Perykles wygłaszający mowę przed zgromadzeniem, autor Philipp Foltz
Demokracja to efektywne panowanie ludu złożonego z pełnoprawnych obywateli przez instytucje prawa ustrojowego (w Atenach: Zgromadzenie, Radę, sądy przysięgłych itd.) i jego rzeczywisty wpływ na kształtowanie polityki swego państwa (w tym wyraża się druga składowa greckiego słowa demokracja (Δημοκρατία), κράτος – siła, władza). Nie jest jasne pochodzenie słowa, pojawia się jako przyjęty już termin u Arystofanesa i Tukidydesa. Słowo mogli wprowadzić sofiści – pierwsi greccy teoretycy ustroju, zajmujący się wadami i zaletami poszczególnych modeli organizacji władzy politycznej.
Herodot w Dziejach przedstawia w formie debaty Persów podział ustrojów na trzy rodzaje zgodnie z liczbą osób mających władzę. Pisarz wskazał tam również zalety ustroju demokratycznego: równość wobec prawa, ochrona słabych przed tyranią możnych, kontrola urzędników przez zgromadzenie, jasny mechanizm podejmowania wszelkich decyzji większością głosów obywateli. Spośród wad Autor wymienił pychę obdarzonego władzą demosu, jego ignorancję i bezmyślność oraz brak wychowania ku cnocie, co czyni go jedynie marionetką doświadczonych polityków. Wywód Herodota, chociaż ujęty w formę debaty Persów, zdaje się być parafrazą pisma jakiegoś sofisty (najprawdopodobniej Protagorasa).
W roku 640, wobec kryzysu ekonomicznego i rosnącego niezadowolenia warstw niższych, Kylon wraz ze swym teściem Teganesem z Megary podjął próbę obalenia rządów arystokracji (rządów najlepszyc, określanych też jako dobrze urodzeni, mający dobrych ojców itp.). Kylon zdołał co prawda obsadzić ateński Akropol, jednakże zamach był albo przedwczesny albo nieprzemyślany i nieprzygotowany, bowiem ludność nie stanęła po jego stronie. Archont Megakles z możnego rodu Alkmeonidów wezwał chłopów do oblężenia Kylona. Zamach nie powiódł się, lecz atmosfera w Attyce była nadal konfliktowa, zwłaszcza wobec wielkiego obciążenia rolników długami, których wierzycielami byli członkowie rodów arystokratycznych. Dodatkowym ciosem było opanowanie pobliskiej wyspy Salaminy przez Megarejczyków.
W roku 621 Drakon ustanowił surowe, spisane prawa, co jednak nie wystarczało do zlikwidowania opozycji wobec rządów arystokratycznych z ich ciężkim dla ludu status quo. Jednakże zjawisko spisywania (wzorem państw Orientu) praw był początkowym i kluczowym jednocześnie etapem i narzędziem (wyjście poza arbitralność dzierżycieli władzy politycznej i mocy wojennej) walki warstw niższych („mas ludowych”) przeciwko arystokracji (atmosferę tych czasów dobrze oddał Teognis, posługując się obrazem zalewanego okrętu, płynącego przez noc ciemną, pisał również, że wobec „mieszania się” małżeństw dobrze urodzonych z bogatym pospólstwem, nie wiadomo już czy ten kto urodził się jako wysokourodzony będzie dobry).
Gdy nie udawało się uzyskać rozwiązań kompromisowych, dochodziło do przewrotów. Jednakże w dobie archaicznej obalenie arystokracji nie skutkowało powstaniem ustroju demokratycznego, lecz władzy dyktatorskiej, sprawowanej przez wspieranych przez ludność tyranów, niekiedy określanych też jako monarchowie. Teognis pisał, że „miasto jest brzemienne”, bał się że „zrodzi męża, który ukarze nasze (arystokracji) zbrodnie”, lud zaś jest psuty przez pychę „złych ludzi”. Zjawisko tyranii było powszechne w całej oikumene greckiej wieku VII, sami zaś tyrani pochodzili z rodów arystokratycznych. Stawiali się jednak w zdecydowanej opozycji do swych pobratymców, dążąc do polepszenia przez zatrudnienie i zarobek położenia pospólstwa (roboty publiczne budowa kanałów oraz swego rodzaju „merkantylizm” inspirowany rozwiązaniami egipskimi i azjatyckimi). Stąd Ateny zyskały podstawy swej wielkości właśnie za tyrana Pizystrata, podobnie jak Syrakuzy za Gelona. Pod władzą tyranów do wielkiego rozkwitu doszedł Korynt (Kipselos i Periander) i Samos (Polikrates). Periandra i Pittakosa zaliczali Hellenowie do grona siedmiu mędrców, Pizystrat był mecenasem Symonidesa z Keos i Lasosa z Hermiony. Jednakże stale żywa była opinia o tyranach jako li tylko uzurpatorach, zachowujących pozory prawego ustroju o charakterze „republikańskim”, jednak w rzeczywistości obsadzających wszelkie ważne stanowiska swymi krewniakami i stronnikami. Władza ich opierała się nie na obywatelach – wolnych żołnierzach, lecz na najemnikach stacjonujących na akropolu. Stąd tyrania w danej polis rzadko była w stanie przetrwać śmierć swego założyciela (por. attycka piosenka-pochwała tyranobójców Harmodiosa i Aristogejtona).
W Attyce przeciwnicy status quo zwracali się ku Solonowi, popularnemu m.in. dzięki swej elegii, wzywającej do walki o utraconą Salaminę. Ciesząc się wielkim zaufaniem tak bogaczy jak i ubogiej ludności, wyniesiono go w roku 594 na urząd archonta z nieograniczonym prawem przeprowadzenia reform ustrojowych.
Najważniejszą z nich była sejsachteja, to jest strząśnięcie długów, czyli zniesienie zadłużenia hipotecznego chłopów wraz z zakazem pożyczania pod zastaw własnej osoby lub innego człowieka, jednakże bez przeprowadzenia reformy rolnej, co wywołało niezadowolenie zarówno dotychczasowych wierzycieli jak i gospodarzy. Solon chwalił się, że uwolnił „matkę bogów Olimpu, czarną Ziemię” od kamieni (znaków długów pod zastaw ziemi, stojących na chłopskich polach). Ziemia attycka stała się wolna dzięki jego prawom, które uwolniły na zawsze cierpiących niewolę za długi Ateńczyków. Przewidziane przez Solona ograniczenie w swobodzie nabywania ziemi miało zwalczać skupianie gruntów przez możnych, a tym samym powstawanie latyfundiów.
Bardzo duże znaczenie miało również wprowadzenie przez Solona instytucji sędziów przysięgłych, wybieranych spośród wszystkich Ateńczyków, którzy ukończyli 30. rok życia. Sąd z nich złożony to heliaja, która miała odegrać kluczową rolę w przyszłości, prowadząc do demokratyzacji ustroju i życia politycznego Aten. Sąd ten miał charakter instancji apelacyjnej, do której można było zaskarżać wyroki urzędników mających jurysdykcję w sprawach cywilnych. W sprawach karnych heliaja stanowiła trybunał pierwszej i ostatniej instancji. Jednakże przestępstwa zagrożone karą śmierci nadal sądził Areopag (zgodnie z jego rolą strażnika praw), zaś zabójstwo nieumyślne lub w obronie własnej sąd składający się z 51 efetów.
Udział ludu w jurysdykcji miał odegrać dużą rolę w procesie rozwoju demokracji ateńskiej. Wcześniej urzędy obsadzano według „doskonałości i bogactwa” kandydata. Solon jednak nie przeprowadził demokratyzacji w sensie późniejszym. Zastąpił przywilej urodzenia przywilejem majątku (timokracja - ἡ τιμοκρατικὴ πολιτεία). Oparł się na być może istniejącym już wcześniej podziale ludności na klasy majątkowe, wprowadził zaś gradację praw politycznych w zależności od bogactwa (cenzus zamożności). Wyodrębnił cztery klasy:
Teci nie mieli praw do sprawowania urzędów jako takich, nie mogli też brać udziału w radzie – βουλή, składającej się z 400 członków (po setce z każdej fyli – jońskiej jednostki podziału rodowego o dawnej genezie). Rada odgrywała dużą rolę, gdyż przygotowywała materiał do rozpatrzenia na zgromadzeniu ludowym (ἐκκλησία). Jednakże trzeba mieć na uwadze, że Solon nie pozbawił tetów praw publicznych w całości – mogli oni uczestniczyć w zgromadzeniu, a poprzez to wpływać na obsadzanie urzędów i ogólny kierunek polityki polis. Teci mogli też zasiadać w heliai, a tym samym starać się przeciwdziałać za pomocą narzędzi prawnych arbitralności i nadużyciom urzędników. Solon podważył również zasadę prawa rodowego m.in. poprzez ustanowienie swobody dysponowania majątkiem przez bezdzietnego Ateńczyka. Dla rozwoju gospodarki wprowadził ułatwienia w osiedlaniu się metojków, co prowadziło do coraz to bardziej handlowego charakteru stolicy Attyki oraz przyjął eubejski system miar i wag, co ułatwiało obrót m.in. z Koryntem, koloniami na Półwyspie Chalkidyjskim i samą Eubeją.
Dzieło reformatorskie Solona miało charakter kompromisu, via media, stąd po jego ustąpieniu na nowo rozpoczęły się walki stronnictw. Dzięki sukcesom na polu bitwy do znaczenia doszedł Pizystrat. Tyrania Pizystrata i jego syna Hipparcha to pierwszy okres świetności Aten. W roku 514 ginie jednak Hipparch, zaś objęta przez jego brata Hippiasza władza okazała się być nietrwałą wobec interwencji Sparty, wspierającej wygnaną przez Pizystratydów arystokrację. Hippiasz skapitulował przed armią króla Kleomenesa oblegającą Akropol, a uzyskawszy gwarancję bezpiecznego wycofania się, udał się do Sigejon. Władał tam pod zwierzchnictwem Persów.
Wraz z kresem tyranii, w Atenach na nowo rozpaliły się spory o władzę i kształt ram ustrojowych jej wykonywania. Stronami sporu byli Alkmeonidzi, reprezentujący interesy znacznej i liczącej się warstwy kupców i rzemieślników (popieranych i wcześniej przez Solona jako sprzyjających rozwojowi polis) oraz dawna arystokracja, bardzo niechętnie nastawiona do nowych posunięć reformatorskich. Alkmeonidom przewodził wtedy Kleistenes, syn Megaklesa.
Przeprowadzona przezeń reforma ustrojowa stała się podwaliną i dźwignią demokratycznej transformacji ustroju Aten. Polegała przede wszystkim na nowym podziale na fyle. Miało to na celu złamanie siły i znaczenia arystokracji poprzez podważenie istoty ustroju rodowego. W czterech dawnych fylach wpływ arystokracji był duży ze względu na utrwalone powiązania rodowe, wywodzące się z czasów władzy patriarchalnej. Kleistenes odebrał tym dawnym fylom jakiekolwiek znaczenie polityczne, wprowadzając dziesięć nowych fyl opartych już, podobnie jak jednostki administracyjne, na zasadzie terytorialnej. Fyle te nazwano imionami dawnych herosów i władców np. Aigeusa, Erechteusa, Kekropsa. Rody arystokratyczne uległy podzieleniu między nowe fyle, stąd stanowiły w nich mniejszość. Nowy podział pozwolił również na włączenie do grona obywateli polis znacznej grupy obcych rzemieślników – metojków (μέτοικοι), znajdujących się poza dawnymi fylami. Doprowadziło to do ilościowego wzmocnienia stronników demokracji.
By utrudnić dezintegrację jednolitej władzy polis poprzez powstawanie lokalnych, ściśle terytorialnych jednostek politycznych, reprezentujących różne grupy społeczne, wprowadzono również podział Attyki na trzy rejony: miasto, wybrzeże i równinę. Każdy rejon podzielono na dziesięć w przybliżeniu równych mniejszych jednostek – trittyd (τριττύς). W efekcie, Klejstenes doprowadził do tego, że każda nowa fyla obejmowała cześć wybrzeża, część równiny i miasta, żadna nie reprezentowała zatem jedynie partykularnych interesów jednego regionu z jego lokalną elitą (już nie tylko arystokratyczną). Rody i fratrie utrzymały się, jednak nie miały znaczenia politycznego, chociaż stale pełniły dość ważną rolę sakralną. Kleistenesowa reforma fyl pociągnęła za sobą zmiany również w Radzie, która od jego czasów składała się z 500 członków, po 50 z każdej nowej fyli.
Równolegle do wojen z Persją, w Atenach trwały walki polityczne. Stronnictwo radykalnych zwolenników demokracji z Efialtesem, a po jego zabójstwie przez przeciwników politycznych, Peryklesem synem Ksantyppa, doprowadziło do obalenia Kimona, syna Militiadesa, dowódcy floty związku morskiego (461 r.). Stronnictwo Peryklesa zmierzało do zmniejszenia roli Areopagu oraz wprowadzenia zapłaty za zasiadanie w sądzie ludowym i w Radzie, co miało umożliwić uboższym obywatelom czynny udział w podejmowaniu decyzji politycznych. Stronnictwo radykalne, odmiennie od Kimona, opowiadało się za ekspansją na terenie Grecji macierzystej i podporządkowaniu Atenom ich sprzymierzeńców.
Wraz z upadkiem Kimona i zwycięstwem radykalnej demokracji ograniczono znaczenie Areopagu, wprowadzono zapłatę za zasiadanie w Radzie i sądzie ludowym, zaś w roku 457 dozwolono zeugitom na obejmowanie urzędu archonta. Zwycięstwo demokratów Peryklesa miało również duże znaczenie dla polityki zagranicznej, bowiem pociągało za sobą tworzenie sojuszy przeciwko Sparcie, zwłaszcza z również demokratycznym Argos, oraz do opanowania terenu Grecji europejskiej, zwłaszcza Beocji.
Pełne prawa polityczne w Atenach za Peryklesa posiadali jedynie mężczyźni mający skończone 20 lat, zapisani jako obywatele ateńscy w demach Attyki (nie więcej niż 30% dorosłej ludności). Pozbawione praw politycznych były, jak wiadomo, kobiety greckie oraz wolni metojkowie (współmieszkańcy), bez obywatelstwa. Była to grupa bardzo liczna (ok. 100 000), dominująca w szczególności w rzemiośle i kupiectwie. Demokracja miała zatem charakter w dużej mierze ekskluzywny. Kluczowe dla zmiany ustroju pozostawionego przez Kleistenesa było objęcie zasadą obsadzania przez losowanie również urzędu archontów oraz zmniejszenie kompetencji Areopagu, a to dzięki ograniczeniu jego jurysdykcji do spraw o zabójstwo. Kolejną ważną innowacją było wprowadzenie diet dla buleutów (βουλευταί) i sędziów (μισθὸς δικαστικός, bądź krócej τὸ δικαστικόν) jak również wypłacanie (za Peryklesa tylko biednym) obywatelom dwóch oboli, by mogli oglądać przedstawienia teatralne. Trzeba pamiętać, że przestawienia te różniły się zasadniczo od oferowanych ludowi widowisk rzymskich, zwłaszcza walk gladiatorów. Teatr ateński pełnił rolę wychowawczą, chociaż nie stronił też od aluzji politycznych i brania udziału w debatach nad optymalnym ustrojem. Również to wskazuje na tendencje elitarystyczne demokracji ateńskiej, dobrze odzwierciedlone w doskonale znanej mowie Peryklesa z roku 430. W odróżnieniu od parlamentaryzmu Europy średniowiecznej i nowożytnej, nie znano instytucji reprezentacji (demokracja bezpośrednia), stąd zdarzenia uniemożliwiające udział w zgromadzeniu, jak pobyt za granicą czy służba wojenna, udaremniały realizację uprawnień obywatelskich.
Rządy demosu – suwerena pojmowano bardzo konkretnie jako rządy obywateli zebranych na zgromadzeniu ludowym. Zgromadzenie obradowało raz, później cztery razy w miesiącu na skalnej terasie w zachodniej części Aten zwanej Pnyks. Na zgromadzeniu realizowano zasadę ustrojową wolności przemawiania - ἰσηγορία. Wraz z równym prawem do zajmowania urzędów (ἰσοτιμία) i równością wobec prawa (ἰσονομία) stanowiła ona składnik statusu obywatela – podmiotu politycznego (por. ideał wyrażony przez Eurypidesa w Suppl. 406 i n., też cały dialog Tezeusza i posła tebańskiego tamże, 403-456). Wyłącznie na zgromadzeniu zapadały decyzje wagi państwowej, tak w obszarze polityki wewnętrznej, jak i zagranicznej. Ono również nadawało obywatelstwo, wyłaniało komisje i poselstwa dyplomatyczne, uchwalało kontyngent wojskowy. Przed nim odpowiadali za swe posunięcia militarne stratedzy. Zajmowało się ponadto sprawami metojków i proksenią (προξενία – „związek gościnności”, instytucja prawa greckiego, w ramach której proksenos bronił interesów obywateli innych polis odwiedzających jego miasto)
Przynajmniej od roku 410 znana była procedura kontroli prawa stanowionego pod względem jego zgodności z ateńskim porządkiem prawnym ujmowanym jako prawo wyższe. Każdy obywatel mógł oskarżyć wnoszącego o uchwalanie nowych przepisów skargę o niezgodność aktu (nawet już uchwalonego) z ustrojem polis.
Urzędy obsadzano przez losowanie, wychodząc z założenia, że pełnić może je powodzeniem każdy obywatel Aten. Przed objęciem urzędowania dokonywano oceny kandydatów pod względem moralnym, weryfikowano też status obywatelski. Kontrolę ową zwano dokimazją. Losowanie było o tyle rozwiązaniem pragmatycznym, że urzędnicy byli w zasadzie jedynie wykonawcami prawa i woli demosu wyrażonej jasno na zgromadzeniu, nie byli zatem samoistnymi decydentami w żadnej, o ile wiemy, dziedzinie. Cechą demokracji ateńskiej była też zasada kolegialności urzędów. Mamy zatem 10 strategów, po jednym na fylę, 10 astynomów, zajmujących się stanem ulic i budowli i agoranomów dozorujących rynek i towary oraz sprawujących sądy w sprawach kupieckich.
Władzę archontów, czyli nominalnie najwyższych urzędników polis ateńskiej, zredukowano do pieczy nad prawem spadkowym i rodzinnym (archon eponymos - ἂρχων ἐπώνυμος), świętych obrzędów (archon basileus - ἂρχων βασιλεύς) i prezydowaniem na posiedzeniach sądowych (tesmoteci - θεσμοθέται). Dawny archon polemarchos (ἂρχων πολέμαρχος), dowodzący armią, pozostał nim li tylko z nazwy, zajmując się już jedynie sądzeniem cudzoziemców oraz urządzaniem pogrzebów poległych Ateńczyków. Armią kierowało dziesięciu strategów, ze względu na konieczne kompetencje i doświadczenie wybierano ich, podobnie jak niższych dowódców – taksiarchów. Prawo wzbraniało ponownego wyboru na ten sam urząd.
Rada również nie miała wielkiej władzy. Główną jej rolą było przygotowywanie materiałów na obrady zgromadzenia ludowego oraz tzw. uchwały przedwstępnej i realizacja jego postanowień. Rada przy pomocy urzędników prowadziła bieżącą administrację polis, dzierżawiła roboty publiczne, sprzedawała skonfiskowane majątki, kontrolowała sprawy budżetowe przy pomocy komisji logistów. Ważny był dozór budowy okrętów i stałych oddziałów jazdy ateńskiej. Licząca 500 osób Rada obradowała w zespołach po 50 radnych (po 10 z fyli). Reprezentanci danej fyli urzędowali przez 1/10 część roku jako prytanowie w okrągłej budowli, gdzie jedna trzecia kolegium zostawała na noc. Do prytanów kierowano oficjalną korespondencję, poselstwa zagraniczne, oni też zwoływali zebrania pełnego składu Rady oraz zgromadzenie ludowe. Każdego dnia obierali również spośród siebie przewodniczącego, który miał pieczę nad kluczami do skarbca ateńskiego i pieczęcią Rady.
Ochronę ustroju miała na celu wprowadzona przez Kleistenesa, specyficzna dla Aten instytucja ostracyzmu, to jest corocznego głosowania na glinianych skorupkach – ὂστρακα (materiał używany powszechnie do sporządzania drobnych notatek itp.) w kwestii skazania na dziesięcioletnie wygnanie obywatela, który zdawał się być niebezpieczny dla demokracji. Ów „sąd skorupkowy” przeprowadzano na zgromadzeniu ludowym, wykorzystując go do eliminacji przeciwników politycznych.
Niewielka władza i małe poważanie, jakim cieszyły się osoby piastujące urzędy, sprawiły, że wielką rolę w życiu politycznym odgrywały wybitne jednostki nie sprawujące żadnego urzędu. Osoby te potrafiły jednak przemawiać na zgromadzeniu, perswadując głosowanie w oczekiwany sposób. Zwano ich demagogami – kierującymi ludem, co jednak nie miało konotacji pejoratywnych, związanych z erystyką i manipulacją. Demagog to po prostu przywódca obywateli – demosu, jak Perykles czy Demostenes. Arystoteles pisze jednakże o skrajnej czy „najdalszej” demokracji, gdzie panuje bezwzględna zasada większości głów, można przegłosować cokolwiek, zaś zebrani obywatele z nizin są jedynie narzędzie demagogów w negatywnym sensie. Można powiedzieć że mamy tu do czynienia z ochlokracją i tyranią formalnej większości, zatem z demokracją fasadową.
Kończąc niniejsze krótkie omówienie ustroju ateńskiego doby klasycznej, warto wspomnieć o demokratycznym sporcie. Jak świadczy liryka Pindara, sport w dobie archaicznej był „do pewnego stopnia zabawą arystokratyczną”. W Atenach sport stał się dostępny dla każdego obywatela. Kierowników gimnazjonów – sofronistów – wyznaczało polis. Sama nazwa oznacza człowieka rozwijającego w ćwiczącym cnotę sofrosyne – łączącą umiar i opanowanie samego siebie. Powstają liczne gimnazjony wyposażone w hale, łaźnie i ogrody z krużgankami dla przechadzek i rozrywek. Ćwiczenia były jednak zastrzeżone jedynie dla obywateli, niewolnicy nie mogli korzystać ani z palestr ani gimnazjonów, ponadto własne gimnazjony miał „lud” i dobrze urodzeni.
Rafał Marek
Literatura:
Roger Brock, Stephen Hodkinson (eds.), Alternatives to Athens: Varieties of Political Organization and Community in Ancient Greece, Oxford Univ. Press, Oxford 2002;
Kazimierz Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, PWN, Warszawa 1987;
Valerian von Schoeffer s.v. Demokratia w: Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft, Band V,1, 1903, kol. 347-373; https://de.wikisource.org/wiki/RE:Demokratia
Art. w Wikipedii https://en.wikipedia.org/wiki/Athenian_democracy