Fiodor Dostojewski (1821-1881) jest powszechnie uznawany za jednego z najlepszych, jeśli nie najwybitniejszego powieściopisarza rosyjskiego. Przyszedł na świat w domu lekarza wojskowego pracującego w moskiewskim Szpitalu Maryjskim dla ubogich. Na tematykę wczesnych utworów wpłynęło zetknięcie się z najuboższymi mieszkańcami dawnej stolicy Rosji. W l. 1838 – 1843 kształcił się w Wojskowej Szkole Inżynieryjnej w Petersburgu. Ukończył ją w stopniu podporucznika, by po roku zrezygnować ze służby w wojskach inżynieryjnych. Pracę jako zawodowy pisarz zaczął od przekładów, m.in. Eugenii Grandet Honoriusza Balzaka.
Ze świetnym przyjęciem wśród krytyków z kręgu Wissariona Bielinskiego spotkała się debiutancka powieść epistolarna Biedni ludzie z r. 1846. Dostojewski znalazł się wtedy wśród najlepszych pisarzy tzw. naturalnej szkoły. W kolejnych utworach Pisarz odchodził jednak od dominującego nurtu prozy rosyjskiej, zajmując się przede wszystkim pogłębioną analizą psychologiczną postaci, a tym samym próbując wnikać w najgłębsze, ukryte pokłady psychiki człowieka (m.in. Gospodyni (1847) oraz Nietoczka Niezwanowna z r. 1849). Problematyka ucieczki w świat marzeń i rozdwojenia wewnętrznego podjęta w Białych nocach (1848) oraz Sobowtórze (1846) doczekała się surowej oceny krytyków, co pociągnęło za sobą długo utrzymujący się brak uznania dla twórczości Dostojewskiego w Rosji.
Od roku 1847 Pisarz brał udział w zebraniach Pietraszewców. Dwa lata później nastąpiło aresztowanie, a po kilku miesiącach śledztwa zapadł wyrok śmierci. Bezpośrednio przed egzekucją, 22 grudnia 1849 przyszła wiadomość o ułaskawieniu Dostojewskiego. Opis oczekiwania na pewną śmierć na placu kaźni znalazł się w powieści Idiota z r. 1868. Karę zamieniono na cztery lata katorgi (ciężkich robót) w Omsku, a następnie służbę w stopniu szeregowego w leżącym przy granicy z Chinami Semipałatyńsku. Dzięki wstawiennictwu przyjaciół udało się uzyskać zwolnienie z armii (1857), a w r. 1859 zezwolenie na powrót to Rosji europejskiej. Jeszcze na Syberii Dostojewski ożenił się z owdowiałą Marią Isajewą. Na zesłaniu Pisarz wrócił do religii swych najmłodszych lat – prawosławia, które jego zdaniem zachowało się w swej nieskalanej formie w wierze ludu rosyjskiego.
W powstałych bezpośrednio po powrocie ze wschodnich guberni utworach (opowieść Wieś Stiepanczykowo i jej mieszkańcy z r. 1859, powieść Skrzywdzeni i poniżeni z r. 1861), mamy do czynienia z kontynuacją motywów twórczości z l. 40 wraz z poświęcaniem największej uwagi problematyce społecznej. Nowe poglądy krystalizują się, m.in. pod wpływem słowianofilów i podróży do Europy zachodniej w r. 1862, nieco później, w toku redagowania wraz z bratem Michaiłem czasopism „Wriemia” (1861-3) i „Epocha” (1864-1865). Artystycznym ujęciem nowych problemów stają się Notatki z podziemia (1864). Mamy w nich polemikę z socjalizmem utopijnym reprezentowanym przez wierzącego w determinizm historyczny i tzw. rozumny egoizm Czernyszewskiego. W roku 1865 umiera żona i brat, a sytuacja materialna Pisarza, trudna jeszcze w czasach przed zsyłką, ulega znacznemu pogorszeniu. Nie poprawia jej wydanie w roku 1866 dwóch powieści: opartego na własnych doświadczeniach nałogowego hazardzisty Gracza oraz podejmującej kwestię granic wolności i autokreacji moralnej Zbrodni i kary.
Wobec nagabywań wierzycieli, w roku 1867 Dostojewski wyjeżdża z drugą żoną, Anną Snitkiną, na zachód. Do roku 1871 przebywa m.in. w Dreźnie, Hamburgu, Genewie, Florencji i Baden-Baden. Krytyka przyjmuje milczeniem poruszającą temat próby zbawienia świata przez dobro powieść Idiota (1868). Popularność poza granicami Rosji przynoszą jednak wydane w l. 1871-72 Biesy, podejmujące bardzo aktualny w ówczesnej Rosji problem „ojców i dzieci”. Fabuła przedstawia działalność grupy terrorystycznej Nieczajewa Narodnaja Rasprawa. Już po powrocie do kraju ukazuje się powieść Młodzik (1875) oraz dotyczący kwestii tyranii, wolności, odpowiedzialności za zło i odrzucenia Boga Bracia Karamazow (1879-1880). Swego rodzaju komentarzem do tej powieści jest ukazujący się od r. 1873 Dziennik pisarza, w którym Dostojewski rozwijał swą filozofię dziejów. Historię ludzkości postrzegał jako zmaganie idei: katolickiej, protestanckiej i prawosławnej, głoszący przy tym tezę o posłannictwie dziejowym narodu rosyjskiego (zob. niżej o Puszkinie). Towarzyszyła temu negatywna ocena zarówno liberalizmu kapitalistycznych krajów Europy Zachodniej jak i socjalizmu oraz rewolucji, nie tylko w jej marksistowskiej wersji. Pozytywnymi wzorcami były postaci żyjące w ewangelicznej prostocie (Sonia ze Zbrodni i kary, książę Myszkin z Idioty, starzec Zosima i Alosza Karamazow).
Mimo sukcesów literackich, Pisarz musiał mierzyć się ze stale pogarszającym się zdrowiem, a zwłaszcza z epilepsją i rozedmą płuc. Po roku 1871 kilka razy wyjeżdżał do Ems, latem odpoczywał z rodziną w Starej Russie pod Nowogrodem. Mimo pewnej poprawy, w końcu stycznia 1881 roku doznał silnego krwotoku z gardła i niebawem zmarł 31 I (9 II). Pochowano go w Petersburgu na cmentarzu Tichwińskim w ławrze Aleksandra Newskiego. Na grobie znajduje się granitowy pomnik z popiersiem z brązu wzniesiony w r. 1883.
Fiodor Dostojewski: bez cierpienia nie zrozumie się szczęścia.
Lata dzieciństwa i wczesnej młodości
Fiodor Dostojewski (Фёдор Михайлович Достоевский) urodził się 30 X (11 XI) 1821 w Moskwie. Jego ojciec, Michał Andriejewicz Dostojewski, był ordynatorem szpitala wojskowego, matka, Maria Fiodorowna, pochodziła z kupieckiej rodziny Nieczajewów. Michał Andriejewicz cierpiał na chorobę alkoholową, był również osobą ponurą i wybuchową, jednakże, jak wynika ze wspomnień, nigdy nie bił rodziny ani nie stosował kar cielesnych. Maria Fiodorowna różniła się całkowicie od męża – kochała muzykę i rosyjską poezję, była również bardzo wrażliwa. Stały konflikt między matką a impulsywnym ojcem stał się jednym z najwcześniejszych i zasadniczych czynników kształtujących wizję świata Pisarza. Na młodym Fiodorze niezatarte wrażenie wywarły również moskiewskie cerkwie ze średniowiecznymi i renesansowymi malowidłami i ikonami, Kreml oraz freski Rublowa, które często powracały we wspomnieniach. Właśnie one wraz z Historią Państwa Rosyjskiego Mikołaja Karamzina zrodziły w Pisarzu miłość i przywiązanie do ojczyzny z jej wielkością połączoną z kulturową odrębnością zarówno wobec Azji jak i Europy zachodniej (Święta Ruś, Trzeci Rzym).
W roku 1827 Michał Andriejewicz otrzymał tytuł asesora kolegialnego. W hierarchii urzędniczej wprowadzonej przez Piotra Wielkiego w Tabeli o rangach była to ósma klasa (ranga). Klas było czternaście, najwyższą – pierwszą był kanclerz, najniższą – rejestrator kolegialny. Zatem można powiedzieć, że Dostojewski uplasował się na pierwszym miejscu dolnej połowy tabeli. Dzięki asesurze zyskał prawa szlacheckie oraz możliwość nabywania dóbr ziemskich. Cztery lata później, w roku 1831 kupił za oszczędności uzupełnione pożyczkami położoną w guberni tulskiej niewielką i przynoszącą z początku niezbyt duży dochód, zamieszkaną przez 11 rodzin chłopskich wieś Darowoje, a rok później sąsiednią Czeremosznę. W ten sposób z lekarza awansował na pomieszczyka – szlachcica posesjonata, dysponującego majątkiem ziemskim z przynależnymi do niego poddanymi chłopami, zobowiązanymi do pańszczyzny.
W latach 1834-1837 młodzieniec wspólnie z bratem Michałem kształcił się w renomowanej szkole Leopolda Czermaka o profilu pedagogicznym i humanistycznym. Tam ich autorytetem, by nie rzec idolem, stał się nauczyciel literatury rosyjskiej N. I. Bilewicz. Właśnie pod jego wpływem Dostojewski zaczął myśleć o sobie jako o zawodowym pisarzu.
W roku 1837 na gruźlicę zmarła matka, tym samym zakończył się pewien etap życia rodziny i samego Pisarza. Jako osobistą stratę Dostojewski odebrał również śmierć Puszkina.
Rok później Fiodor Michajłowicz rozpoczął naukę w Wojskowej Szkoły Inżynieryjnej w Petersburgu, którą ukończył pięć lat później, uzyskując tytuł inżyniera-podporucznika. Do szkoły posłał go wraz z bratem ojciec, pragnący zapewnić synom dochodowy zawód i wykształcenie, jednak młodzieńca niezbyt interesowały przedmioty zawodowe, np. nauka o artylerii i fortyfikacjach oraz tzw. „front” czyli przeglądy, parady i marsze.
Przyszły pisarz bardzo mocno przeżył śmierć ojca, który został zamordowany w roku 1839 przez chłopów ze wsi Czeremoszna. Atak nie nastąpił bez powodu, gdyż Michał Andriejewicz potrafił być panem surowym i samowolnym, zwłaszcza w stosunku do wiejskich kobiet. Córka pisarza Lubow twierdziła nawet, że zamordowany ojciec stał się prototypem postaci starego Karamazowa. Opinia ta spotkała się z aprobatą części badaczy (J. Smaga, op.cit., s. VI). Dokumenty urzędowe podają, że Michał Andriejewicz zmarł na wylew krwi do mózgu.
Po absolutorium Dostojewski pracował jako szeregowy kreślarz w Departamencie Inżynieryjnym, być może również jako inżynier polowy w petersburskiej kompanii inżynieryjnej, jednak po niespełna roku poprosił o zwolnienie. Ze służby został zwolniony w stopniu porucznika. Podjął wtedy decyzję o zostaniu zawodowym literatem i utrzymywaniu się z pisania. Do kręgu znajomych Dostojewskiego w okresie studiów w Petersburgu należeli prozaik i znawca sztuki, późniejszy członek-korespondent Akademii Nauk Dymitr Wasiliewicz Grigorowicz i artysta K.A. Trutowski. Przyjaciele interesowali się twórczością m.in. Szekspira i Schillera oraz poezją romantyczną. Żyjąc w stolicy Imperium jako swego rodzaju „literacki proletariusz”, Pisarz doświadczał stałego braku środków do życia i długów, a co za tym idzie zależności od „łaski pańskiej” wydawców. Problemy finansowe zrodziły ułudę drogi do spłacenia wierzycieli przez hazardową grę w bilard, a następnie w ruletkę.
Wejście w świat słowa
Już za młodu Pisarz bardzo wiele czytał: znał George Sand, Dickensa, angielską powieść grozy, zw. powieści Ann Radcliff, E.T.A. Hoffmanna, Schillera oraz francuską szkołę frenetyczną. Szczególną rolę grała też twórczość rodzima i najnowsza, zwłaszcza dzieła Puszkina, Lermontowa i Gogola. Jego pierwszą lekturą była jednak Biblia, na której czytać uczyła go Maria Fiodorowna. W pamięci Pisarza szczególnie mocno utrwaliła się opowieść o Hiobie (J. Smaga, Zbrodnia i kary, s. III-IV). Również pozostałe księgi Pisma świętego stały się źródłem wielu idei i sytuacji powieściowych. Stary Testament i Ewangelie stanowiły ponadto źródło odpowiedzi na pytania i wątpliwości, dręczące Dostojewskiego aż do śmierci. Podczas studiów inżynierskich powstają pierwsze, niezachowane próby literackie: tragedie historyczne Maria Stuart i Borys Godunow (J. Smaga, ibidem, s. VI). W roku 1844 ukazuje się drukiem przekład Eugeniusza Grande Balzaka.
Ryszard Przybylski pisze, że największą przygodą intelektualną wczesnej młodości Dostojewskiego była poezja Byrona. Przybylski przytacza szczególnie znaczący fragment Dziennika pisarza pochodzący z roku 1877: (…) kto miał zdolny umysł i wielkoduszne serce, nie mógł u nas ominąć byronizmu. I bynajmniej nie z sympatii dla Europy, dla jej kultury humanistycznej, lecz dlatego, że w Rosji właśnie w tym czasie dały o sobie znać nowe, nierozwiązane problemy, dręczące pytania i dawne rozczarowania (…). Owe dramatyczne pytania i rozczarowania wywołały na początku lat 40. XIX wieku poważny kryzys inteligencji rosyjskiej, określony przez Aleksandra Hercena „apokalipsą zwątpienia” i trzęsieniem ziemi. Nastąpił wtedy odwrót od ideologii postępu i liberalizmu, krytykowano również myśl społeczną Oświecenia z jego ideą postępu, rządów rozumu i sprawiedliwości według miary prawa naturalnego. Można powiedzieć, że w świetle realiów politycznych i społecznych, nie tylko państwa carów, jasno rysował się iluzoryczny charakter rzeczywistości społecznej jako uporządkowanego systemu. W miejsce tego weszło przekonanie o panowaniu przepełnionego smutkiem chaosu. Od roku 1845 rozpoczęły się jednak poszukiwania rzeczywistego miejsca człowieka w świecie, a „apokalipsie zwątpienia” przeciwstawili się zarówno uznani pisarze, w tym Gogol, Bieliński i Hercen, jak i debiutujące pokolenie Turgieniewa, Sałtykowa-Szczedrina i Dostojewskiego. Właśnie lata 40. sprawiły, że autor Biesów gardził manifestami głoszącymi bezsens „życia w ogóle” (R. Przybylski, s. 255-256).
Niedokończona egzekucja
Dostojewski debiutował w roku 1845 powieścią epistolarną Biedni ludzie (Бедные люди), którą wydano rok później wraz z Sobowtórem (Двойник) i Panem Procharczynem (Господин Прохарчин). Biedni ludzie stali się sensacją w kręgach literackich stolicy Imperium. Rękopis przeczytali poeta Mikołaj Niekrasow i cieszący się wielkim autorytetem krytyk Wissarion Bieliński. Niekrasow entuzjastycznie ogłosił zjawienie się „nowego Gogola”, pod wrażeniem był również „wielki Wissarion”. Dostojewski pisał w Dzienniku pisarza, że takie przyjęcie Biednych ludzi było najbardziej zachwycającą chwilą mego życia. Na katordze wystarczyło wspomnienie o niej by podźwignąć mnie na duchu (za J. Smaga, op.cit., s. VII). Zainteresowanie modnych salonów literackich nerwowym i nieśmiałym geniuszem – debiutantem okazało się niestety efemeryczne, podobnie jak krótkotrwała miłość do sławnej piękności Awdotii Panajew.
Niebawem ukazała się opowiadająca o korespondencji dwóch szulerów komiczna Powieść w dziewięciu listach (Роман в девяти письмах), Gospodyni, (Хозяйка, 1847) następnie Cudza żona i mąż pod łóżkiem (Чужая жена и муж под кроватью), Słabe serce (Слабое сердце), Połzunkow a także Białe noce (Белые ночи, wszystkie 1848). W roku 1849, już bez podpisu osadzonego w areszcie Autora, wychodzi drukiem Nietoczka Niezwanowa (Неточка Незванова)
W roku 1847 twórca Zbrodni i kary poznał Michała Butaszewicza-Pietraszewskiego, nawiązując przy tym znajomość z radykalnie lewicowymi przedstawicielami opozycji: wspomnianym wyżej Wissarionem Bielińskim i Michaiłem Spieszniowem. W kole Pietraszewskiego studiowano przede wszystkim dzieła francuskiego socjalisty utopijnego Charlesa Fouriera. Co prawda do proroctw Fouriera Dostojewski odnosił się ze sporą dozą sceptycyzmu, jednak na zebraniach tajnego koła wypowiadał się na rzecz uwłaszczenia chłopów, reform wymiaru sprawiedliwości oraz zniesieniu cenzury prasy. Duże znaczenie miało też dwukrotne odczytanie przez Pisarza listu Bielińskiego do Gogola, który wysłał go poruszony wiernopoddaństwem i bigoterią książki Wybrane fragmenty korespondencji z przyjaciółmi z roku 1847.
Niebawem, bo już 23 kwietnia 1849, nastąpiło aresztowanie działaczy skupionych wokół Spieszniewa, planującego dokonanie w Rosji zbrojnego zamachu stanu. 16 listopada skazano więzionego, w budzącej grozie twierdzy św. Piotra i Pawła ulokowanej w Aleksiejewskim Rawelinie, Dostojewskiego na utratę wszystkich praw (śmierć cywilna) i karę śmierci przez rozstrzelanie. Koronnym dowodem winy Pisarza podczas rozprawy Pietraszewców było odczytanie wspomnianego wyżej listu Bielińskiego, chociaż Dostojewski nie podzielał poglądów jego autora, a list fascynował go przede wszystkim od strony formy literackiej i żarliwości szczerze wyrażanych poglądów (J. Smaga, op.cit., s. IX).
Skazańców ułaskawiono, gdy część z nich była już przywiązywana do słupów na placu kaźni. Jeden z nich w obliczu śmierci postradał zmysły. Sama pozorowana egzekucja przerwana wiadomością o akcie łaski były częścią okrutnej kary. Mikołaj I złagodził wyrok w ten sposób, że karę śmierci zmieniono na cztery lata katorgi. Po jej zakończeniu Pisarz miał przymusowo służyć w wojsku jako szeregowy. W grudniu jako zesłaniec ruszył w kajdanach do miejsca wykonania kary – leżącego nad Irtyszem Omska. W mieście tym znalazł się 25 stycznia 1850 r. Wcześniej, gdy 9 stycznia konwój dotarł do Tobolska, żony dekabrystów rozdały skazanym egzemplarze Ewangelii – jedynej książki, której lektura była dozwolona w więzieniach. Pisarz zachował ją do końca życia, polecając żonie przynieść ją sobie wraz zapaloną świecą w dniu śmierci.
Syberia
W „martwym domu” weryfikacji uległy tezy optymistycznych pisarzy takich jak Fourier. Na dnie życia, wśród zawodowych przestępców, nasuwających na myśl urków czasów Stalina, codziennością były sceny przemocy i okrucieństwa. Ratunkiem okazało się prawosławie i wiara w jego najbardziej autentycznego w oczach Dostojewskiego wyznawcę – prosty lud rosyjski. Pisarz właśnie wtedy uwierzył, że lud ten ma w swym sercu skarb, którego odkrywaniu i propagowaniu poświęcił swe kolejne dzieła. Katorga obejmowała nie tylko pozbawienie wolności, lecz również zakucie w kajdany i ciężką pracę fizyczną przy wypalaniu cegieł, co odbiło się na zdrowiu Twórcy, zwłaszcza chorobie płuc. Do brata pisał: ileż poznałem historii włóczęgów i rozbójników i w ogóle całego tego czarnego, nieszczęsnego życia! … poznałem naród rosyjski dobrze, tak dobrze, że być może niewielu zna go tak, jak ja (za J. Smaga, op.cit., s. XII-XIII). W „martwym domu” Twórca rozstał się z sympatiami socjalistycznymi, a zarazem utwierdził w swej pasji badania zagadki człowieka.
Fiodor Dostojewski przebywał na zesłaniu do połowy lutego roku 1854, następnie otrzymał przydział do 7 Liniowego Batalionu Syberyjskiego stacjonującego w Semipałatyńsku na granicy z Chinami. Nie nosił już kajdan, zyskał możliwość samodzielnego mieszkania i czytania. Znów mógł poświęcić się książkom, tym bardziej że przesłano mu opera omnia Puszkina i będącą nowością autobiograficzną prozę Lwa Tołstoja. W Semipałatyńsku poznał żonę zmarłego w roku 1855 miejscowego sekretarza gubernialnego, Marię Isajewą. Zawarł również znajomość z tamtejszym prokuratorem, baronem Aleksandrem Wranglem, dzięki któremu udało mu się wydostać z Syberii. Również dzięki baronowi Wranglowi Pisarz otrzymał kolejne ułaskawienie, przywrócenie dziedzicznych przywilejów szlacheckich oraz awans, wpierw na podoficera, a następnie podchorążego. Nadzór policyjny utrzymano jednak z ostrożności aż do roku 1875. W lutym 1857 Dostojewski ożenił się z Isajewą, która wcześniej długo wahała się czy przyjąć oświadczyny „byłego katorżnika”. Wracając z uroczystości ślubnych dostał pierwszego ataku epilepsji, która nie opuści go aż do końca życia.
W lutym 1859 roku udało się otrzymać zwolnienie ze służby wojskowej wraz z pozwoleniem na wyjazd do europejskiej części imperium, jednak bez zgody na przebywanie zarówno w Petersburgu jak i w Moskwie (i ten zakaz niebawem zniesiono). W sierpniu 1859 Dostojewski przybył z żoną i pasierbem do Tweru. Bez zwłoki przystąpił do pracy nad Wspomnieniami z domu umarłych (Записки из Мёртвого дома, wyd. 1861-62), a gdy udzielono mu zezwolenia na zamieszkanie w stolicy państwa, przeniósł się tam z żoną i pasierbem już w grudniu roku 1859. Wszystko to dzieje się w Rosji przemian. Po przegranej w wojnie krymskiej, pokazującej wyraźnie zacofanie imperialnego kolosa na glinianych nogach, Aleksander II wprowadza reformy. Złagodzeniu ulega cenzura, ukazują się nowe pisma, a liczne nazwiska i tematy wychodzą ze strefy tabu. Manifest z 19 lutego 1861 r. znosi poddaństwo chłopów, rozpoczynając tym samym głębokie przemiany i rozpad tradycyjnych wspólnot wiejskich, tak ukochanego przez Dostojewskiego prawosławnego ludu.
Nad Newą
W roku 1860 na łamach gazety Russkij Mir, a od roku 1861 w piśmie brata Pisarza, Michała, Wriemia (Время) zaczynają ukazywać się Wspomnienia z domu umarłych. W roku 1861 ukazuje się też powieść Skrzywdzeni i poniżeni (Униженные и оскорблённые). W czerwcu 1862 roku Dostojewski po raz pierwszy w życiu udaje się w trwającą kilka miesięcy podróż zagraniczną. Ogląda zabytki Paryża i Londynu, odwiedza również kilka miast w Niemczech, jednak najbardziej zajmują go sceny rodzajowe, nastroje tłumów, przewalających się przez place i ulice nowoczesnych metropolii. Utwierdza się w przekonaniu, że kraje na zachód od Rosji to duchowe cmentarzysko, pokryte ułudą blichtru cywilizacji przemysłowej, goniące za zyskiem i materialnymi wygodami. W Londynie Dostojewski spotyka Aleksandra Hercena – jedną z najwybitniejszych postaci rosyjskiej emigracji politycznej, oraz owianego legendą anarchistę i buntownika, zbiegłego ze zsyłki przez Japonię i Amerykę, Michaiła Bakunina. Niektóre jego cechy otrzyma Mikołaj Stawrogin z Biesów.
Po powrocie, w marcu roku 1863 kończy druk Zimowych uwago o wrażeniach z lata (Зимние заметки о летних впечатлениях). W maju cenzura zamyka Wriemia z powodu publikacji artykułu o Powstaniu Styczniowym. W l. 60 Pisarz przeżył również wielką miłości do Apolinarii Susłowej, córki chłopskiej, wyemancypowanej „nihilistki”, „kobiety skrajnej w wymaganiach i uczuciach” (J. Smaga, Zbrodnia…, s. XVII). Związek nie trwał długo, lecz wiele było w nim dramaturgii. W październiku 1863 para wyjechała do Niemiec, Włoch i Szwajcarii. W Baden – Baden, Homburgu i Wiesbaden po raz pierwszy Dostojewskiego ogarnęła mania hazardu. W Baden-Baden przegrał w ruletkę 3 000 franków, w Genewie ostatnie 250. Z Susłową muszą zastawić pierścionki i zegarki. Do Homburga rusza już sam, jednak niebawem, całkowicie przegrany, pisze do kochanki błagalny list z prośbą o pieniądze. W Wiesbadenie co prawda wygrał 10 000 franków, lecz wkrótce połowę przegrał, a większą część reszty przesłał do Petersburga by pomóc chorej żonie. Po kilku dnia znów jest bez grosza (J. Smaga, Zbrodnia…, s. XVII).
Po powrocie do kraju okazało się że choroba żony postępuje, nie przyniosły poprawy ani leki ani zmiana klimatu. 15 kwietnia 1864 Maria Dmitrjewna Isajewa umiera. 10 lipca odchodzi brat Twórcy. Jego śmierć to katastrofa, nie tylko ze względu na utratę przedsiębiorczego krewnego. Michaił zostawił po sobie duże długi, po śmierci zostało tylko tyle, by urządzić mu pogrzeb. Pisarz pojął się utrzymania pozostawionej bez środków do życia rodziny brata, postanawiając również spłacić jego długi.
Gdy Michał Dostojewski uzyskał w roku 1864 zezwolenie na druk pisma Epocha (Эпоха), na jego łamach ukazują się Notatki z podziemia. Niestety i to pismo przestało się niebawem ukazywać, tym razem przyczyną nie była jednak „nieprawomyślność”, lecz zbyt małe zainteresowanie czytelników. I po tym piśmie pozostały zobowiązania, które dobrowolnie przejął Pisarz.
We wrześniu roku 1865 Dostojewski rozpoczyna prace nad Zbrodnią i karą, wydaną już rok później. Wrzesień 1866 przynosi ze sobą początek pośpiesznej, motywowanej m.in. kłopotami finansowymi, pracy nad Graczem. Powieść ta powstawała w ciągu 26 dni z pomocą specjalnie wynajętej stenografistki Anny Grigoriewny Snitkin, którą Pisarz pojął za żonę 15 lutego 1867 roku. Dwa miesiące później państwo młodzi wyjechali zagranicę. Anna wraz z rodziną była entuzjastką powieści Dostojewskiego, a gdy 4 października 1866 podeszła pod kamienicę, w której żył jej przyszły mąż, zapewne przypominała jej się budowla z ukazującej się właśnie w Russkim wiestniku Zbrodni i kary. Wspólnie pracowali również na tą powieścią, gdy zawierali związek małżeński, ona miała 20, a on 45 lat. Mimo sporej różnicy wieku, małżeństwo było bardzo udane, tym bardziej że Anna Grigoriewna z czasem zdołała uporządkować i uzdrowić sprawy finansowe Dostojewskiego.
„Ratunkowa” podróż po Europie
Pierwszym ciosem dla młodej żony było odkrycie, że mąż cierpi na epilepsję. Kolejnym ciężarem była konieczność łożenia na utrzymanie owdowiałej bratowej i jej dzieci oraz pasierba. Mąż był również bardzo wrażliwy (poczucie winy pojawiające się w depresji) na biedę ludzką, rozdając pieniądze potrzebującym (lub udającym takich, czasem ufał też oszustom podającym się za jego wierzycieli). Honoraria topniały, finansując potrzeby krewnych i długi. Co gorsza, rodzina Dostojewskiego przyjęła jego żonę bardzo źle, z solidarną wręcz wrogością (J. Smaga, op.cit., s. XIX). Bezczelnie odnosił się do niej utrzymywany jej staraniem pasierb. Podróż po krajach europejskich, rozpoczęta 14 kwietnia 1867 roku była zatem swego rodzaju ewakuacją, nie tylko w obliczu roszczeń finansowych.
Podczas długiego, bo trwającego cztery lata, pobytu poza krajem, Dostojewscy zwiedzili m.in. galerie Florencji, Bazylei i Drezna. Gdy w roku 1869 mieszkali w Genewie, rozpoczęły się prace nad Idiotą. W tym samym roku zmarła po trzech miesiącach życia pierwsza córka – Zofia. Idiota został ukończony już we Florencji, gdzie małżonkowie spędzili zimę 1868-1869. 14 września 1869 roku w Dreźnie rodzi się druga córka, Lubow. W roku 1870 ukazuje się Wieczny mąż (Вечный муж), rozpoczyna się również druk Biesów. Pobyt zagranicą kończy się w roku 1871, wtedy też małżeństwu Dostojewskich rodzi się syn noszący tak jak ojciec imię Fiodor.
W podróży ujawnił się chorobliwy pociąg Twórcy do gry w ruletkę. W sławnym z salonów gry Baden – Baden wręcz opętał go hazard. Anna Grigoriewna notowała skrupulatnie poszczególne zachowania męża, zmagającego się z nałogiem. Do kasyna przychodził kilka razy na dzień, a gdy skończyły się pieniądze, zabrał żonie kolczyki i broszkę, a środki z lombardu przegrał. Następnego dnia pożyczył pieniądze pod zastaw obrączki, musiał się natrudzić z mantylką żony, gdyż nie zainteresowała lichwiarzy. Pozbywa się salopy Anny i swego palta, a w końcu nie ma za co oddać bielizny do pralni ani zapłacić za kwaterę. Dostojewski pisze listy do rodziny, do wydawców a nawet swych osobistych wrogów. Nadesłane sumy trafiają na stół gry.
Dramat żony, stale obawiającej się o jutro i środki do życia, pogarsza ciąża, którą nie najlepiej znosi. Niemal codziennie jest sama, gdyż Fiodor wiernie towarzyszy ruletce. Z pokorą znosi poniżające słowa i upokorzenia ze strony gospodarzy. Anna zdawała sobie dobrze sprawę z choroby męża, ciesząc się z każdej jego, nawet najmniejszej wygranej, radując gdy przyniósł kwiaty albo gdy nie wyszedł do salonu gry, lecz poszedł na zakupy (zob. J. Smaga, op.cit., s. XX-XXI). W roku 1871 Dostojewski na zawsze porzucił ruletkę.
Ostatnie dziesięć lat
Kilka miesięcy po powrocie do Rosji, Twórca poznał Konstantego Pobiednoscewa, głównego ideologa ultrakonserwatyzmu, przyszłego oberprokuratora Świętego Synodu (instytucja od czasów Piotra I zastępująca zniesiony urząd patriarchy Wszechrusi), Ten zachowawczy polityk wywarł pewien wpływ na kształtowanie się tradycjonalizmu Dostojewskiego. Fiodor Michajłowicz był już wtedy autorem popularnym wśród konserwatystów Imperium, a to za sprawą współpracy Michaiłem Katkowem, redaktorem popierającego rząd miesięcznika Russkij viestnik. Okazało się że jego książki czyta sam następca tronu. Gdy w grudniu roku 1872 dobiegał końca druk Biesów, Pisarz został redaktorem konserwatywnego pisma Grażdanin. Na jego łamach rozpoczyna publikację Dziennika pisarza.
Od początku roku 1874 coraz bardziej pogarsza się zdrowie Dostojewskiego, zmuszając go nawet do przerwania pracy redakcyjnej. Wraz z rodziną często wyjeżdżał na letni odpoczynek do położonej w pobliżu jeziora Ilmeń Starej Russy, a w czerwcu roku 1874 wyjechał na kurację do Ems. W sanatorium pisał Braci Karamazow (Братья Карамазовы) i Młodzika (Подросток), wydanego w roku 1875.
W tym samym czasie Pisarz wniósł do cenzury o zezwolenie na wydanie Dziennika pisarza jako odrębnej publikacji. W końcu roku 1877 Dostojewskiego mianowano członkiem korespondentem Akademii Nauk w Petersburgu. Ukazujący się w odcinkach, aż do odejścia Twórcy z tego świata, Dziennik… cieszył się jako oryginalne „pismo jednej osoby” („моножурнал”) dużą popularnością; można było w nim przeczytać artykuły o tematyce politycznej, prawnej, społecznej i pedagogicznej, wspomnienia, prozę literacką oraz teksty krytyczno-literackie. Właśnie na jego łamach ukazało się inspirowane Rozmowami w królestwie śmierci Lukiana opowiadanie Bobok (Бобок z r. 1873) oraz opowiadania „fantastyczne”: Łagodna (Кроткая, 1876), w formie monologu męża nad grobem żony, która odebrała sobie życie a następnie Sen śmiesznego człowieka (Сон смешного человека, 1877), którego bohater udaję się w podróż do kraju-utopii. Niczym platońska Rzeczpospolita, fantastyczna utopia okazuje się idealną organizacją życia ludzkiego, prawdą samą w sobie czyli „rajem na ziemi”, który można budować w rzeczywistości ziemskiej, przede wszystkim realizując przykazanie o miłowaniu bliźniego jak samego siebie (miłuj drugich tak jak siebie, люби других, как себя).
W maju 1878 umiera po ataku padaczki trzyletni syn Aleksy. Pogrążonego w żałobie Pisarza odwiedził wtedy Włodzimierz Słowowiow, który namówił go do wyjazdu do Pustelni Optyńskiej. Ten położony pod Kozielskiem klasztor, najważniejsze w prawosławiu rosyjskim XIX wieku centrum kultu, pielgrzymek i nawróceń, przynosi obserwacje i rozmowy z mnichami, które staną się jedną z inspiracji postaci starca Zosimy z Braci Karamazow.
Mimo dramatycznych przeżyć, epilepsji i bardzo szybkich postępów choroby płuc, Dostojewski nadal pracował, dzięki czemu w styczniu roku 1879 ruszył druk Braci Karamazow. Coraz częstsze stawały jednak również wyjazdy od Starej Russy i Ems. Leczenie przyniosło tymczasową poprawę, dzięki czemu Pisarz mógł wziąć udział w zorganizowanych w marcu roku 1880 uroczystościach ku czci Puszkina i wygłosić tam słynną mowę, w której określił Poetę jako wyraziciela „wszechczłowieczeństwa” Podjął przy tym ideę ogólnoludzkiej mesjańskiej misji Rosjanina jako „wszechczłowieka”, wizję inteligenta – tułacza, który winien poszukać prawdy wśród ludu, wskazując przy tym na niezbędność pojednania wszystkich klas i stanów. Wszystkie te idee wyrażał zdaniem Dostojewskiego, geniusz Puszkina – postaci proroczej, posłanej przez Opatrzność. Józef Smaga pisze, że obraz Poety był swobodną kreacją autora Biesów, mówca projektował czy wręcz „wmawiał” Puszkinowi własne idee, oczekiwania i tęsknoty (Zbrodnia…, s. XXV).
Poprawiała się sytuacja finansowa (głównie dzięki staraniom żony), rosła sława Dostojewskiego - bardzo popularne były wieczory autorskie, na których Pisarz czytał fragmenty własnych prac i poezje Puszkina, szczególnie wielkie wrażenie wywoływała jego interpretacja Proroka. Niestety stale pogarszało się zdrowie Twórcy. Po sprzeczce rodzinnej, w nocy z 25 na 26 stycznia 1881 r. nastąpił poważny krwotok w gardle. Fiodor Dostojewski zmarł 28 stycznia (9 lutego) 1881 roku w swym mieszkaniu w Petersburgu. Jako przyczynę zgonu lekarz wskazał gruźlicę, przewlekłe zapalenie oskrzeli oraz rozedmę płuc.
Na odprawiane w ławrze Aleksandra Newskiego uroczystości przybyły tłumy, procesja pogrzebowa ciągnęła się na wiorstę (1,0668 km.). Powieściopisarz spoczął na cmentarzu Tichwińskim. Portret pośmiertny ołówkiem i tuszem stworzył malarz Iwan Nikołajewicz Kramski. Na epitafium umieszczono słowa o ziarnie, które musi obumrzeć w ziemi by wydać plon z Ewangelii wg. świętego Jana (12:24). Obok po latach pochowano Annę Griroiewnę i wnuka Pisarza Andrieja Teodorowicza (1908-1968).
Kilka słów o twórczości Dostojewskiego
Jeszcze w roku 1839, w liście do brata Fiodor Dostojewski sformułował swoje credo literackie: człowiek jest tajemnicą. Trzeba ją rozwikłać, i jeśli będziesz ją odgadywał przez całe życie, to nie mów, że straciłeś czas; ja zajmuję się tą [właśnie] tajemnicą bo chcę być człowiekiem («Человек есть тайна. Её надо разгадать, и ежели будешь её разгадывать всю жизнь, то не говори, что потерял время; я занимаюсь этой тайной, ибо хочу быть человеком»; za: https://rvb.ru/dostoevski/01text/vol15/01text/354.htm).
Na początku roku 1841 Pisarz czytał przyjaciołom fragmenty swych dwóch dramatów: Borysa Godunowa i Marii Stuart. W roku 1844 donosił bratu, że pracuje nad sztuką Żyd Jankiel (Жид Янкель). Co prawda rękopisy, o ile wiemy, nie ocalały, to jednak same tytuły dają pewną wskazówkę co do inspiracji Puszkinem, Schillerem i Gogolem.
W Biednych ludziach, odwołujących się do rosyjskiej szkoły naturalnej (натура́льная шко́ла), a zwłaszcza Szyneli Gogola, Dostojewski twórczo i nowatorsko wykorzystał motyw „biednego urzędnika”. Epistolarna forma narracji skupia się nie na prezentacji życia wewnętrznego bohaterów, lecz na otwarcie przed czytelnikiem jego samoświadomości, pokazanie wewnętrznej, istotowej godności ludzkiej „małego człowieka”. Wspomniany wyżej Bieliński widział w Biednych ludziach pierwszą próbę stworzenia rosyjskiej powieści społecznej, jednakże już w roku 1846 tenże krytyk, rozczarowany odejściem Dostojewskiego od wzorów powieści Gogola i tematyki stricte społecznej, zdecydowanie odrzucił elementy „fantastyczne” i „manierę” nowych dzieł, zwłaszcza powieści Sobowtór (Двойник 1846). Nowością, której nie zrozumiał intelekt Bielińskiego, była tu przede wszystkim analiza psychologiczna „rozerwanej” świadomości, zdezintegrowanego „ja”. Oryginalność Dostojewskiego zauważył Walerian Nikołajewicz Majkow, stwierdzając, że u Pisarza świat przedstawiony, realia „materialne” to jedynie „tło obrazu … kreślone cienkimi liniami”, stale pochłaniane przez ogrom zainteresowań psychologią (… фон картины и обозначаются большею частию такими тонкими штрихами, что совершенно поглощаются огромностью психологического интереса (В. Н. Майков, Нечто о русской литературе в 1846 году», 1847, cyt. za: https://fedordostoevsky.ru/around/Maikov_V_N/). Sam Dostojewski określał swój realizm jako realizm „fantastyczny”, realizm „w najwyższym rozumieniu” (в высшем смысле), widząc swój cel w przedstawieniu tego, co niezwykłe, trudne i unikalne, by w ten sposób odkryć istotę rzeczywistości i głębiny duszy ludzkiej. Stąd tak częste w jego powieściach katastrofy i skandale oraz paradoksalne i ekscentryczne postaci i ich zachowanie. W przedmowie do opowiadania Łagodna (Кроткая, 1876) Autor określał istotę swej „fantastycznej” metody jako przedstawienie stenogramu wewnętrznego monologu bohatera.
W Skrzywdzonych i poniżonych z roku 1861 Dostojewski wskazywał na potrzebę odrzucenia dumy i egoistycznej miłości własnej, chrześcijańską pokorę na wzór ogołocenia - kenozy Chrystusa w Jego ziemskiej wędrówce i Męce oraz zaparcie się samego siebie w imię miłości bliźniego, zatem zgodnie z naukami Ewangelii i św. Pawła. Powieść stanowiła swego rodzaju łącznik między wczesną a dojrzałą fazą rozwoju twórczego Pisarza.
We Wspomnieniach z martwego domu zwraca uwagę nie tylko panorama typów i charakterów katorżników, lecz rozważania o tajemnicach duszy ludzkiej, o jej skłonności do doświadczania czy sprowadzania na samą siebie cierpienia oraz możliwości zarówno upadku moralnego aż do sięgnięcia dna jak i metamorfozie moralnej (analogicznie do wielkich nawróceń, np. Marii Magdaleny). Dostojewski dostrzegł również w całej pełni tragiczne wyobcowanie kultury i świadomości elit Imperium, kształconych w ekskluzywnych liceach i uniwersytetach (vide Puszkin) na klasykach i dziedzictwie Europy Zachodniej, w stosunku do rzeczywistego ludu, jego wyobrażeń i pragnień. Upadek socjalistycznych iluzji, tak żywych w kręgu Pietraszewców i stale obecnych w różnorodnych wcieleniach wśród ideologów i myślicieli rosyjskich XIX wieku, był osobistym, żywym doświadczeniem Pisarza (por. opowieść o młodości Buddy). Bez trudu dostrzegając niesprawiedliwość, stale obecną w społeczeństwie rosyjskim i w krajach zachodnioeuropejskich, a przy tym złączone z nią cierpienie konkretnego człowieka – niepowtarzalnej osoby i duszy, Dostojewski szukał rozwiązania w powrocie do początków, do istoty duszy rosyjskiej, w konsekwencji występując jako ideolog poczwienniczestwa – doktryny konserwatywnej widzącej w ludzie „glebę” (ros. poczwa) całego narodu. Pisarz sceptycznie oceniał wizje rewolucyjnej przebudowy Rosji, opowiadając się stale za pokojową współpracą władzy, inteligencji, hierarchii prawosławnej i ludu, starał się przy tym wskazać własną, rosyjską drogę rozwoju, która da Imperium szansę uchronienia się zarówno przez patologiami zachodnioeuropejskiego kapitalizmu jak i rewolucyjnego chaosu i destabilizacji. Samo poczwienniczestwo z jego wizją jednania inteligencji i ludu i słowianofilstwa z okcydentalizmem można ocenić jako konserwatywną utopię, eklektyczną wizję idealnej harmonii społecznej (opinia Andrzeja Walickiego za Anną Raźny, Tożsamość…, s. 254; por. „kompleksową” kodyfikację Justyniana, obejmującą całość życia społecznego i jej naśladowanie w prawodawstwie Bizancjum i „Trzeciego Rzymu” aż po zbiory z XIX wieku).
Według Dostojewskiego współczesna, nie-prawosławna (zatem heretycka, wyrosła na błędzie, którego zalążkiem była scholastyczna ratio i odsuwający w cień wiarę intellectus) cywilizacja odrzuciła drogę Ewangelii, drogę Boga-Człowieka Jezusa Chrystusa, wprowadzając pogański kult człowieka, jego apoteozę. Zerwanie z chrześcijaństwem wyzwoliło irracjonalną moc destrukcji, a zarazem zrodziło powszechną tendencję do katastrofalnego w skutkach racjonalizowania relacji społecznych każdego rodzaju (por. pozytywizm Auguste’a Comte’a i rozwijającą się w połowie XIX wieku doktrynę Marksa i Engelsa). Będąca owocem kultu Człowieka- Boga samowola indywiduum prowadzi do zbrodni (teoria Raskolnikowa) albo do samobójstwa (śmierć Kryłowa w Biesach). Z tego samego korzenia wyrasta antynomia owej pogańskiej „wolności” czyli arbitralna despocja, próbująca zabić Boga lub przynajmniej upozorować, że umarł (Wielki Inkwizytor z Braci Karamazow, „szygalowsczyzna” z Biesów).
Warto pamiętać, że bohaterowie powieści Dostojewskiego są nosicielami idei, które nie poddają się redukcji do stanów psychicznych, gdyż istnieją obiektywnie. Swą wewnętrzną dialektykę idee ujawniają wraz z rozwojem akcji utworu, są też testowane przez „zderzanie się” z innymi ideami. Budowa artystyczna poszczególnych dzieł wyraża ujmowanie przez Twórcę problematyki zła w jego wymiarze społecznym i niesprawiedliwości w perspektywie zarówno metafizyki (tradycja platońska, bliska Ojcom wschodnim) jak i psychologii.
Rola ikony w utworach Fiodora Dostojewskiego
Jak pisze Dorota Walczak, chociaż liczba wypowiedzi Pisarza o ikonach jest niewielka, to sam jej motyw pojawia się w większości jego utworów. Ikony wypełniają bardzo różne przestrzenie: nie tylko świątynie, domy i mieszkania, lecz również z pozoru dalekie od sacrum miejsca takie jak więzienia i karczmy. Święte wizerunki stale towarzyszą życiu bohaterów, sakralizując tym samym rzeczywistość dookoła nich; niektórzy mają stale przy sobie miniaturowe ikonki, nasuwające na myśl rzymskokatolickie medaliki (i jedne i drugie wywodzą się ze wspólnego dziedzictwa chrześcijańskiej Starożytności i wczesnych Wieków Średnich).
Warto pamiętać, że Dostojewski interesował się sztuką, chętnie odwiedzając muzea i galerie, w których spędzał nieraz po kilka godzin kontemplując np. Madonnę Sykstyńską Rafaela Santi czy też Martwego Chrystusa w grobie Hansa Holbeina Młodszego (D. Walczak, Widzialny symbol…, s. 255 ze wskazaniem na wspomnienia Anny Grigoriewny i dwa artykuły, powstałe po odwiedzeniu przezeń wystawy w stołecznej Akademii Sztuk Pięknych). Przeżycia wywołane obrazem Holbeina przekazał na kartach Idioty książę Myszkin, a idea tegoż dzieła pośrednio pojawi się również w Braciach Karamazow (J. Smaga, Zbrodnia…, s. XXIII).
Mimo to, ikony w poszczególnych powieściach są opisane bardzo lakonicznie, zwykle mamy jedynie stwierdzenie że w danym miejscu znajdował się obraz lub że jedna z postaci modliła się przed ikoną. W Braciach Karamazow opis wnętrza domu Fiodora Pawłowicza mówi jedynie, że w rogu pomieszczenia znajdowało się „kilka ikon”, przed którymi na noc zapalano niewielką lampadę. Czasami Pisarz zaznacza, że obraz przedstawia Chrystusa lub Matkę Bożą, jednak brak opisu szczegółów malarskich, co w zasadzie uniemożliwia identyfikację typu ikony (np. Hodegetria czy Spas w silach). Brak szczegółów, np. imion dwóch świętych z ograbionej ikony, o której mowa w Biesach, jest o tyle celowym zabiegiem, że dokładna charakterystyka była zbędna, Pisarz wprowadza święty wizerunek jako symbol prawosławnej wiary, bliski zwłaszcza wierze „nieuczonej”, zatem prawosławiu niepiśmiennych chłopów oraz szczerej religijności kobiet i dzieci. Ikony w oczach Dostojewskiego to przede wszystkim widzialne przedstawienie Boga (D. Walczak, op.cit., s. 256).
Chociaż brak dokładniejszych opisów postaci i scen, Pisarz podkreśla często sędziwy wiek ikony: Raskolnikow zapamiętuje „dawne obrazy” z cerkwi, do której chodził z rodzicami jako dziecko, również Katerina z Gospodyni ma w domu „bardzo dawny obraz”. Zapewne Dostojewski uznawał, że stare ikony są o tyle „lepsze” od nowych, o ile są bardziej „namodlone”, gdyż skumulowały się w nich kierowane przez wieki modlitwy wiernych (ibidem). Dużą rolę odgrywa blask obrazów, ich lśnienie, podobnie jak szat i naczyń liturgicznych oraz blask lamp i świec w cerkwiach. Promienie słoneczne wpadające przez okna do świątyni i oświetlające ikony tworzą w jej wnętrzu mistyczną atmosferę (np. o zachodzącym słońcu w Gospodyni bądź wspomnienie modlitwy zmarłej matki Aleksieja Karamazowa, jak wskazuje D. Walczak, op.cit., s. 257-258).
Ikony są również uczłowieczane, otrzymując cechy ludzkie, zwłaszcza sprawczość. Bohaterka Gospodyni Katerina wyznaje, że tak długo zanosi modlitwy, aż Matka Boża nie spojrzy ze swego wizerunku „nieco łaskawiej”. Podobne powtarzanie wezwań i „usilne błaganie” są charakterystyczne dla liturgii bizantyńskie, podobnym sposobem modlitwy są łacińskie litanie z zachowanymi słowami greckimi Kyrie eleison oraz suplikacje (Święty Boże, święty mocny).
Trudno nie zgodzić się ze stwierdzeniem Doroty Jewdokimow: [I]kona posiada wartość symbolu religijnego o mocy odsłaniania rzeczywistości duchowej (…) każdorazowo stosunek poszczególnych bohaterów [prozy Dostojewskiego] do pojawiającej się ikony jest jednocześnie wyrazem ich stosunku do rzeczywistości boskiej (Człowiek przemieniony. Fiodor M. Dostojewski wobec tradycji Kościoła Wschodniego, Wyd. UAM, Poznań 2009, s. 87 za: D. Walczak, op.cit., s. 260).
Rafał Marek
Literatura:
Artykuł w Wikipedii Fiodor Dostojewski (j. pol., j. ros.) https://pl.wikipedia.org/wiki/Fiodor_Dostojewski
Hasło „Fiodor Dostojewski” w Wielkiej Encyklopedii Rosyjskiej (Большая российская энциклопедия), Moskwa 2005-2019, https://bigenc.ru/literature/text/2630222
Fiodor Dostojewski, Zbrodnia i kara, przeł. Czesław Jastrzębiec-Kozłowski, oprac. Józef Smaga, BN II 220, Ossolineum, Wrocław et al. 1987.
Ryszard Przybylski [w:] Marian Jakubiec (red.), Historia literatury rosyjskiej, tom II, PWN, Warszawa 1976, s. 252-306.
Anna Raźny, Tożsamość narodu rosyjskiego w ujęciu Fiodora Dostojewskiego, Politeja 4 (55)/ 2018, s. 251-266, : https://doi.org/10.12797/Politeja.15.2018.55.12
Dorota Walczak, Widzialny symbol wiary. Motyw ikony w twórczości literackiej Fiodora Dostojewskiego, Kultury wschodniosłowiańskie – Oblicza i Dialog, t. VIII: 2018, s. 253-263; https://pressto.amu.edu.pl/index.php/kwod/article/view/24801