Średniowiecze to okres w dziejach Europy, który charakteryzował się ogromnym wpływem chrześcijaństwa. Religia, chociaż nie możemy jej nazwać absolutnie dominująca, znaczyła tym samym wiele dla ówczesnych ludzi. Tym samym dużej wagi nabierały kwestie eschatologiczne - ostatecznego przeznaczenia i losu człowieka. Próbowano więc wyobrazić sobie pośmiertne bytowanie, Niebo, Piekło i Czyściec. Podpierając się Biblią oraz własnymi przemyśleniami w tym temacie, tworzono fantazyjne, często przerażające, wizje. Stanowią one klucz do zrozumienia religijności, ale również mentalności ludzi średniowiecza. Tym samym warto przeanalizować je, porównując ze sobą i wyciągając ogólne wnioski. Najlepszym ku temu dziełem będzie rzecz jasna „Boska komedia” pióra Dantego Alighieri. W poniższej pracy zostanie ona zestawiona z dwoma innymi tekstami: biblią oraz „Rozmową mistrza Polikarpa ze Śmiercią”.
Rozważania na temat średniowiecznej wizji zaświatów zawsze warto zacząć od biblii. Miała ona znaczący wpływ na ten okres, a przez to niejako ukształtowała ówczesną koncepcję eschatologicznego przeznaczenia człowieka. Niestety, o samych zaświatach Pismo Święte mówi stosunkowo niewiele. Stary Testament praktycznie milczy na temat pośmiertnego losu człowieka. Czasami spotkać można stwierdzenie o „połączeniu się z przodkami”. Enigmatycznego podejścia nie rozwiązuje też koncepcja szeolu - otchłani, bądź grobu. Czasami to właśnie od niego wywodzone jest piekło, jednak Żydzi zdawali się rozumieć szeol zupełnie inaczej. Stanowił on dla nich miejsce pobytu zmarłych, świadomych, ale pozbawionych zarówno radości jak i smutków życia.
W Nowym Testamencie i Listach apostolskich możemy odnaleźć pewne wzmianki, które dały potem początek średniowiecznej wizji zaświatów. Chrystus osobiście wspomina o miejscu będącym jak piec, gdzie będzie jedynie płacz i zgrzytanie zębów. Mają tam trafić grzesznicy, ludzie odrzucający Dobrą Nowinę. Z kolei na krzyżu mówi do skruszonego łotra: „Zaprawdę, powiadam ci: Dziś będziesz ze Mną w raju”. Miejsce to łączone jest z innym wspominanym przez Chrystusa, a mianowicie Domem Ojca, do którego odszedłby przygotować tam miejsce dla swoich uczniów. Z kolei w Litach apostolskich możemy doszukać się stwierdzenia o oczyszczającym ogniu, który wypala grzech oraz więzieniu nieposłusznych duchów, do którego zszedł Jezus. Te fragmenty dały teologiczne podstawy do średniowiecznej idei Czyśćca - miejsca, gdzie dusze grzeszne, ale nie potępione pokutują aż do swojego oczyszczenia i wstąpienia na Niebiosa.
Przedstawione w Starym i Nowym Testamencie idee były przedmiotem rozmyślań zarówno duchownych, jak i świeckich myślicieli. W poczet tych drugich zaliczał się mistrz Dante Alighieri. Jego Boska komedia to dzieło dojrzałego średniowiecza, gdzie widoczne są pewne pierwsze przebłyski renesansu. Tym samym można na jej podstawie przedstawić ówczesną wizję zaświatów.
Bohater dzieła, Dante, przemierza trzy wyżej już wspomniane krainy: Piekło, Czyściec i Niebo. W każdej towarzyszy mu duchowy przewodnik, będący reprezentantem pewnej idei. Po Piekle i Czyśćcu oprowadza go symbol rozumu - Wergiliusz. W Niebie towarzyszy mu alegoria miłości w postaci jego ukochanej Beatrycze oraz święty Bernard z Clairvux.
Piekło Dante opisuje jako ogromny krater, powstały na skutek upadku Lucyfera z Nieba. Podzielony jest na dziewięć kręgów, każdy będący karą za inne grzechy. Im głębiej, tym gorsi grzesznicy osadzeni w Piekle. Na samym dnie zaś, w lodowatym jeziorze trzej najwięksi zdrajcy, Brutus, Judasz i Kasjusz, cierpią męki w paszczy Lucyfera.
Czeluście piekielne Dantego słyną z barwnych opisów męk, jakimi karani są grzesznicy. To ich forma zrodziła związek frazeologiczny „dantejskie sceny”, opisujący szczególnie brutalne zdarzenia. Pilnowani przez mitologiczne potwory grzesznicy są bowiem katowni na najróżniejsze sposoby. Topieni we krwi gwałtownicy, smagani wichrami namiętności rozpustnicy, heretycy zamknięci w płonących trumnach to tylko niektóre z opisów Dantego. Co ważne, każda kara w jakiś sposób odpowiada grzechowi. Oddaje to rozumienie sprawiedliwości w średniowieczu. Sama brutalność „dantejskich scen” wynika zaś z moralizatorskiej formy dzieła. Dante pragnął opisem okropności Piekła odwieść współczesnych sobie ludzi od grzechu.
Na straszliwym kraterze grzeszników zaświaty jednak się nie kończyły. Wergiliusz pokazał Dantemu również Czyściec. Autor wyobrażał go sobie jako wzgórze na obrzeżach Jerozolimy, po którym pną się pokutujące dusze. Podobnie jak w wypadku Piekła, im cięższe grzechy, tym zajmują one niższe tarasy Czyśćca. Wierzchołek góry to zaś Raj Ziemski.
To miejsce podzielone zostało na sfery, które odpowiadają kolejnym ciałom niebieskim. W każdej sferze począwszy od Ziemi, spoczywają ludzie zbawieni, uszeregowali w kolejności cnot kardynalnych i boskich. Poza dziewiątą sferą niebieską odnaleźć można miejsce przebywani Boga, przybierające formę białej róży.
W polskiej literaturze średniowiecznej również możemy pochwalić się nawiązaniem do zaświatów. Groteskowa „Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią” opisuje dialog między tytułowym uczonym i Kostuchą - personifikacją śmierci. Potworne widmo z kosą odpowiada na pytania Polikarpa, który bardzo chciałby się dowiedzieć jak uniknąć końca życia. Nawiązując do motywu danse macabre, Śmierć wyjaśnia, że nie da się jej uniknąć. Radzi przy tym uczonemu bogobojne życie, ponieważ doskonale zna przeznaczenie grzeszników. Szczególnie ich upodobała sobie w swoim zawodzie. Tanecznym korowodem zaprowadzi ich wszystkich do piekła, a na końcu czasów sama tam zejdzie. Tym samym, chociaż opis nie jest zbyt wnikliwy, ponownie otrzymujemy potwierdzenie istnienia miejsca kaźni grzeszników. Otrzymujemy również pouczenie, które zawsze towarzyszy średniowiecznej eschatologii. Brzmi ono memento mori - pamiętaj o śmierci (i pędź pobożne życie).
W średniowieczu widziano więc zaświaty jako sprawiedliwą odpłatę za doczesne życie. Ludzie pobożni otrzymywali łaskę Nieba, a skruszeni Czyśćca. Na grzeszników oczekiwało Piekło, gdzie dostąpić mieli kary wedle swoich przewin.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.