Mit o Minotaurze

Epoka literacka Starożytność

Minotaur, George F. Watts (1877-86)

Minotaur (Μινώταυρος, łac. Minotaurus, dosł. byk Minosa) to potwór o ciele człowieka i głowie byka, urodzony ze związki królowej Pasifae i byka posłanego panującemu na Krecie Minosowi przez boga mórz Posejdona. Minos miał złożyć byka w ofierze, jednak obietnicy swej nie dotrzymał. Rozgniewany Posejdon sprawił, że Pasifae zapłonęła żądzą do zwierzęcia. Gdy urodziła wbrew prawom natury Minotaura, Minos polecił Dedalowi skonstruować dlań Labirynt. Potwór żywił się ciałem dziewcząt i chłopców posyłanych pod przymusem przez Ateńczyków dopóki nie został zabity przez attyckiego herosa Tezeusza z pomocą Ariadny i jej słynnej nici, pozwalającej na wydostanie się z plątaniny przejść i komnat.

  • Tragiczny owoc walki o koronę
  • Wyprawa po wolność i niespodziewana pomoc
  • Porzucona kochanka i żona Dionizosa
  • Najsłynniejsza budowla Dedala
  • Heros dawnej Attyki
  • Boginie zdetronizowane
  • Stada dawnych Achajów
  • Kreteńska opowieść w sztuce i literaturze
  • Pana Cogito i syn Minosa
  • Tezeusz i Minotaur styl czerwonofigurowy

    Tezeusz i minotaur, styl czerwonofigurowy, 520–510 p.n.e.

    Zachowana do naszych czasów wersja mitu, pochodząca z Aten, może być owocem prób przypisania przez mieszkańców tego miasta barbarzyńskich zwyczajów Kreteńczykom. Jak pisze Kostis S. Christiakis, postać Minotaura jest jednak pochodną wielu elementów teologii minojskiej. Człowiek-byk rodzi się ze świętego małżeństwa między Bykiem Niebios i Ziemią lub Krową – Księżycem (Pasifae). Wobec tego Minotaur może być bóstwem przedgreckim, które z czasem przekształciło się w Zeusa kreteńskiego (Zeus Asterion). Hybrydowa postać byka-człowieka może być uznana za pozostałość ceremonii, których uczestnicy zakładali maski byków, zaś motyw spożywania ciała ludzkiego interpretowany jako wspomnienie ofiar z ludzi.

    Tragiczny owoc walki o koronę

    Kluczowy dla całego mitu król Minos miał żyć na trzy pokolenia przed wojną trojańską. Miał półboskie pochodzenie, będąc synem Europy i Zeusa, wychował się zaś na dworze króla Krety Asteriona albo Asteriosa. Jego braćmi byli Sarpedon i Radamantys. Postać i imię Minosa uosabia talassokrację Krety na Morzu Egejskim. Żołnierze, którzy przybyli z nim w poszukiwaniu zbiegłego z Krety Dedala na Sycylię, założyli miasto Herakleję Minojską, gdzie pokazywano „grób Minosa” z dwiema komorami. W pierwszej były prochy władcy, zaś w drugiej sanktuarium Afrodyty. Grobowiec zniszczył Teron podczas zakładania Agrigentum (Akragant). Wtedy prochy Minosa znalazły się na Krecie.

    Tezeusz i Minotaur

    Jean-Etienne Ramey, Tezeusz walczy z Minotaurem, 1826, Paryż, ogrody Tuileries

    W konflikcie o władzę ze swym rodzeństwem Minos chciał dowieść, że bogowie przeznaczyli kreteńskie państwo właśnie dla niego. Odwołał się do swoistego sądu bożego, zapewniając, że o cokolwiek zwróci się do bóstw, będzie spełnione. Gdy składał ofiarę Posejdonowi, poprosił, by z morza wyszedł byk. W zamian obiecał bogu, że złoży zwierzę na jego ołtarzu. Posejdon byka posłał, jednak Minos uznał, że zwierze tak wspaniałej rasy nie powinno być zabite, lecz służyć do uszlachetnienia królewskich stad, dopuścił się zatem bezbożności i kunktatorstwa wobec bóstwa – według mitów grzechu nie do odpuszczenia.

    Rozsierdzony Posejdon sprawił, że nieszczęsny byk stał się obiektem żądzy Pasifae, żony Minosa, córki Heliosa i Persei. Dedal skonstruował dla niej pustą w środku krowę naturalnych rozmiarów (zob. malowidło z Casa dei Vetti w Pompejach), która pozwoliła na zaspokojenie pragnienia królowej. Z owego stosunku zrodził się wbrew podstawowym prawom natury Minotaur, który miał nosić imię Asterion (Ἀστερίων) albo Asterios (Ἀστέριος, Apollodoros, Bibliotheke 3,1,4).

    Wyprawa po wolność i niespodziewana pomoc

    Zamkniętemu w Labiryncie nieszczęsnemu dziecku Pasifae, co roku lub, wedle innych wariantów opowieści, co dziewięć albo co trzy lata dawano na pożarcie siedem dziewcząt i siedmiu chłopców. Kontyngent ów wysyłać musiały pokonane przez Minosa Ateny. Przyczyną wojny było zabicie przez Pallantidesa syna Minosa Androgeosa. Przybył on do Aten na igrzyska, a będąc doskonałym atletą odniósł wiele zwycięstw, zyskując popularność. Po zabójstwie syna przez zazdrosnego konkurenta, Minos posłał przeciwko miastu swe okręty. Warunkiem ocalenia Aten było wydanie mordercy, jednak król Egeus nie znał sprawców zabójstwa, zatem by ratować ludność, poddał się, licząc na łaskę władcy Krety. Karą nałożoną przez Minosa był właśnie nieszczęsny kontyngent najdzielniejszych młodzieńców i najpiękniejszych dziewcząt. Tezeusz postanowił położyć kres owej daninie krwi, przyłączając się do trzeciego kontyngentu. Na Kretę przybył potajemnie, bez broni, jako jedna z ofiar dla Minotaura.

    Tam napotkał nową sojuszniczkę - Ariadnę, córkę Minosa i Pasifae. W klasycznej wersji mitu, zobaczywszy Tezeusza, zapałała gwałtownym uczuciem. Pragnąc ocalić herosa, zwróciła się o pomoc do Dedala. Wynalazca podsunął jej pomysł z kłębkiem nici, który rozwijany w miarę posuwania się w głąb sieci korytarzy pozwoli na bezpieczny powrót. Przekazała też pouczenie Dedala, by Tezeusz poruszał się w Labiryncie tylko przed siebie i w dół, nigdy zaś nie skręcał w prawo ani w lewo.

    Tezeusz, idąc za wskazówkami Dedala, dotarł do komnaty śpiącego Minotaura. Po ciężkiej walce zadał mu pchnięcie ukrytym pod tuniką mieczem. Dzięki nici wyszedł z odciętą głową byka-człowieka na zewnątrz, a następnie odpłynął z wyspy z młodymi Ateńczykami, Ariadną i jej młodszą siostrą Fedrą. Minos, dowiedziawszy się o zwycięstwie przybysza i jego pomocników, polecił uwięzić w Labiryncie Dedala wraz z synem (zob. liryczne ujęcie Owidiusza Meth. 8.183 i dalej). Tezeusz zaś, przybywszy z uratowanymi na Delos, odtańczył z nimi specjalny taniec (Dikaiarchos określa go mianem żurawia - γέρανος), który i później wykonywano na wyspie (zob. Wagner w Realecyklopedie, szpalta 808).

    Zachował się też wariant mówiący o ofiarowanym przez Ariadnę Tezeuszowi diademie czy koronie, którego magiczny blask rozświetlał zaułki Labiryntu. Jednakże M.P. Nilsson pisze, że wyjaśnienie obecności korony – wieńca w micie jako cudownego źródła światła jest dość naiwne. Wieniec ma związek z roślinami, zatem z wegetacją i jej boginią – Ariadną. Wieniec właśnie jest przedstawiony na wazie pochodzącej z końca okresu geometrycznego: mężczyzna (Tezeusz) wchodzi na statek, prowadząc na pokład kobietę z wieńcem z liści w ręku.

    Porzucona kochanka i żona Dionizosa

    Ariadna, choć bezpiecznie uciekła z Krety wraz z ukochanym, nie dotarła jednak do Aten, gdyż Tezeusz zostawił ją śpiącą na brzegu wyspy Naksos, gdzie zatrzymali się dla odpoczynku. Trudno powiedzieć, że była to zdrada. Autorzy antyczni wskazywali na polecenie bogów, gdyż los nie pozwalał na ślub. Malarstwo antyczne przedstawia Atenę, później też Hermesa, przekazujących Tezeuszowi tragiczne boskie polecenie. O radzie czy nakazie bóstwa pisał w kontekście gwiazdozbiorów również Maurus Servius Honoratus w swym komentarzu do Georgik 1.222. Homer w Odysei 11.321 i n. idzie za innym (dawnym?) wariantem mitu. Zgodnie z nim Tezeusz zamierzał poślubić Ariadnę przybywszy do Aten, jednak Artemida wcześniej zadała jej śmierć. Miało się to stać na niewielkiej wyspie Dia (Δία) położonej w pobliżu Knossos (zob. art. Wagnera powołany w bibliografii, szpalta 804)

    W klasycznym wariancie mitu, Ariadna obudziwszy się, zobaczyła oddalające się żagle okrętu Tezeusza, jednak nie rozpaczała długo, gdyż wkrótce pojawił się Dionizos na rydwanie ciągniętym przez pantery. Poślubił urodziwą kobietę i zabrał ją na Olimp, ofiarując przy tym jako dar ślubny diadem ze złota z dziewięcioma indyjskimi klejnotami wykonany przez samego Hefajstosa. Tenże diadem z woli boga winorośli stał się gwiazdozbiorem, o czym jako piszą Aratus i Apollonios z Rodos. Tezeusz, przeżywając głęboko utratę Ariadny, zapomniał o rozwinięciu białych w miejsce czarnych żagli. Był to umówiony przed wyprawą znak dla jego ojca – króla Aten Egeusza, że syn wraca żywy. Czarny kolor sprawił, że zrozpaczony władca rzucił się ze stromego brzegu przylądka Sunion, dając tym samym nazwę Morzu Egejskiemu.

    Mit cieszył się dużą popularnością wśród poetów (Symonides, Hellanikos, Ferekydes, Filochoros). Stał też osnową Tezeusza Eurypidesa, zapewne jakąś rolę odegrała Ariadna również w jego Kreteńczykach. Porzucona księżniczka stałą się ulubionym tematem poezji i sztuki Aleksandrii i Rzymu (Catullus, Owidiusz). Ariadnę wręczającą kłębek nici Tezeuszowi przedstawiono m.in. w Pompejach. Przybycie doń Dionizosa przedstawia m.in. mozaika salzburska (Salzburger Mosaik). Zabranie Ariadny przez tego boga można było oglądać również w ateńskiej świątyni tego Boga (Pauzaniasz 1.20.3). W scenach walki Tezeusza z Minotaurem Ariadna pojawia się obok Minosa, albo jako pomocnica z nićmi w dłoni, albo jako z pozoru obojętny widz. Poza dekoracjami z archaicznej wazy Glaukytesa i Archiklesa oraz z wazy François, znamy dwa etruskie zwierciadła ze sceną zabicia Ariadny przez Artemidę. Córka Minosa znalazła się ponadto na podziwianym malowidle Polignota przedstawiającym świat zmarłych (Pauzaniasz, 10.29.3).

    Mitografowie euhemerystyczni próbowali spojrzeć na mit przez pryzmat historiografii, mówiąc, że Minotaur to w istocie wódz Minosa Tauros, będący gniewnym okrutnikiem. Młodzieży ateńskiej posyłanej na śmierć Minos nie miał zabijać, leczy słać jako nagrodę na igrzyska pogrzebowe ku czci Adrogeosa. Pierwszym ich zwycięzcą miał zostać Tauros, znęcający się bez litości się nad swą ludzką wygraną. Tezeusz wyruszył zatem na Kretę by owe dzieci pomścić. Minos spoglądał na ten zamiar dość przychylnie, bowiem odpowiadało mu pozbycie się generała o złej sławie, a przy tym romansującego z Pasifae. Stąd król Knossos udzielił pomocy Tezeuszowi i ofiarował za żonę córkę Ariadnę.

    Najsłynniejsza budowla Dedala

    Labirynt wybudowany dla Minosa, składający się z sieci poplątanych korytarzy, jest dobrze znany w naszej kulturze. Etymologia samego słowa jest jednak niejasna, nie pojawia się ono we wczesnej literaturze greckiej, chociaż i Homer i Hezjod wspominają o Dedalu, Ariadnie i Minotaurze jako postaciach dobrze znanych. Być może nazwa, nie mająca greckiego pochodzenia, wiąże się z rytualnymi toporami z brązu o dwóch ostrzach, odkrytymi na Krecie, w języku lidyjskim określanymi mianem labrys (λάβρυς). Martin P. Nilsson zwracał uwagę, że mit o Labiryncie Dedala, będący reminiscencją skomplikowanego układu komnat i korytarzy rezydencji w Knossos, powstał jeszcze gdy ten kompleks pałacowy prezentował się w całej okazałości, zatem przed ostatecznym złupieniem miasta ok. 1400 roku. (The Mycenaean Origin…, s. 177).

    Labirynt kreteński można uznać za najbardziej niezwykłą budowlę mitologii greckiej (przynajmniej jeśli chodzi o dzieła śmiertelników). Ferekides z Aten, czynny w początkach V wieku, opisuje siedzibę byka-człowieka jako strukturę o charakterze labiryntu – siatki korytarzy, jednak zachowany fragment jego dzieła (Fragmenta Historicorum Graecorum 1 F148) nie zawiera samego słowa "labirynt". Herodot w Dziejach 2.148-9 jako pierwszy używa interesującego nas słowa, mówiąc jednak o kompleksie budowli w Egipcie, nie zaś na Krecie. Wiemy, że w Knossos jeszcze w V wieku p.n.e. bito srebrne monety ze skomplikowanym „meandrem” na kształt korytarzy labiryntu po jednej, a z postacią Minotaura na drugiej stronie. Jak podaje Antoniadis, również ikonografia na urnach etruskich z IV wieku przywołuje labirynt – siedzibę byka Minosa, jednak mający formę groty. Najwcześniejszym zachowanym tekstem literackim gdzie mowa pada określenie „labirynt kreteński” jest dopiero hellenistyczny Hymn do Delos Kallimacha.

    Jak pisze Vyron Antoniadis, średniowieczni pisarze bizantyńscy widzieli w Labiryncie kryjówkę Minotaura w formie jaskini – kamieniołomu, położonego jednak nie w Knossos, a w Gortynie. Grota owa była odwiedzana w XVI wieku, co było tym łatwiejsze, że w od roku 1205 do 1669 wyspa znajdowała się pod władzą Republiki Weneckiej. W końcu XIX wieku starożytnicy kreteńscy Iosif Chatzidakis i Minos Kalokarinos podejrzewali, że Labiryntem mogła być grota Agia Irene – starożytny kamieniołom w okolicach Knossos. Arthur Evans przyjął, co pozostaje do dziś najpopularniejszą hipotezą, że inspiracją dla historii o Labiryncie był odkryty przez niego pałac w Knossos. Tezie tej sprzyjały malowidła, architektura budowli, w tym jej długie korytarze i liczne komnaty oraz identyfikacja pałacu z labiryntem minojskim przez pisarzy Grecji klasycznej.

    Heros dawnej Attyki

    Martin P. Nilsson zaznacza, że Minos i jego kreteńskie państwo występują jedynie w mitologii attyckiej. Może to wynikać z kolejności wkraczania plemion greckich na południe. Pierwsi pojawili się Jonowie, którzy złupili Kretę, następnie zaś handlowali z wyspą w okresie późnominojskim. Zostali jednak wyparci z Argolidy (jej bogata mitologia nic nie mówi o Labiryncie itd.) przez Achajów, którzy dokonali ostatecznego zawojowania i zniszczenia miasta Minosa ok. 1400 roku. Po upadku cywilizacji wyspy, nie wiele było do powiedzenia o jej dawnej chwale, stąd i milczenie mitów z Argos. Jonowie jednak mieli zachować pamięć o sąsiadującej z nimi wspaniałej cywilizacji skupionej wokół bogatych pałaców, morskiej potęgi i osiągnięć technicznych i artystycznych.

    Historia Tezeusza, Ariadny i Minotaura ma najwięcej związków z Kretą minojską, stąd trudno, jak zaznaczał Martin P. Nilsson, wątpić w jej dawną, mykeńską genezę, tym bardziej wczesną, że w dobie jej kształtowania się Knossos wciąż było centrum państwa lub przynajmniej pamięć o dniach jego chwały była bardzo żywa. U Homera w Iliadzie 18.590 i n. mamy już tylko poetycką winietkę, nasuwające na myśl owady w bursztynie lub zachowane do naszych czasów pozostałości fresków minojskich. Sam obraz walki z potężnym zwierzęciem lub agresywną hybrydą silnie oddziaływał na wyobraźnię, zwłaszcza że polowanie na byki było cenionym sportem i rozrywką arystokracji (zatem i elity militarnej) również w czasach mykeńskich (M. P. Nilsson, The Mycenaean Origin of Greek Mythology, s. 169-170, zob. też np. malowidła mykeńskie z Tirynsu).

    Cykl mitów o Tezeuszu rozwijał się wraz z wzrostem znaczenia państwa ateńskiego i jego kultury. Tezeusz stał się narodowym bohaterem Aten, zaś ambicje polis czasów klasycznych były projektowane w mityczną przeszłość (miasto – wyzwoliciel, niosący izonomię, bezpieczeństwo i wysoką kulturę). Martin P. Nilsson zwraca uwagę, że w dobie archaicznej sztuka ateńska chętnie przedstawia Heraklesa, Tezeusz jest prawie nieobecny, zyskuje jednak na znaczeniu zwłaszcza od czasów Pizystratydów by w V wieku stać się herosem demokracji ateńskiej (stale miał charakter lokalny, „tutejszy”, nie stał się nawet herosem wszystkich Jonów), twórcą państwa poprzez synojkizm oraz protoplastą jego instytucji ustrojowych. Cykl Tezeusza miał zatem rywalizować i przyćmiewać cykl Heraklesa. Nilsson podkreśla również, że trudno wątpić, że pierwotną ojczyzną Tezeusza była Attyka, tam też dzieje się akcja najstarszych, pochodzących z epoki brązu mitów: o byku maratońskim, porwaniu Ariadny i porwaniu Heleny.

    Boginie zdetronizowane

    M.P. Nilsson widział w Ariadnie, podobnie jak w Helenie, boginię wegetacji mającą rodowód minojski. Ośrodki kultu miały być ulokowane głównie na Morzu Egejskim. Jeden z wariantów mitu podawał, że, podobnie jak Helena Dendritis, Ariadna powiesiła się. Osnową archaicznej, stricte religijnej wersji mitu mogło być porwanie Ariadny – bogini przez Tezeusza, analogiczne do porwania przezeń Heleny. Przybysze greccy w miejsce treści sakralnych wprowadzili motywy bohaterskie, jednak analogie do mitu o porwaniu bogini wzrostu roślin zachowały się w misteriach. Tezeusz jako „porywacz” występuje również w micie o próbie uprowadzenia Persefony. Sukces owego przedsięwzięcia miał być najważniejszym źródłem sławy herosa, nie zaś hańbiącym przestępstwem, co wskazuje na działanie rytualne (Martin P. Nilsson, The Mycenaean Origin…, s. 173-74).

    Zwraca uwagę rola kobiet w świecie minojskim. Damy z pałacowych dworów - "haremów", należące do dynastii czy arystokracji biorą udział w ceremoniach, oglądają i są oglądane, znajdując się, jak wskazują malowidła, poza zgromadzeniami mężczyzn, na oddzielnych miejscach, na podwyższeniach. Nanno Marinatos (Minoan Religion... s. 61) omawiając tzw. Grandstand Fresco z Knossos zaznacza, że rekonstrukcja społecznego tła malowideł (kobiety w zasadniczej roli kultycznej, mężczyźni jako wojownicy) z pałacowych ścian opiera się na modelach egipskich i bliskowschodnich, zwłaszcza ze świadectw pochodzących z pałacu w Mari nad Eufratem. Dużą rolę odgrywały rytuały związane z bykami, ich rogami oraz koronami wykonanymi z byczych rogów na głowach bogiń przedstawianych na pieczęciach (zob. N. Marinatos, Minoan Religion... s. 64).

    Postać Minotaura może zatem wywodzić się z kultu boga w formie byka, mającego duże znaczenie w religii minojskiej, jednakże trudno o pewne dowody (M.P. Nilsson). Zachowane dzieła sztuki przedstawiają sceny z bykami na arenie czy specjalnym dziedzińcu oraz polowania na te zwierzęta, jednakże trudno wykazać, że nie mamy tu do czynienia ze scenami łowów i rozrywek, podobnych np. do malowideł egipskich lub mezopotamskich. W grach czy występach z udziałem byków brali udział młodzi ludzie obojga płci, być może byli to wytrenowani niewolnicy czy jeńcy, nieco przypominający gladiatorów rzymskich. Rzeczywista walka z bykiem mogła skończyć się śmiercią, tym samym dając ziarno prawdy mitom o potworze żyjącym w Labiryncie, domagającym się ofiar z dzieci. Formę byka przyjął też Zeus, uprowadzając i gwałcąc lub uwodząc Europę - księżniczkę fenicką, porwaną, zgodnie z mitem, z wybrzeży swej ojczyzny przez tegoż boga, który ostatecznie umieścił ją na Krecie. Mit zdaje się wskazywać na przeświadczenie o pochodzeniu cywilizacji europejskiej (w sensie greckim) ze Wschodu - domu mędrców, artystów i władców (ex oriente lux, zob. np. Ellen Adams, Cultural Identity..., s. XIV). Na Krecie Europa rodzi trzech synów, w tym Minosa.

    Byki łączone z Kretą pojawiają się, jak widać, w micie greckim często. Można też powiedzieć, że sztuka minojska również przejawia swego rodzaju "obsesję" byków, podobnie jak "obsesję" przedstawiania kobiet. Natrafiamy na sceny skoków przez byka, rogi bycze w architekturze (tzw. horns of consecration), rytualne nakrycia głów kapłanek z byczych albo krowich rogów oraz kamienne naczynia do składania libacji w kształcie głowy tego zwierzęcia (np. znany ryton z Małego Pałacu w Knossos, Ashmolean Museum, University of Oxford). Z czasów już po upadku pałaców i ich sztuki "dworskiej" czy też sakralno-dworskiej, zachowały się proste, ekspresyjne przedstawienia polowań na byki itp. motywy związane z kultem, w tym pogrzebem i zaświatami.

    Stada dawnych Achajów

    Poza wpływami cywilizacji minojskiej, warto wspomnieć o znaczeniu bydła u starożytnych ludów indoeuropejskich. Udomowienie krów w basenie Morza Śródziemnego rozpoczęło się jeszcze w czasach rolniczej rewolucji neolitycznej. Najwcześniejsze ślady hodowli krów w Grecji i Anatolii pochodzą z 7 tysiąclecia, zaś z Zachodniej i Północnej Europy sprzed 4 000 r. p.n.e.. Kastrowanie byków mogło być praktykowane już w środkowym neolicie, a to dla wykorzystania mniej agresywnych wołów w pracy i dla poprawy jakości mięsa. Jeszcze w Neolicie lub na początku epoki brązu korzystano również z krowiego mleka.

    U ludów indoeuropejskich duże znaczenie miały ofiary z bydła rogatego, podobne, jak wskazuje słownictwo, do greckiej hekatomby (ἑκατομβή), która jednak już u Homera oderwała się od swego technicznego znaczenia bowiem w Odysei 3.6-8 mamy hekatombę z 81 byków, zaś w Iliadzie 23.146 hekatombę z pięćdziesięciu baranów (Adams-Mallory s.v. Cow: Cattle Sacrifice). Porównanie obrzędów rzymskiej suovetaurilia, gdzie byka ofiarowano Marsowi oraz podobnych obrzędów indyjskich sautramani, w których byka poświęcano bogowi wojny Indrze, wskazuje że byk był, obok konia, zwierzęciem łączonym z wojownikami (przed udomowieniem konia wojownicy niekiedy jeździli na bydle np. na terenach Iranu). Ofiary z byków i krów wiązały się również z pochówkami (kultury Yamna, Catacomb Culture). Opowieść o Minotaurze może odzwierciedlać również pewne elementy dawnego mitu o powstaniu świata i organizacji społeczeństwa dzięki podwójnej ofierze z człowieka (zwłaszcza specjalnego „bliźniaka” vide Romulus i Remus, być może w dawnej wersji mitu karmieni przez krowę) oraz właśnie z byka albo krowy (z literatury wedyjskiej por. Rigveda 10.90 gdzie imię ofiarowanego Purusa jest objaśnione jako złożone z pu – człowiek i vrsa – byk).

    Pewną rolę w mitologii i poezji odgrywał motyw wyprawy po cudze bydło (łac. boves agere) oraz opowieść o bohaterze-wojowniku, wyruszającym z pomocą boga wojny po ukradzione jego ludziom (Ariom) stada. By je odzyskać musi zabić trzygłowego węża czy smoka (w Rigvedzie 10.8 czyni to heros Trita, zaś u Hezjoda Herakles, występując przeciwko „trzygłowemu” (τρικέφαλος) Gerionowi). Uprowadzanie bydła mogło być elementem funkcji społecznej wojowników praindoeuropejskich, „odzyskujących” należne im zwierzęta, by oddać je swym kapłanom. Ci zaś, składając je w przepisanych rytami ofiarach, odtwarzają ofiarę stojącą u zarania świata, tym samym spełniając wolę bogów, którzy dali swemu ludowi bydło jako dziedzictwo (Adams-Mallory s.v. Cow: Cattle Raid).

    Jak zauważa np. Szymon Huptyś, otwartym zagadnieniem jest występowanie w epoce mykeńskiej, zatem już "greckiej", kultu zwierząt. W latach 80. XX istnienie takiej formy kultu dopuszczał Leonard Palmer, opierając się na tabliczkach z Pylos i Myken z nazwami zwierząt gospodarskich (pies, koń, wół). Być może żoną Posejdona była bogini - krowa ("zastane” przez Greków bóstwo minojskie?). Szymon Huptyś zwraca też uwagę, na potwierdzenie istnienia kultu zwierząt za sprawą zoonimów w odnalezionych w latach 1993-1995 tabliczek z Teb mykeńskich (ptaki, węże, gęsi i muły w kontekście kultowym, ofiary z mąki dla psa (por. Cerber), z wina dla węży (aspekty chtoniczne?)). Tenże Autor zwraca jednak uwagę na fragmentaryczny stan zachowania zapisów, a co za tym idzie częste posiłkowanie się przez wydawców rekonstrukcją w oparciu o szczątkowo zachowane znaki sylabiczne. Poszczególne zwierzęta mogły przynależeć do Potnia Therion lub Matki Ziemi (Demeter?), chociaż nie trudno tu o popadnięcie w spekulacje.

    Dowodu na składanie w dobie mykeńskiej, przynajmniej wśród Greków, ofiar z ludzi nie mamy. Jednakże na terenie Hellady, na Krecie i Cyprze są dowody, że ofiary owe praktykowano, echem ich mogą być mity np. o Ifigenii. Spośród tabliczek jako poszlaka może posłużyć, jak zwrócił uwagę Szymon Huptyś, tabliczka z Pylos PY Tn 316, z ideogramami oznaczającymi ludzi i sylabami wskazującymi na kontekst kultowy. Trudno jednak o pewne wnioski, odmiennie niż dla czasów minojskich, z których znamy ołtarze z leżącymi obok nich kośćmi ludzkimi.

    Kreteńska opowieść w sztuce i literaturze

    Martin P. Nilsson zwracał uwagę, że co prawda imię Minotaur uznajemy powszechnie za imię własne, jednak w sensie podstawowym oznacza po prostu „byka Minosa” - Μίνωος ταῦρος (np. u Pauzaniasza 3.18.11: byk zwany „bykiem Minosa” – τὸν Μίνω καλούμενον ταῦρον). W tym sensie mino-taurów mogło być wiele, tak jak wiele było krów i cieląt ze stad pasących się na Krecie.

    W sztuce starożytnej, a tym bardziej w kolejnych wiekach, spotykamy jednak postać zindywidualizowaną, zwykle w starciu z Tezeuszem. Na archaicznym kyliksie czarnofigurowym z VI wieku (Toledo Museum of Art za Theoi.com https://www.theoi.com/Gallery/T34.4.html) Minotaur, podpisany minoio tauros, przedstawiony w zmaganiach z herosem, ma ludzkie ciało pokryte sierścią, byczą głowę i byczy ogon. Późniejsze malarstwo wazowe zwykle nie przedstawia potwora z sierścią, poprzestając na byczej głowie. W kulturze etruskiej, łączącej Ariadnę z Dionizosem, nie zaś z Tezeuszem, przedstawiano Pasifae jako dobrą matkę, pieszczącą Minotaura na swym łonie (np. attycki kyliks czerwonofigurowy z Vulci, obecnie w paryskim Cabinet des Médailles). Być może ta scena, czyniąca z potwora zwykłe dziecko, tyle że z głową byka, była inspiracją dla „demitologizującego” utworu Zbigniewa Herberta (zob. niżej).

    Dante i Minotaur

    Dante i Wergiliusz spotykają Minotaura, Gustave Doré

    Minotaur – infamia di Creti – pojawia się w Boskiej Komedii w epizodzie z Inferno (Canto 12, w. 12-13 oraz 16-21). Dante z Wergiliuszem szukają drogi wśród rozrzuconych głazów i skał, szykując się do wejście do siódmego kręgu Piekła. Potwór znajduje się wśród „ludzi krwi”, czyli potępionych za swą gniewną, porywczą naturę i czyny pełne przemocy. Niekiedy pojawiają się nie mające poparcia źródłowego tezy, że Dante wyobrażał sobie Minotaura jako byka z głową ludzką.

    W XX wieku postać człowieka-byka stała się inspiracją i materiałem dla surrealistów. W latach 1933-1939 Albert Skira publikował awangardowy magazyn literacki Minotaure, z okładkami korespondującymi z tytułem pisma. Pierwszą przygotował Pablo Picasso, kolejne tworzyli m.in. Salvador Dali, Rene Magritte i Max Ernst. Picasso stworzył również serię rycin w ramach Vollard Suite przedstawiających, zapewne pod wpływem corridy, męki Minotaura. Potwór pojawia się też w jego Minotaurze klęczącym nad śpiącą dziewczyną z roku 1933 oraz Minotauromachii z 1935.

    15 kwietnia 2008 roku w Royal Opera House w Londynie miała miejsce premiera interesującej opery Harrisona Birtwistle’a z librettem David Harsenta The Minotaur. Byk-człowiek nie pojmuje w pełni dualizmu czy hybrydowości swej fizyczności. Nie jest w stanie mówić, jedynie w snach, w których zyskuje dar mowy, i ostatecznie w śmierci ujawnia się jego ukryta i skrępowana ludzka natura. We śnie myśli o uwięzieniu w Labiryncie i swym przesyconym przemocą życiu. Ariadna spodziewa się, że z pomocą wyroczni pozwoli Tezeuszowi na odnalezienie wyjścia z siedziby człowieka-byka (o ile bohater wyjdzie cało z pojedynku). Wierzy również, że uda jej się uwieść i przekonać Tezeusza, by zabrał ją ze sobą do Attyki. Oboje widzą w dziecku Pasifae kozła ofiarnego i środek do poprawy własnego losu. W scenie 12 Minotaur zaczyna mówić, Tezeusz przez moment waha się czy zadać mu śmiertelny cios, jednak zabija przeciwnika, wydostaje się z sieci korytarzy i, zgodnie z mitem, rusza wraz z Ariadną ku Atenom. W scenie 13 umierający Minotaur rozpacza nad pustką swego istnienia, gdyż nie jest ani w pełni człowiekiem ani zwierzęciem. Wyciąga miecz ze swego boku i stwierdza, że to on jest synem Posejdona. Gdy umiera, chór opuszcza Labirynt, zaś na scenę zstępuje Ker (Κήρ ) – bogini uosabiająca śmierć gwałtowną (zob. Hezjod, Teogonia, w. 211 i n.).

    Pana Cogito i syn Minosa

    Szczególnie cenne jest innowacyjne wykorzystanie mitu przez Zbigniewa Herberta. Stworzona przezeń "prawdziwa", pozbawiona patosu i motywów bohaterskich, historia mitycznej postaci nasuwa na myśl felieton z magazynu dla "nowoczesnej inteligencji", lub dziennikarski akapit o pragmatycznym królu i jego nieudanym dziecku. Słownictwo w dużej mierze odpowiada temu z książek popularnonaukowych lub encyklopedii. Tekst "demitologizuje" (por. książki Zenona Kosidowskiego w eleganckich wydaniach z lat 80. XX wieku, zwłaszcza w kontekście celowo wprowadzonego "krytycznego" zdania o kole jako źródle umniejszenia autorytetu religii (postęp wyjaśnia świat, religia staje się przeżytkiem, materializm tryumfuje), pokazuje "obiektywną prawdę", niczym reportaż, zaglądający okiem kamery za sztafaż tajemniczych korytarzy pałacu w Knossos i uroków śródziemnomorskiej starożytnej Krety. Z perspektywy modnej w XXI wieku frazeologii, można ironicznie powiedzieć, że krótki poemat prozą demontuje narrację czy obnaża realia stojące za dyskursem władzy.

    Książę - „matołek” staje się mimowolnie i nieświadomie ofiarą racji politycznych i pragmatyzmu Minosa, który wraz ze swymi doradcami grzęźnie w kryzysie tożsamości, nie mając żadnego zakorzenienia w kulturze czy tradycji (Piotr Siemaszko ze zwróceniem uwagi na inne utwory Herberta oraz poglądy Eliade i Kołakowskiego). Pozostaje jedynie dające iluzję pewności i stabilności kalkulacja, dedukcja i indukcja, której próbują nauczyć Minotaura nadworni pedagodzy w Labiryncie – przymusowej szkole.

    Pochodzenie "byka Minosa" również jest prozaiczne - to nie efekt klątwy Posejdona i żądz Pasifae, lecz po prostu geny, które spowodowały dziwny wygląd dziecka królewskiej pary (por. popularne opowieści o zdeformowanych potomkach władców ukrywanych w zamkach klasztorach czy lochach). Nazbyt duża głowa początkowo była uznana za znak mądrości, jednak realia okazały się zgoła odmienne. Syn królewski niestety nie nadawał się na kapłana (szukanie dlań miejsca właśnie tam wskazuje na mało pochlebną opinię władcy o mądrości swego duchowieństwa). Intensywne próby edukacji w "labiryncie wiedzy" okazały się również płonne. Dorastający Minotaur stawał się coraz większym kłopotem - należało się go pozbyć, był bowiem kompromitacją dynastii. Podjął się tego Tezeusz - implicite przekształcony z herosa ratującego dzieci w mordercę syna króla na jego własne zlecenie. Demitologizacji nie wymagał jedynie sam fakt odcięcia Minotaurowi głowy, w której pierwsze doświadczenie empiryczne - zabójstwo z polecenia własnego ojca - zasiało ziarno mądrości (por. wyprawa Buddy poza pałac). Pole do rozmaitych interpretacji i porównań z tekstami starożytnymi otwierają losy niektórych władców czy następców tronu w państwach hellenistycznych i w Rzymie, w tym "słabych na umyśle", a przez to izolowanych, pozbawianych realnej władzy, a niekiedy życia.

    Rafał Marek
    Literatura:
    Artykuły encyklopedyczne w Wikipedii (j.ang.): https://en.wikipedia.org/wiki/The_Minotaur_(opera)
    https://en.wikipedia.org/wiki/Minotaur
    https://en.wikipedia.org/wiki/Theseus
    Ellen Adams, Cultural Identity in Minoan Crete, Cambridge University Press, Cambridge 2017;
    Vyron Antoniadis s.v. Labyrinth of Crete [w:] R.S. Bagnall et al.(eds.) , The Encyclopedia of Ancient History, Wiley & Sons 2017;
    Aaron J. Atsma, Theoi Project https://www.theoi.com/
    Kostis S. Christakis, s.v. Minotaur [w:] R.S. Bagnall et al. (eds.), The Encyclopedia of Ancient History, Blackwell 2013;
    Pierre Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, przekł. Maria Bronarska et al., Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław et al. 2008;
    Szymon Huptyś, Formy kultu w Grecji Mykeńskiej, Meander 71 (2016), http://journals.pan.pl/meander/118465#tabs
    James P. Mallory, Douglas Q. Adams (eds.), Encyclopedia of Indo-European culture, Fitzroy Dearborn, London 1997;
    Nanno Marinatos, Minoan Religion: ritual, image and symbol, University of South Carolina Press, Columbia 1993;
    Martin P. Nilsson, The Mycenaean Origin of Greek Mythology, University of California Press, Berkeley 1994 ( pierwodruk: 1932);
    Martin Ries, Picasso and the Myth of the Minotaur, Art Journal, Winter 1972/1973, XXXII/2 http://www.martinries.com/article1972-73PP.htm
    Piotr Siemaszko, Mit a współczesność w poezji Zbigniewa Herberta, Zeszyty Naukowe WSP w Bydgoszczy Studia Filologiczne z. 44; Filologia Polska (19), s. 167-189.
    Richard Wagner s.v. Ariadne 1 [w:] Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft , Band II, 1 (1895), kol. 803-810; https://de.wikisource.org/wiki/RE:Ariadne_1#II,1
    M.L. West, Indo-European Poetry and Myth, Oxford University Press, Oxford 2007


    Czytaj dalej: Dwanaście prac Heraklesa

    Ostatnia aktualizacja: 2020-11-20 10:01:45