Czyny ludzkie odciskają piętno na rzeczywistości, przez co są tematem dociekań od początku istnienia cywilizacji. Szczególnie ważnym zagadnieniem jest konsekwencja ludzkich wyborów w świetle ich oceny moralnej. Człowiek zmaga się z problemem zła od momentu, gdy zadał sobie podstawowe o swoje własne czyny. Pod tym względem większość tradycji religijnych i filozoficznych dochodziła do wniosku, że zło podlega karze, zaś dobro nagrodzie. Pomijając pytanie o definicje tych stanów, problemem było zagadnienie wymierzanej za winę kary. Czym dokładnie powinna być, jakie elementy ludzkiego życia obejmować i kto ma prawo ją wymierzać?
Literatura, idąc tokiem wielkich systemów moralnych, podejmowała ten temat po wielokroć. Chrześcijaństwo, jedna z wielkich religii, odpowiadała na nie poprzez wieki dosyć jednolicie. Karę wymierzał Bóg, jako źródło wszelkiego prawa i dobra. Dalej, kara powinna być współmierna do winy. Ostatecznie zaś stanowiła element potępienia lub oczyszczenia, zależnie od postawy ukaranego. Szczególnie zaś podejście to widać w ukoronowaniu literatury okresu średniowiecza, Boskiej Komedii Dantego Alighieri. Niniejsza praca ma na celu omówienie tego motywu w literaturze, na podstawie arcydzieła mistrza z Florencji.
Średniowiecze często podejmowało temat winy i kary, analizując go przy pomocy scholastyki i teologii. Zagadnienie to było dla ówczesnych ludzi niezwykle ważne, dlatego też dzieła okresu nadaje się do jego analizy jako motywu literackiego. Dante Alighieri, tworząc swoją Boską Komedię, ukoronował literaturę Wieków Średnich, wybierając na temat właśnie ten najważniejszy dla swojego okresu. Wina w Boskiej Komedii jest podejmowana od strony moralności chrześcijańskiej, stanowi grzech przeciwko Bogu.
Widać to na podstawie budowy samego Piekła, które swą budową odzwierciedla naukę Kościoła. Samo w sobie stanowi ono krater po upadku Lucyfera, podzielony na IX kręgów. Każdy z nich jest miejscem kaźni winnych innego rodzaju grzechów. Rozumieć należy to rzecz jasna jako wyraz wiary chrześcijanina Dantego, niemniej warto pokusić się o głębszą interpretację. Kręgi Piekła, miejsca upadku Lucyfera, to więzienie dla ludzi łamiących przykazania Boga. Staje się On więc najwyższym autorytetem moralnym, źródłem wszelkich praw. Jako Najwyższe Dobro wyznacza również zło, jest ono wszystkim przeciwnym do Niego. Co więcej, definiuje to winę. Jest to bowiem świadome sprzeniewierzanie się woli Boga, czyli dobru. Ważne jest jednak to, że wina musi być świadoma, by zostać poważnie ukarana. Obrazuje to Krąg I, gdzie ludzie nieświadomi istnienia Chrystusa są skazani jedynie na wieczny smutek. Mistrz Dante ukazuje więc winę jako całkowicie świadome sprzeniewierzenie się transcendentalnemu dobru, określonemu, wiecznemu i poznawalnemu.
Najbardziej widocznym elementem w Boskiej Komedii jest straszliwy opis kaźni wymierzanej grzesznikom w Piekle. Szczególnie dzisiaj plastyczność opisów robi wrażenie na ludziach, których życie stało się poprzez wieki bezpieczniejsze. Wiele osób zarzuca wręcz swego rodzaju sadyzm wyobrażeniom kary w Boskiej Komedii, widząc w nich wyobrażenia chrześcijańskie. Istotnie, Mistrz Dante ujął swoją wizję Piekła zgodnie z pewnymi wyznacznikami epoki. Straszliwość kary miała zapewne również odstraszać potencjalnych grzeszników od popełniania złych czynów. Tę wizję można jednak interpretować jeszcze inaczej, szerzej i poprzez pryzmat moralny. Każda kara u Dantego jest bowiem swego rodzaju odwróceniem winy, za którą jest pokutą.
Dobrymi przykładami są tutaj Krąg VII, gdzie ludzie stosujący przemoc topią się w rzece płonącej krwi. Kolejnym ciekawym przykładem jest czwarty jar Kręgu VIII, w którym siedzą magowie. Muszą oni maszerować powoli przed siebie, ich głowy są jednak makabrycznie przekręcone do tyłu. Nie wszystkie koszmarne kary w Piekle Dantego są aż tak oczywiste w odzwierciedlaniu winy. Heretycy spoczywają w płonących grobach, zaś symonici wiszą głową w dół, gdy płomienie osmalają im stopy.
Zawsze jednak kara nawiązuje jakoś do winy. Czemu ma to służyć, można zadać pytanie. Otóż odzwierciedla to transcendentną potrzebę sprawiedliwości. Kara odpowiada winie, ponieważ mówi być do niej współmierna. Na dzisiejszą modłę można by poddać w wątpliwość sprawiedliwy wyrok kar tak makabrycznych, niemniej należy pamiętać, kiedy pisano Boską Komedię. Średniowiecze to czas pogardy dla ciała i relatywnie dużego okrucieństwa w wymiarze sprawiedliwości. Dante oddał swoim dziełem wyobrażenie kary swojego okresu, niemniej służyła ona oddaniu potrzeby uniwersalnej sprawiedliwości.
Ostatnim i najtrudniejszym elementem motywu literackiego winy oraz kary jest postawa samego winnego. Wiąże się to między innymi z zagadnieniem świadomości popełnianego czynu, tak bardzo aktualnym również dzisiaj. Dante podejmuje temat, w jego czasach również prowadzono wobec niego dysputy teologiczne, ukazując go dwutorowo. Widzi bowiem winę, jak już wcześniej napisano, jako świadome czynienie zła. Dlatego w Kręgu I poganie sprzed ery Jezusa i Muzułmanie nie cierpią katuszy, są jedynie wiecznie pozbawieni widoku Boga. Dante umieszcza tam również dzieci nieochrzczone, dosyć kontrowersyjnie jak na dzisiejsze czasy. Pytanie o pośmiertne losy dzieci było wtedy szeroko podejmowane, Mistrz z Florencji nie daje jednak cierpieć nieświadomym, choć nieochrzczonym zarazem.
Dopiero ci, którzy czynili zło intencjonalnie, zostają ukarani katuszami. Dante pokazuje jednak, że sama kara zależy również od nastawienia winnego. Piekło to miejsce ludzi, którzy nie odrzucili swojego zła. Czynili je świadomie i nie było w nich skruchy. Czyściec, gdzie trafia Dante po Piekle, jest miejscem dla innego typu grzeszników. Nie ma tam kaźni, jest za pokuta. Tamtejsze dusze rozumiały swój błąd, swoją winę. Ich kara czyniona jest więc dla pokuty, oczyszczenia. Co ciekawe, podobny sposób rozumienia znaleźć można u Dostojewskiego w Zbrodni i Karze. Ukazuje to więc, że zagadnienie jest w literaturze stałe, motyw zaś ponadczasowy.
Człowiek od zawsze zastanawiał się nad sprawiedliwością. Problematyka winy i kary nurtowała go od momentu uświadomienia sobie konsekwencji swoich czynów. Literatura tym motywem podejmuje wyzwanie dyskusji nad problemem, zarazem oddaje jego widzenie przez daną społeczność. Dlatego też, analizując motyw winy i kary w literaturze, należy pamiętać, o jakim kręgu kulturowym mówimy. Moralność bywa bowiem różnie pojmowana na świecie, na przestrzeni wieków i przez wiele ludów. Boska Komedia Dantego podejmuje ten temat z punktu widzenia chrześcijańskiego. Porusza tu jednak element wspólny wszystkim rozważaniom na temat tego motywu. Mianowicie potrzebę istnienia sprawiedliwości. Wina i kara za nią są uosobieniem potrzeby sprawiedliwego osądzenia czynów. Potrzeby wiary w moralny wyrok nad ludzkim istnieniem.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.