Divina Commedia czyli Boska Komedia, będąca poematem narracyjnym i alegoryczno-dydaktycznym (wł. poema allegorico-didascalico), powstawała przez kilkanaście lat (ok. 1304/7-1320), Dante ukończył dzieło rok przed śmiercią. Niestety nie zachował się oryginał, jednak o popularności utworu świadczy ponad 800 zachowanych kopii rękopiśmiennych z XIV i XV w. Komedia przedstawia poetyckie wyobrażenie świata niewidzialnego, ujętego przez pryzmat autorskiej syntezy rozmaitych nurtów i tendencji żywych w kulturze elit intelektualnych Włoch XIII i początków XIV wieku. Narracja, przepełniona symbolizmem, obejmuje wędrówkę Bohatera przez Piekło (Inferno), Czyściec (Purgatorio) oraz Raj (Paradiso). Cała podróż jest alegorycznym ujęciem poglądów Poety na wędrówkę duszy ku Bogu. Samo określenie „komedia” zastosowano, gdyż obejmowało ono rodzaj literacki, w którym protagonista znajduje się w ciężkiej pozycji wyjściowej (ciemny las – selva oscura), jednak zakończenie jest bardzo dobre (blask Empyreum). Z perspektywy stylistyki, „komedia” oznaczała utwory łączące elementy stylu wysokiego ze stylem „pokornym” (wł. stile umile)
Dante Alighieri szeroko korzystał z rozmaitych elementów filozofii średniowiecznej, zwłaszcza z dzieł w studiowanych na uniwersytetach Italii uczonych scholastycznych, w tym świętego Tomasza z Akwinu. Niekiedy można jeszcze spotkać się z dość mylącym określeniem Boskiej Komedii jako „Summy Tomaszowej ujętej w strofy”. Poeta znał zapewne niektóre dzieła Tomasza, przynajmniej we fragmentach, powoływał się na nie w swej twórczości. Jednak czerpał z myśli Doktora Anielskiego tylko pewne koncepcje czy izolowane pomysły teologiczne, nie zaś filozofię jako system. Trudno zatem mówić o Alighierim jako o „tomiście”, przynajmniej nie sensu stricto (J. Grzybowski). Poglądy filozoficzne i teologiczne włoskiego pisarza mają charakter przede wszystkim eklektyczny, interesuje go to, co jest mu przydatne jako jeden z argumentów (ujęcie pragmatyczno-retoryczne celów studium filozofii). Sięgając po literaturę „Dantologiczną” z pierwszych dekad XX wieku warto mieć na uwadze, że ówczesne poglądy o wielkiej roli Summy Tomasza w poetyce Alighieriego nie ostały się wobec postępów mediewistyki, par excellence włoskiej.
Przewodnik Poety w zaświatach – Wergiliusz - jest uosobieniem rozumu ludzkiego, znajdującego najpełniejszy, jak o tym byli przeświadczeni humaniści, wyraz w klasycznej literaturze rzymskiej i greckiej. Postać Beatrycze zaś Poeta skonstruował jako uosobienie mądrości boskiej (Sapientia) czy też wiedzy zbawczej (gnosis), kontynuując tym samym swe wcześniejsze ujęcia idealizujące, budowane w perspektywie prowansalskiej poetyki miłości dworskiej, jednocześnie wprowadzając wywyższenie ukochanej (czy może adorowanej z daleka) kobiety poprzez jej przebóstwienie (theosis świętych czy może bardziej rzymsko-grecką apotheosis (apoteozę)?), jednak nie w sensie ortodoksji Kościoła (por. też wcześniejsze dzieło Dantego La Vita Nuova z 1294 r.). Warto zauważyć, że w Czyśćcu znaleźli się Awicenna i Awerroes, zaś Siger z Brabantu w Raju. Pochwałę Sigera wkłada Dante w usta skonstruowanej przez siebie postaci Tomasza z Akwinu, w rzeczywistości ideowego i teologicznego przeciwnika filozofa z Brabantu. Sam Siger stoi po lewicy Akwinaty, zaś po jego prawicy – Albert Wielki. Siger reprezentuje tzw. czystą filozofię, podobnie jak Arystoteles, ulokowany w Purgatorio. Dantejska pochwała wygłoszona przez św. Tomasza w Raju to swego rodzaju „komplement” teologii spekulatywnej dla filozofii, będący jednakże przede wszystkim hołdem. Można tu widzieć i uznanie dla awerroizmu i docenienie filozofii jako takiej, jako autonomicznej dziedziny nauki, dającej mądrość o użytecznym charakterze, a niezależnej od dociekań religijnych i Objawienia. Można kreślić też analogie między prawem kanonicznym (Gracjan) a prawem rzymskim Corpus Iuris, tak mocno obecnymi we Włoszech, nie tylko w „modelowym” państwie Fryderyka II na południu Półwyspu. Zwraca tu wagę m.in. dualizm prawdy religijnej i prawdy politycznej oraz dwa cele ostateczne(humana universitas): szczęście ludzkie i szczęście wieczne. W takim też kontekście warto spoglądać przy lekturze dzieła na postulat Dantego, by zbudować filozofię opartą na naturalis ratio, tym samym czyniąc ją nauką „czystą”, nie zaś pomocniczą teologii katolickiej. Celem takiej filozofii jest naprawa-ulepszenie świata doczesnego (beatitudo huius vitae) poprzez racjonalną polityczność (analogicznie do Arystotelesa i prawa rzymskiego) w chrześcijańskim państwie pod monarchą danym przez Boga (zob. Dantego De monarchia 3.16)
Pierwotnie utwór był znany jako po prostu Komedia – w dialekcie toskańskim Comedia, we włoskim literackim Commedia. Taki też był tytuł pierwszego druku – inkunabułu z 1472 roku. Określenie „Boska” – Divinadodał Giovanni Boccaccio w swej pochwale Alighieriego (Trattatello in laude di Dante), zaś pierwsze wydanie dzieła pod takim tytułem ukazało się z inicjatywy weneckiego humanisty renesansowego Lodovico Dolce w oficynie Gabriele Giolito de Ferrari w roku 1555 (La divina Comedia di Dante di novo alla sua vera lettione ridotta…).
Poemat liczy 14.233 wersy, podzielone na trzy cantiche (księgi - l.poj: cantica): Inferno, Purgatorio oraz Paradiso. Każda obejmuje po 33 canti (pieśni). Wraz z canto wstępnym, służącym jako wprowadzenie do poematu, utwór liczy 100 canti. Współczesna nauka przyjmuje, że dwa pierwsze pieśni (cantos) to jednolity prolog do całego dzieła, zaś dwa pierwsze pieśni (cantos) poszczególnych ksiąg (cantica) pełnią rolę ich prologów. Ostatnim słowem w każdej z ksiąg (cantiche) są „gwiazdy” (stelle).
Pojawianie się liczby 3 i jej wielokrotności nie jest przypadkowa, stanowiąc explicite odniesienie do Trójcy świętej, zaś implicite do pansemiotycznego jawienia się Boga przez stworzenie na zasadzie „księgi”, do której kluczem jest wykształcenie w sztukach wyzwolonych (artes liberales) i przyjęcie Objawienia. Wersy składają się z 11 sylab (hendekasylabiczność specyficzna dla metryki włoskiej), są ułożone w tercety według schematu rymów aba, bcb, ded itd (terzine incantenate, terzina dantesca, terza rima). Liczba 33 może też nawiązywać do wieku Chrystusa. Struktura kolejnych krain, które przemierza Poeta, opiera się na popularnym wzorze 9 +1 (dziewięć kręgów piekła z Lucyferem na jego dnie, 9 kręgów góry Purgatorio i Ogród Eden na jego szczycie, 9 ciał niebieskich Paradiso i transcendentne Empyreum gdzie przebywa Bóg).
Poemat jest pisany w pierwszej osobie, opowiadając z subiektywnej perspektywy o wędrówce (zatem ascezie – czyli dosłownie wspinaniu się na górę, postępowaniu ku górze) przez krainy zaświatów, która rozpoczyna się w nocy z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek, końca zaś dobiega w środę po Niedzieli Wielkanocnej na wiosnę roku 1300 (por. też odmawiany m.in. przed rozpoczęciem mszy czasów Dantego Psalm 42 z wersami: Ześlij światłość Swoją i prawdę Swoją; one mnie poprowadzą i przywiodą na górę święta Twoją (Emitte lucem tuam et veirtatem utam, ipsa me deduxerunt et adduxerunt in montem sanctum tuum) [Raj Dantego] aż do przybytków Twoich (et in tabernacula tua) [Empyreum – Namiot spotkania, Święte Świętych]).
Wpływ na dzieło miały okoliczności polityczne. W konflikcie Gwelfów i Gibelinów, Dante opowiadał się za Gwelfami, co do zasady popierających władzę papieża, nie zaś cesarza. We Florencji, stronnictwo Gwelfów rozpadło się jednak ok. 1300 roku na dwie frakcje: Gwelfów Białych i Czarnych. Dante należał do Białych, których wygnał z miasta w roku 1302 burmistrz Cante de’Gabrielli di Gubbio. Nastąpiło to po wkroczeniu do Florencji, z polecenia Bonifacego VIII, oddziałów Karola Walezjusza. Na wygnaniu Poeta pozostawał już do końca życia. Znalazło to wyraz w Boskiej Komedii, gdzie spotykamy zarówno proroctwa (tzw. vaticinia ex post) o wypędzeniu, kreacje tym samym podmiot lirycznego na wieszcza, jak i wyraz poglądów politycznych Dantego, który nie waha się przestawiać niektórych swych przeciwników jako potępionych grzeszników. Kary w Inferno są skonstruowane na zasadzie tzw. contrapasso - symbolicznej sprawiedliwości poetyckiej, znajdującej jednak inspiracje w prawie karnym epoki, zwłaszcza miejskim (np. obcięcie ręki za kradzież, zalanie ust ołowiem za lichwę itp.). Kara ma charakter odzwierciedlający lub odmalowujący przeciwieństwo złego postępowania.
W sensie alegorycznym Piekło przedstawia wyobrażony przez Dantego stan duszy chrześcijanina oglądającego grzech w całej jego pełni, w jego rzeczywistym kształcie. Odmienny charakter ma Limbo - miejsce, gdzie przebywają cnotliwi poganie, którzy nie zdołali poznać Ewangelii Chrystusa. Warte uwagi, również w perspektywie Dantego koncepcji grzechu – odstępstwa od cnót kardynalnych i teologalnych. Miłość, pochodząca od Boga, jest czysta, jednak gdy „przepływa” przez serca ludzkie, może ulec swego rodzaju zepsuciu. Grzesznicy kierują miłość ku mylnym lub złym celom (gniew, zazdrość, pycha) lub używają jej w celu właściwym, jednak bez odpowiedniego wysiłku (lenistwo) lub niejako w nadmiarze (nieczystość, obżarstwo, chciwość). W ramach Czyśćca odrębne kręgi w ramach „przed-Czyścca” zajmują ekskomunikowani przez prawo kościelne (w dawniejszym prawie kanonicznym kara taka była przewidziana za wiele czynów, dziś ujmowanych jedynie jako grzech lub karanych tylko przez prawo państwowe) oraz osoby, które zmarły bez sakramentalnego rozgrzeszenia, jednak wzbudziły, przynajmniej wydając ostatnie tchnienie, żal za grzechy. Purgatorio to przede wszystkim alegoria życia chrześcijańskiego w doczesności, dusze przychodzą do niego prowadzone przez anioła, śpiewając Gdy Izrael wychodził z Egiptu… (In exitu Israel de Aegypto...). W swym liście do Cangrande Dante objaśniał, że to odniesienie do wyjścia z „domu Faraona” dotyczy zarówno zbawczego dzieła Chrystusa (Triduum Paschalne) jak i konwersji (nawrócenia) duszy z nędzy i rozpaczy grzechu ku stanowi łaski. Dlatego też Poeta wraz z Wergiliuszem przybywają do Purgatorio w Niedzielę Wielkanocną.
Świat przedstawiony w Boskiej Komedii znajduje się na Ziemi, splata się w jedno z transcendencją. Purgatorium jest położone na wyspie – jedynej na antypodach, czyli półkuli południowej. Góra Czyśćca powstała, gdy spadający z Niebios Lucyfer upadł, tworząc piekielny lej w ziemskiej skorupie. Samo Inferno ma znajdować się „pod” Jerozolimą, będąc zatem miastem anty-świętym z anty-bogiem w centrum. W poemacie Dante ujawnia też swą wiedzę astronomiczną, mówiąc o gwiazdach, widocznych z południowej półkuli Ziemi oraz strefach czasowych (wschód Słońca w Czyśćcu następuje, gdy w Jerozolimie nastaje zmierzch, zaś nad Gangesem jest północ).
Struktura Raju, po którym Dantego oprowadza Beatrycze, opiera się na cnotach kardynalnych (Mądrość, Męstwo, Sprawiedliwość i Umiarkowanie) oraz trzech cnotach teologalnych (Wiara, Nadzieja, Miłość). Poszczególne sfery, skorelowane z planetami w ujęciu ptolemejskim, są domami dusz, którym brakowało pełni cnót (np. Księżyc – niestali, Merkury – zbyt ambitni, Wenus – ulegający erosowi). Ósma sfera – sfera gwiazd stałych – obejmuje Kościół Tryumfujący, w subiektywnym rozumieniu tego określenia przez Poetę, czyli tych, którzy osiągnęli cnoty teologalne. Są to ludzie doskonali. Krąg dziewiąty to Primum Mobile - najbardziej zewnętrzna sfera ruchoma w systemie geocentrycznym - obejmujące anioły nieskażone nigdy grzechem Adama. Ostatnim miejscem jest Empyreum, z istotą Boga. Dante rozmawia z wielkimi świętymi Kościoła: Tomaszem z Akwinu, Bonawenturą, św. Piotrem Apostołem oraz św. Janem Ewangelistą, przyznaje jednak, że to co ogląda w swej wizji niebios, to jedynie pewien niedokładny obraz, na miarę oczu ludzkich, ograniczonych w swym poznaniu. Komedia kończy się oglądaniem Boga w Trójcy Osób, przybierającym formę nie poddającego się werbalizacji zachwycenia (wpływy duchowości bizantyńskiego hezychazmu z wizją światła z Góry Tabor?). Wtedy też bohater poematu pojmuje, jak mu się zdaje, tajemnicę zjednoczenia Bóstwa i Natury Ludzkiej w Jezusie Chrystusie, zaś jego dusza doświadcza łączności mistycznej z Miłością bożą, poruszającą Słońce i gwiazdy (Paradiso, Canto XXXIII, ww. 142-145).
Rafał MarekLiteratura:
Art. w Wikipedii (j. ang.) https://en.wikipedia.org/wiki/Divine_Comedy;
Art. w Wikpedii (j. włoski) https://it.wikipedia.org/wiki/Divina_Commedia
Jacek Grzybowski, Miecz i Pastorał. Filozoficzny uniwersalizm sporu o charakter władzy. Tomasz z Akwinu i Dante Alighieri, Wyd. ANTYK, Kęty 2006;
Władysław Seńko, Jak rozumieć filozofię średniowieczną, Wyd. ANTYK, Kęty 2001;