kobiet i dzieci. Podobny charakter miała bogini Taurt, wyobrażana jako postać o cechach hipopotama i krokodyla. Pośród demonów głównym był wspomniany już Apopis – gigantyczny wąż, wróg boga Re – słońca wędrującego po nieboskłonie. Apopis żył poza światem uporządkowanym, dzień w dzień należało zwyciężać go na nowo, jednak ponieważ nie należał do sfery bytu, lecz nie-bytu nie można było go unicestwić. Widać tu brak transcendencji i wszechmocy bóstw egipskich oraz ich stałą immanencję w świecie postrzegalnym zmysłami ludzkimi (jawienie się bóstw przez świat, pansemiotyczność).
Atum i węże Apopisa fot. wikipedia
Personifikacje, zależnie od rodzaju gramatycznego danego słowa, przedstawiano jako mężczyzn lub kobiety. Uosobienia religii egipskiej to postacie czczone podobnie jak bóstwa lub pełniące rolę pomocniczą w danym kontekście sakralnym. Ich imiona były identyczne ze słowami oznaczającymi rozmaite pojęcia (określenia geograficzne, nomy, miasta, strony świata, funkcje życiowe, zmysły). Personifikacje wyrażały pogląd o przeniknięciu całego świata i życia boskością w następstwie aktu stworzenia. Do personifikacji można zaliczyć też Sja - boską myśl twórczą, Heka - moc magiczną bóstw oraz Hu - słowo twórcze. Uosobieniem boskiego uporządkowania kosmosu jest również Maat, mająca własne świątynie, dobra ziemskie i kapłanów posługujących jako ofiarnicy.
Rafał Marek
Literatura:
Artykuł encyklopedyczny w Wikipedii (j. ang.) i linkowane tam strony o poszczególnych bogach: https://en.wikipedia.org/wiki/Ancient_Egyptian_religion
John R. Baines s.v. Ancient Egyptian religion, Encyclopaedia Britannica https://www.britannica.com/topic/ancient-Egyptian-religion
Mircea Eliade, History of religious ideas, vol. 1: From the Stone Age to the Eleusinian Mysteries, trans. Willard R. Trask, The University of Chicago Press, Chicago 1978;
Andrzej Niwiński, Bóstwa, kulty i rytuały starożytnego Egiptu, Świat Książki, Warszawa 2004;
.jpg){kind=link}
,N372.2.jpg){kind=link}
#/media/File:Set.svg){kind=link}
