Narcyz nad stawem, François Lemoyne, 1728
Poza skojarzeniami z kwiatem, znanym w popularnej odmianie jako żonkil (z hiszp. junquillo - "trzcinka", drobne sitowie), słowo „narcyz” nasuwa na myśl osoby zimne, nieczułe, przekonane o swej niebywałej wartości, często gardzące i manipulujące innymi niczym swymi narzędziami. Jednak mityczny Narcyz– pochodzący z Beocji młody myśliwy – to postać przede wszystkim tragiczna.
W najbardziej znanej wersji mitu o Narcyzie, przekazanej w Metamorfozach przez Owidiusza, jest synem boga-rzeki Kefisosa i nimfy Liriope. Ciążyła na nim swego rodzaju klątwa, bowiem po jego narodzinach wieszczek Tejrezjasz przepowiedział rodzicom, że dziecko będzie żyło wiele lat, o ile „nie będzie oglądało siebie” (por. mit o Edypie i nieuchronności przeznaczenia rujnującego życie człowieka). Jako młodzieniec wielkiej urody, stał się obiektem adoracji nimf, dziewcząt i mężczyzn (kluczową rolę w beockim wariancie mitu odgrywa miłość nie Echo lecz Amejniasa). Pozostawał jednak obojętny wobec ich przeżyć i tęsknot, interesując się jedynie sobą i swymi sprawami. Tragedia zrozpaczonej Echo, której nieśmiałe zaloty brutalnie odrzucił, sprawiła, że ściągnął na siebie, spełniając przepowiednię sprzed lat, gniew Nemezis-Afrodyty. Zmęczony łowami w upale, pochylił się nad strumieniem by się napić. Zobaczywszy swą twarz, zakochał się w niej. Zobojętniały wobec całego świata, tak długo trwał w swoistym odurzeniu nad lustrem wody, aż zmarł. Pierre Grimal podaje, że nawet w płynącym przez Zaświaty Styksie wciąż szukał swego oblicza. Po śmierci albo jego ciało przemieniło się w narcyza i złoto, albo w miejscu jego pochówku wyrósł ów piękny kwiat. Wariant z Amejniasem podaje, że Narcyz, nie mogąc złączyć się z obliczem-ukochanym, popełnił samobójstwo. Tam, gdzie w ziemię wsiąkała jego krew, wyrósł pierwszy narcyz.
Narcyz, zwany też Narcyzem Tespijczykiem był myśliwym pochodzącym z położonej w Beocji powiązanej z Tebami polis Tespiai (Θεσπιαί, Thespiae dziś Tespies w Tessalii-Grecji Środkowej). Słynął jednak nie tyle ze swych umiejętności łowieckich, co z wielkiej urody. Pierre Grimal określa go jako pięknego młodzieńca, który gardził miłością. Bizantyński poeta i gramatyk Johannes Tzetzes w Chiliades 1.9 również podaje, że był młodym myśliwym, jednak pochodzącym z Lakonii, darzącym miłością wszystko co piękne. Jego matką była nimfa Liriope, najada tespijska, ojcem zaś bóg rzeczny Kefisos (łac. Cephissus). Nonnus pisał jednak, że Narcyz był synem bogini księżyca Selene i jej śmiertelnego kochanka Endymiona, mającego być pasterzem lub myśliwym z Eolii. Istniała też tradycja o Endymionie jako królu. Zapowiedzią losów dziecka były słowa wróżbity Tejrezjasza, że dziecko dożyje starości, jeśli nie będzie siebie oglądać (za Pierrem Grimal). Przeglądanie się w wodzie, nie zaś w zwierciadle może oddawać realia świata, gdzie lustra z mozolnie polerowanego metalu są kosztowne i trudno dostępne, jednak woda oznacza też życie. Wskazuje zatem, że mimo przebywania tuż obok nurtu życia z innymi ludźmi w miłości, można skonać patrząc coraz mocniej w iluzję swej wspaniałości.
Narcyz, Caravaggio
Czy wpierw słowo funkcjonowało w grece jako nazwa kwiatu, czy określenie postaci mitycznej nie jest jasne. Również etymologia imienia nie jest wyjaśniona. Sufiks -ισσος wskazuje na pochodzenie z czasów sprzed nadejścia plemion greckich, zatem nie wywodzi się z języka indoeuropejskiego. Pliniusz Starszy pisał, że roślinę nazwano nie od imienia młodzieńca, lecz nawiązując do jej charakterystycznego, mocnego zapachu (czasownik ναρκάω, narkao – drętwieję, staję się nieczułym, νάρκη - odrętwienie). Mamy tu do czynienia z etymologią ludową. O roli narcyza w medycynie pisze również np. Pauzaniasz, wspominając w Graeciae descr. 9.41.7, że w Cheronei przyrządza się wyciągi kwiatowe z lilii, róż, narcyzów i irysów, które służą jako leki przeciwbólowe.
Pauzaniasz pisze również, że w krainie Tespijczyków jest położone miejsce zwane Donakon (Δονακών, dosł. “Trzcinowe zarośla”), gdzie płynie Strumień Narcyza. To właśnie tam myśliwy miał ujrzeć swą twarz w lustrze wody. Pauzaniasz jednakże trzeźwo zauważa, nie biorąc jednak pod uwagę w swym nieco naiwnym z naszej perspektywy racjonalizmie, roli i pochodzenia mitu, że jest “całkowitą głupotą” wyobrażanie sobie, że człowiek na tyle dorosły by się zakochać, nie jest w stanie pojąć, że patrzy w lustro, a nie na inną osobę.
Źródła starożytne przekazały nam opowieść w kilku wersjach. Za klasyczną uznać można tę zawartą w trzeciej księdze Przemian Owidiusza, gdzie mowa o dziejach oready (nimfy górskiej) Echo i Narcyza (Meth. 3.339-510). Pewnego dnia, gdy myśliwy szedł przez las, nimfa ujrzała go, zachwyciła się jego pięknem i zakochała od pierwszego wejrzenia. Zaczęła go śledzić. Narcyz, zorientowawszy się, że ktoś za nim podąża, zawołał „kto tam?”, na co Echo odpowiedziała również „kto tam?”. Szybko ukazała się młodzieńcowi, przybliżyła się i próbowała go objąć, on jednak natychmiast odtrącił ją, mówiąc by zostawiła go w spokoju. Złamał tym serce młodej nimfy, która spędziła resztę swych dni błąkając się samotnie i stopniowo niknąc z żalu i bólu, aż został tylko powtarzający zasłyszane słowa głos – echo (por. przemiany Syrinks i Dafne – w „odwróconym” kontekście nachalnego lub agresywnego zalotnika).
Echo i Narcyz, John William Waterhouse, 1903
Nemezis – bogini zemsty, określana też jako jeden z aspektów Afrodyty, postawiła pomścić Echo, gdy tylko dowiedziała się o czynie Narcyza. Pewne znaczenie może mieć też silny w krainie Tespijczyków kult Erosa z charakterystycznym archaicznym obiektem czci – głazem. Wraz z nastaniem lata, gdy młodzieniec był spragniony po łowach, bogini zwabiła go do stawu. Gdy pochylił się na wodą i zobaczył swą twarz w rozkwicie piękności, zakochał się w owym obrazie, nie zdawszy sobie sprawy że to tylko odbicie. Przeświadczony, że widzi ukochanego niezrównanej urody, nie był w stanie uwolnić się spod niewolącej go mocy oblicza. Pojął wreszcie, że jego uczucia nie doczekają się odwzajemnienia, jednak dalej płonął namiętnością, aż spalił się, zmieniając się w złoto i biały kwiat (zob. Jan Tzetzes, Chiliades, 1.9. w. 235-238).
Narcyz, 1896, Hubert Netzer
Dzięki papirologii dostępna dla nas stała się alternatywna, wcześniejsza wersja mitu o Narcyzie, przypisywana poecie Partheniosowi z Nicei. Powstała ona w połowie I wieku, odkrył ją natomiast w roku 2004 wśród papirusów z Oxyrhynchos znajdujących się w Oxfordzie Benjamin Henry. Odmiennie niż w poemacie Owidiusza, niespełniona narcystyczna miłość młodego myśliwego prowadzi to utraty przezeń chęci dalszego życia, a następnie popełnienia samobójstwa. Również współczesna Owidiuszowi wersja zredagowana przez czynnego za pryncypatu Augusta gramatyka i mitografa Konona kończy się w ten sam tragiczny sposób (Opowieści (Διηγήσεις) 24). Mowa tam również, zgodnie z wariantem beockim, o młodzieńcu Amejniasie, który zakochał się w Narcyzie. Ten zaś, odrzuciwszy już z pogardą wielu swych adoratorów, i jego odepchnął, wręczając przy tym miecz. Amejnias, ze złamanym podobnie jak Echo sercem, zabił się u progu domostwa niedoszłego kochanka. Modlił się jednak do bóstw, by ukarały Narcyza za cały ból wywołany jego pychą i obojętnością na uczucia innych. Wtedy Narcyz, podobnie jak w najbardziej znanej współcześnie wersji, idzie się napić ze stawu, gdzie dostrzega w lustrze wody swą twarz, która niewoli go swym zewnętrznym pięknem.
W trakcie swej podróży po Helladzie, Pauzaniasz, żyjący za czasów Hadriana, Antonina Piusa i Marka Aureliusza, zapoznał się z jeszcze innym (nowszym?) wariantem opowieści mitycznej. Tym razem Narcyz zakochuje się nie w sobie, lecz w siostrze bliźniaczce. Możemy mieć tu do czynienia z autorską czy krążącą wśród wykształconych elit zracjonalizowaną próbą objaśnienia archaicznego już mitu (por. też np. ujęcie historii Edypa i Sfinksa).
Wszystkie wyżej wskazane warianty łączy jednak przemiana martwego ciała w kwiat. Pauzaniasz w Graeciae descr. 9.31.9 pisze, że według niego kwiat o nazwie “narcyz” był znany i wcześniej, jak można sądzić z poezji Pamphosa. Twórca ów żył, według chronologii z czasów Pauzaniasza, wiele lat przed narodzinami bohatera mitu, a pisze przecież, że córka Demeter, Kora - Persefona, została uprowadzona, gdy bawiła się na łące zbierając kwiaty, spośród których do zwabienia jej przez porywaczy posłużyły właśnie narcyzy.
Tragiczna postać ginącego za młodu bez żadnej sensownej przyczyny człowieka, stanowiła inspirację dla poetów romantycznych jak John Keats, klasycystycznej twórczości Alfreda Edwarda Housmana oraz np. powieści psychologicznej Stendhala Czerwone i czarne (Le Rouge et le Noir) z roku 1830 z „klasycznie narcystyczną” postacią Matyldy. Joseph Conrad-Korzeniowski również odwołał się do mitu w swej noweli Murzyn z załogi „Narcyza” (The Nigger of the „Narcissus”, 1897). Tytułowy Narcyz to statek kupiecki, zaś zdarzenia na jego pokładzie (sztorm, próba buntu, cisza morska) oraz obecność tytułowego czarnego – Jamesa Waita –posłużyły do ukazania konfliktu między krótkowzroczną, egoistyczną perspektywą jednostek, a praktycznym humanizmem i troską o dobro innego człowieka w kryzysowej sytuacji.
Do symboliki związanej z Narcyzem nawiązywali również Rainer Maria Rilke oraz laureat literackiej Nagrody Nobla Seamus Heaney (poemat Personal Helicon ze zbioru Death of a Naturalist).
Mit wpłynął na motywy homoerotyczne w twórczości Anglii wiktoriańskiej, zwłaszcza w jej końcowych latach. W roku 1891 ukazało się studium André Gide’a Traktat o Narcyzie (Le Traité du Narcisse), zaś w 1890 powieść Oskara Wilde’a Portret Doriana Gray’a (The Picture of Dorian Gray). Historią Narcyza opartą na Poematach prozą Wilde’a rozpoczyna się również Alchemik Paulo Coelho. Tytułowy bohater znajduje ją w książce. Źródłem zdaje się być Życie Oskara Wilde’a pióra Hesketha Parsonsa (The Life of Oscar Wilde, 1946), w którym opowieść o młodzieńcu jest określona jako dzieło Wilde’a.
Metamorfoza Narcyza, Salvador Dali, 1937
Również Salvador Dali odwołał się do mitu w swym obrazie Metamorfoza Narcyza, korzystając z pracochłonnej techniki, którą sam określał jako „ręcznie malowaną fotografię”. Dzięki temu uzyskał iluzję przekształcenia młodzieńca klęczącego w wodzie w rękę – rzeźbę z wapienia trzymającą cebulkę-jajo o fakturze kamienia, z którego wyrasta czy bardziej wykluwa się kwiat. Na dalszym planie widać Narcyza przed metamorfozą, co wyraża fascynację Dalego halucynacją i iluzją, mylącą i zaskakującą widza swą zagadkowością i pozornymi sprzecznościami. Malarz, zafascynowany postacią Freuda, zdołał w roku 1938 zaaranżować spotkanie z nim w Londynie. Zabrał na nie swój obraz, licząc, dość naiwnie, na debatę czy poważną rozmowę z Uczonym o narcyzmie (w świetle sensu i celów psychoanalizy i psychiatrii było to pozbawione sensu tak dydaktycznego jak i poznawczego). W roku 1937 ukazał się też powiązany z obrazem poemat Dalego wydany w książeczce Metamorfoza narcyza, gdzie zamieszczono też dwie noty objaśniające wraz z reprodukcją obrazu, wskazujące jak trzeba oglądać płótno i jakie procesy na nim przedstawiono.
Zygmunt Freud, chociaż nie nawiązał, być może ze względu na wiek, znajomości z Malarzem, napisał do Stefana Zweiga, że byłoby rzeczą wielce interesującą przeanalizowanie rozwoju obrazu takiego jak ten.
W roku 1898 angielski seksuolog Havelock Ellis posłużył się określeniem „podobny do Narcyza” (narcissus-like) opisując przypadki pacjentów z kompulsywną potrzebą masturbacji. Narcystyczność polegała tu na staniu się obiektem seksualnym dla samego siebie. Rok później psychiatra i kryminolog niemiecki Paul Adolf Näcke, zajmujący się m.in. homoseksualizmem, wprowadził w pracy o perwersjach seksualnych określenie „narcyzm” (niem. Narzissmus), na opisanie osób, traktujących samych siebie jako swój obiekt seksualny.
W szerszym kontekście psychologii i psychoanalizy jako pierwszy pracę dotyczącą narcyzmu ogłosił w roku 1911 bliski współpracownik Zygmunta Freuda Otto Rank (m.in. autor rozdziałów o micie i legendach w Intepretacji Snów). Połączył on narcyzm z próżnością i samouwielbieniem, tym samym niejako zapowiadając O narcyzmie: wprowadzenie (Zur Einführung des Narzißmus) Freuda, które ukazało się w roku 1914.
Współcześnie wśród zaburzeń osobowości wyróżnia się narcystyczne zaburzenie osobowości (narcissistic personality disorder, NPD). Jako takie, zaburzenie osobowości to nie jedynie pewne cechy charakteru, jak np. przeświadczenie o swej wyższości, brak współczucia i egoistyczna pycha (narcyzm w sensie popularnym i medialnym), lecz zaburzenie psychiczne, dla którego zaistnienia kluczowe jest stwierdzenie trwałych, zinternalizowanych, skutkujących nieprzystosowaniem, wzorców relacji z otoczeniem, postrzegania go oraz myślenia o nim. Wszystko to musi powodować realne trudności w funkcjonowaniu pacjenta. Mówiąc w najogólniejszym zarysie, w wypadku zaburzenia narcystycznego mamy do czynienia z dominacją nastawienia wielkościowego (niekiedy jedynie w wyobraźni), brakiem zdolność empatii i współczucia oraz niemożnością przyjęcia perspektywy innego człowieka. „Narcyzmem” zwie się często rozmaite zjawiska np. w psychologii rozwojowej, socjologii, psychologii społecznej itd., łatwo zatem o chaos pojęciowy i przeróżne uproszczenia np. w publicystyce.
Rafał Marek
Literatura:
Artykuły encyklopedyczne w Wikipedii:
https://en.wikipedia.org/wiki/Narcissus_(mythology)
https://pl.wikipedia.org/wiki/Narcystyczne_zaburzenie_osobowo%C5%9Bci
https://pl.wikipedia.org/wiki/Zaburzenie_osobowo%C5%9Bci
Zygmunt Freud, On Narcissism: An Introduction (wersja pdf wydania z roku 1914 w przekładzie z 1925 autorstwa J. Strachey) https://www.narcissisticabuserehab.com/wp-content/uploads/2020/02/On-Narcissism-Sigmund-Freud.pdf
Pierre Grimal, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, przekł. Maria Bronarska et al., Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław et al. 2008;
Terry Riggs, Methamorphosis of Narcissus, Salvador Dali 1937, https://www.tate.org.uk/art/artworks/dali-metamorphosis-of-narcissus-t02343
Serwis o mitologii www.theoi.com
Dzieła autorów antycznych są cytowane za portalem http://www.perseus.tufts.edu/