Tragedia to jeden z gatunków literackich, którego źródła sięgają antyku. Konstrukcja tragedii posiada charakterystyczne cechy pozwalające wyróżnić ją na tle innych utworów dramatycznych. Tragedia, po komedii, jest podstawowym gatunkiem dramatu.
Spis treści
Tragedia – definicja
Tragedia to utwór dramatyczny, który nie posiada szczęśliwego zakończenia. Głównym motywem tragedii jest konflikt pomiędzy tym, co chce osiągnąć jednostka, a tym, co zgotował dla niej los. Bohaterami tragedii są postacie wybitne skazane na działanie fatum.
Trzy kategorie tragedii
W tragedii wyróżnić można trzy podstawowe kategorie, które odnoszą się bezpośrednio do akcji, jaka rozgrywa się w tym utworze dramatycznym. Wyróżnić możemy:
- Ironia tragiczna – związana jest z rolą przeznaczenia, które wpływa na głównego bohatera tragedii. Niezależnie od tego, jakie decyzje podejmie bohater, jest on skazany na porażkę. Każda sytuacja, w której znajduje się główna postać tragedii, jest sytuacją bez wyjścia.
- Konflikt tragiczny – bliski ironii tragicznej termin, który również odnosi się do sytuacji, z jaką mierzy się główny bohater. Musi on dokonać wyboru i podjąć określoną decyzję, jednak żadna z nich nie będzie dla niego pozytywna. Przykładem konfliktu tragicznego jest historia Antygony.
- Tragizm – termin ten związany jest z uobecniającym się w tragedii konfliktem wywołanym wyborem określonych wartości moralnych. Główny bohater tragedii, stając po stronie konkretnych wartości, niezależnie od tego, jak chlubne one są, zostaje skazany na porażkę. Nieuchronność klęski bohatera to jeden z podstawowych wyznaczników gatunku, jakim jest tragedia.
Cechy tragedii klasycznej
Tragedia, jako gatunek sięgający antyku, posiada konkretne cechy, które pozwalają wyróżnić ją na tle innych gatunków literackich. Cechami tragedii są:
- Określona budowa – tragedia składa się ze wstępu, zawiązania akcji, jej rozwoju oraz punktu kulminacyjnego. W tragedii punkt kulminacyjny nie zmierza do szczęśliwego zakończenia – po nim następuje ponowne skomplikowanie akcji, ponowne jej rozwinięcia oraz zakończenie. W zakończeniu często pojawiają się informacje dodatkowe (np. pod postacią wypowiedzi chóru), które odnoszą się do losu głównego bohatera.
- Określeni bohaterowie – bohaterami tragedii są najczęściej osoby z wyższych sfer. Stają oni przed trudnymi wyborami, a w ich życiu dominują ironia tragiczna oraz konflikt tragiczny. Bohaterowie tragedii charakteryzują się niezmiennością charakterów – inaczej niż m.in. w dramacie romantycznym, główne postacie nie przechodzą przemiany, nie zmieniają swojej hierarchii wartości.
- Występowanie chóru – w tragedii dużą rolę odgrywa chór. Nie tylko komentuje on rozgrywające się na scenie wydarzenia, ale także stara się ostrzegać głównego bohatera, dawać mu wskazówki lub okazywać mu współczucie.
- Występowanie zasady decorum – zasada decorum polega na zachowaniu jedności stylu w utworze dramatycznym. W tragedii bohaterowie wypowiadają się w stylu podniosłym, patetycznym, uroczystym. Brak w niej miejsca na humor lub komiczne zwroty akcji. W tragedii antycznej zwyczajowo nie wprowadzało się na scenę dramatycznych scen, takich jak śmierć, bitwa, okaleczanie. Bohaterowie mogli o nich rozmawiać lub zdawać z nich relację, nie były one jednak prezentowane na scenie.
- Zasada trzech jedności – najważniejszą i podstawową zasadą tragedii jest zasada trzech jedności. Akcja tragedii powinna rozgrywać się w jednym miejscu, w określonym czasie (a więc od świtu do zmierzchu lub od zmierzchu do świtu) oraz opowiadać wyłącznie jedną historię, bez wątków pobocznych.
Przykłady tragedii antycznych
Najwybitniejszym twórcą tragedii antycznej był Sofokles. Jego najbardziej znane utwory to:
- Antygona – tragedia opowiadająca o losach kobiety, która musi dokonać wyboru pomiędzy prawem ziemskim, moralnym, a prawem wyższym, boskim. Sprzeciwia się ona woli władcy i decyduje się pogrzebać swojego brata wbrew zakazowi króla, który uznał mężczyznę za zdrajcę.
- Król Edyp – tragedia opowiadająca o losach Edypa i prezentuje bezradność człowieka wobec fatum. Edyp stara się oszukać swoje przeznaczenie, jednak ciąży nad nim klątwa, która wbrew jego staraniom prowadzi go do nieuchronnej klęski. Choć Edyp poczynił starania, by odsunąć od siebie swoje przeznaczenie, każde jego działanie przybliżało do tragedii.
Tragedia na przestrzeni epok
Choć historia tragedii sięga czasów antycznych, na przestrzeni wielu epok ewoluowała ona i utraciła pewne cechy, które decydowały o jej konstrukcji fabularnej. Prócz tragedii antycznej wyróżnić możemy:
- Tragedię renesansową – rodzaj utworu dramatycznego, który zachowuje cechy tragedii antycznej, jednak jej konstrukcja ulega modyfikacji. W dramacie Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego zachowana została zasada trzech jedności oraz zasada decorum, brak jest jednak charakterystycznego konfliktu tragicznego, który stanowi jedną z podstawowych cech dramatu antycznego.
- Tragedia szekspirowska – największe zmiany w obrębie konstrukcji tragedii wprowadził Szekspir. W jego utworach bohaterowie pochodzą z różnych warstw społecznych, a język potoczny przeplata się z wypowiedziami patetycznymi. Akcja dramatów szekspirowskich jest wielowątkowa, posiada ona również wiele miejsc akcji. Szekspir skupił się w swoich utworach przede wszystkim na ukazaniu psychiki bohaterów, wprowadził również sceny zbiorowe. W teatrze szekspirowskim bohaterowie na scenie doznają ran oraz umierają.
- Tragedia romantyczna – w utworach dramatycznych epoki romantyzmu widoczne staje się odrzucenie koncepcji tragedii klasycznych. Jedną z charakterystycznych cech tragedii romantycznych jest zerwanie z zasadą decorum, a więc połączenie komizmu z tragizmem oraz zerwanie z zasadą trzech jedności. Najwięcej miejsca tragedie romantyczne poświęcają sferze uczuciowej człowieka, jego indywidualności i wyborom, przed którymi musi stawać.
- Tragedia współczesna – we współczesnej tragedii jej cechy gatunkowe uległy zdecydowanemu zatarciu. Nie posiada już ona kryteriów takich jak status bohaterów, ich pochodzenie, język, którym się posługują oraz wartości, które byłyby charakterystyczne jedynie dla określonej grupy osób. Współczesne tragedie skupiają się na życiu człowieka przeciętnego.
Czytaj dalej: Kim był człowiek zlagrowany? Cechy, przykłady w literaturze