„Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego to powieść, która koncentruje się na historii Rodiona Raskolnikowa - młodego, byłego studenta prawa, który popełnia brutalne morderstwo starej lichwiarki. Jest to dzieło czerpiące z bardzo wielu elementów ludzkiej egzystencji, od kwestii różnicy między dobrem a złem, poprzez motyw odkupienia, aż do zdających się prozaicznymi, ale bardzo istotnymi dla narracji elementami, takimi jak znaczenie snu w życiu bohatera.
Spis treści
Najważniejszym wątkiem powieści jest oczywiście motyw zbrodni. W XIX-wiecznej literaturze stanowił on narzędzie do ironicznego spojrzenia na społeczeństwo zamieszkujące miasta, w których jednostka będąca na skraju wyczerpania ze względu na głód i biedę, ulegała demoralizacji. Skłaniająca się do popełnienia złego czynu osoba, stawała się jednocześnie katem i ofiarą industrializmu i związanego z nim kapitalizmu, a więc zbrodnia zdaje się z tej perspektywy produktem wadliwego systemu. W rzeczywistości powieści Dostojewskiego nie istniało także prawo, które w jakikolwiek sposób zakładałoby resocjalizację winnego. Osoba, która morduje, jest całkowicie wykluczona ze społeczeństwa, teoretycznie bez szans na powrót. Dlatego przy okazji powieści Dostojewskiego pojawia się także problematyka wspólnej winy - można sobie zadać pytanie, czy zbrodnia była całkowitą winą Rodiona, czy może była efektem czynników zewnętrznych. Aby to stwierdzić, należy przyjrzeć się bliżej wariantowi motywu zbrodni w powieści.
Główny bohater, Rodion Raskolnikow, dopuścił się morderstwa starej lichwiarki Alony Iwanownej i jej siostry, Lizawiety. Wydawało mu się, że jest na tyle silny, żeby poradzić sobie ze zbrodnią. Kiedy zainicjował rabunek, w pierwszej chwili drżał mu głos, ale starał się zachowywać stanowczo. Wydawał się jednak bać własnego zamiaru zrobienia tego, co zaplanował przed przyjściem pod adres kobiety. Wielokrotnie, nawet podczas zabierania łupów, upewnia się, że kobieta nie żyje. Jest tym tak zaaferowany, że nie spostrzega, że do domu wchodzi jej siostra. Pośpiesznie, przerażony możliwym złapaniem, zabija również iją. Po tym wszystkim odnosi siekierę do stróża, skąd ją zabrał. Jego działanie wydaje się źle zorganizowane i chaotyczne, ale skuteczne, co świadczy z jednej strony o jego determinacji, a z drugiej o wewnętrznym rozdarciu i niepewności. Do zbrodni dopisał sobie pewnego rodzaju filozofię. Sądził, że wybitne jednostki mają prawo do przekraczania granic moralnych, ponieważ to one tworzą historię. Dostojewski udowodnił w swojej powieści, że Rodion nie miał racji. Żaden człowiek nie powinien decydować o życiu lub śmierci bliźniego. Okazało się, że każdy musi ponieść konsekwencje swoich czynów. Raskolnikow stopniowo popadał w obłęd.
Dostojewski starał się przekazać także, że człowiek jest w stanie przejść przemianę wewnętrzną i zrozumieć swoje błędy, Rodion dojrzewał do zrozumienia, że jego filozofia życiowa była błędna. Zdał sobie sprawę, że nie jest w stanie przejść do porządku dziennego nad popełnioną zbrodnią. Zaplanował każdy szczegół morderstwa i myślał, że jest silniejszy od pozostałych zbrodniarzy, ale to okazało się nieprawdą. Śmierć lichwiarki i jej siostry bardzo szybko wyszła na jaw, a Raskolnikow wpadł w panikę. Ukrył łupy w przypadkowym miejscu i zaczął chorować. Do odrodzenia Raskolnikowa zdecydowanie przyczyniła się jego ukochana, Sonia, prostytutka, z którą nawiązuje bliską więź. Dziewczyna jest niezwykle pobożna i wrażliwa, a do nierządu zmusza ją trudna sytuacja rodziny. Jej bezkompromisowa wiara w kierowanie się nakazami moralnymi chrześcijaństwa przekonuje Raskolnikowa, że powinien odpowiedzieć za popełnioną zbrodnię. Ten moment można uznać za przełomowy w życiu Rodiona. Za zamordowanie lichwiarki i jej siostry mężczyzna zostaje zesłany na Sybir. Zakochana Sonia wyrusza za nim. Tam długo jeszcze mężczyzna przysparza jej rozmaitych cierpień. Możemy się domyślać, że jest załamany swoją sytuacją. Pokuta i miłość Soni powoli prowadzą go jednak do zmiany nastawienia. Dostrzega błąd we wcześniejszej postawie oraz zło, jakie wyrządził. Dzięki temu, po odbyciu kary, może być ze swoją ukochaną szczęśliwy. Może być innym człowiekiem. Za pośrednictwem historii tego bohatera, Dostojewski ukazał, że nawet morderca może postarać się o drugą szansę i dobrze ją wykorzystać.
Z wątkiem zbrodni, nieodłącznie jest powiązany motyw kary, co widać już w tytule powieści. Główny bohater funkcjonuje w rosyjskim społeczeństwie, którego hierarchia i system prawny pozwala na najcięższe kary, za najdrobniejsze przewinienia, od buntu wobec władzy po złamanie ustalonego odgórnie kodeksu moralnego. W drugiej połowie XIX wieku w Rosji i nie tylko, stosowano często kary cielesne, więzienie, a także zsyłki do pracy w bardzo ciężkich warunkach.
Raskolnikow początkowo był przekonany, że nie poniesie konsekwencji swoich czynów, ponieważ uważał się za wybitną jednostkę. Okazało się jednak, że nikt nie może pozostać bezkarny. Po zbrodni Rodion stopniowo popadał w szaleństwo, więc pewnego rodzaju karą było dla niego odklejenie psychicznie od rzeczywistości. Jego nielogiczne, wręcz szaleńcze, zachowanie wzbudziło podejrzenia śledczego, Porfirego Pietrowicza. Raskolnikow w końcu był zmuszony przyznać się do winy. Został skazany na katorgę na Syberii. W rzeczywistości jednak, jego kara zaczęła się znacznie wcześniej. Było nią wykluczenie ze społeczeństwa i cierpienie, wynikające z wyrzutów sumienia, a także wrażenie potępienia, które potęgował kontrast między jego światopoglądem a szlachetnej Soni, nawet podczas nierządu postępującej zgodnie z zasadami wiary.
Istotną rolę w powieści odgrywa także motyw cierpienia, emblematyczny dla całej twórczości Fiodora Dostojewskiego. Fascynacja masochistycznymi myślami czy okrucieństwem dotykającym innych ludzi, często zdawała się przewodniczyć narracjom i autonarracjom głównych bohaterów jego powieści. Życie większości bohaterów również „Zbrodni i kary” było bardzo trudne. Zmagali się z biedą, chorobami i uzależnieniami. Raskolnikow początkowo cierpiał z powodu ubóstwa i rozczarowania. Był rozżalony, ponieważ w przeszłości studiował prawo i miał nadzieję na lepszą przyszłość. Jego plany pokrzyżowała jednak właśnie bieda, brak środków na dalszą edukację. Wyjściem z trudnej sytuacji miało być zabicie lichwiarki oraz kradzież jej dóbr materialnych. Ten czyn przysporzył Rodionowi jeszcze więcej cierpienia, które zakończyło się dopiero podczas zsyłki na Syberię, gdy bohater przeszedł nawrócenie. Ból przeżywała również Sonia. Z powodu alkoholizmu ojca i choroby macochy, został zmuszona do prostytucji, żeby zarobić pieniądze na utrzymanie rodziny. Sonia dobrowolnie przyjęła też cierpienie Raskolnikowa, ponieważ udała się z nim na Syberię. Była więc bardzo empatyczna, współczuła mu jego cierpienia i je z nim dzieliła. Trudne były także losy Duni. Siostra Raskolnikowa straciła pracę, ponieważ została niesłusznie oskarżona o romans ze swoim pracodawcą. Następnie, zaręczyła się z bogatym Piotrem Łużynem, który nie miał do niej szacunku. Wciąż była też prześladowana przez Swidrygajjłowa.
Duże znaczenie ma motyw snu, który pod koniec XIX wieku zaczynał być ujmowany w ramy nauki. Działo się tak między innymi wskutek badań Zygmunta Freuda, wybitnego psychoanalityka, który upatrywał w marzeniach sennych ukryte popędy lub lęki danego człowieka. W literaturze rosyjskiej sen pojawiał się również jako częsty motyw, spełniający różne funkcje w zależności od rodzaju powieści. Sen tworzy atmosferę niesamowitości, świadczy o emocjonalnych przeżyciach śniącego, a nawet zdarza się, że podaje wskazówki czytelnikowi do odczytania pewnych wydarzeń czy motywacji w życiu bohatera.
Raskolnikowa prześladowały realistyczne, przerażające wizje, związane z wydarzeniami w jego życiu. Jedną z nich był sen o zdychającym koniu. Rodiona nawiedziło wspomnienie z dzieciństwa, gdy był świadkiem zamęczenia starej klaczy przez okrutnego Mikołkę. Tę wizję można interpretować na wiele sposobów. Raskolnikow jest utożsamiany z umierającym koniem, dręczącym go woźnicą lub współczującym dzieckiem. Sny miały ukazywać skomplikowaną psychikę ludzką. Rodion był jednocześnie katem i ofiarą. Po dokonaniu morderstwa, śniła mu się lichwiarka, śmiejąca się po każdym uderzeniu siekierą. Może to oznaczać, że Raskolnikow w rzeczywistości zadał większy ból samemu sobie, niż Alonie Iwanownie.
W utworze pojawia się również motyw miasta. Akcja powieści rozgrywa się w Petersburgu. Miasto jest zdecydowanie nieprzyjazne, a nawet odstręczające. Panują w nim nędza, chciwość i pijaństwo. Ewidentne jest powszechne na przełomie wieków przeludnienie miast względem wsi - nie wystarcza pracy dla ludzi mieszkających w ciasnych kamienicach, nie wystarcza jedzenia dla wszystkich, którzy upatrywali w industrializacji szansę na poprawienie swojego bytu. Wiążący się z życiem w mieście problem alkoholizmu bierze się z niemożliwością poradzenia sobie z trudnymi warunkami. Dostojewski opisał Petersburg z perspektywy ludzi ubogich, walczących o przetrwanie. Skupił się na ciemnych zaułkach, garbatych mostach i zakurzonych skwerach. Atmosfera miasta jest przytłaczająca, co doskonale odzwierciedla losy bohaterów.
Motyw samotności również odgrywa w powieści istotną rolę. „Mały człowiek” w literaturze rosyjskiej drugiej połowy XIX wieku to ten, który nie ma żadnego wpływu na otaczającą go rzeczywistość i do pewnego stopnia jest tylko częścią szarej masy narodu pozbawionego konkretnej tożsamości. Jest to człowiek na ogół przeciętny - pokorny, zastraszony, przyparty do muru przez zepsuty system. Przeważnie brak możliwości wyemancypowania swojej osobowości i aspiracji kończy się dla niego obłędem.
Raskolnikow izolował się od innych, ponieważ kierował się poczuciem wyższości, uważał, że zasługuje na więcej niż otaczający go ludzie. Później, z uwagi na strach przed odkryciem jego tajemnicy, stał się jeszcze bardziej wyalienowany po dokonaniu zbrodni. Unikał nawet towarzystwa matki i siostry, które odwiedziły go w Petersburgu. Mimo swojego trudnego charakteru, Rodion mógł liczyć na pomoc rodziny, przyjaciela Razumichina i ukochanej Soni. Nie był więc tak samotny, jak mu się wydawało, ale wrażliwość i pokrętna moralność oraz niskie poczucie własnej wartości odsuwały go od społeczeństwa i omal nie doprowadziły do jego zupełnego szaleństwa.
Związek Raskolnikowa i Soni nie przypominał jednak romantycznych historii, pojawiających się w literaturze, choć był typowy dla twórczości samego Dostojewskiego, ponieważ uczucie nie było radosne, proste i triumfujące od samego początku, a splatało się mocno z motywem cierpienia opisywanym wcześniej. Ich miłość rozwijała się powoli, głównie dzięki empatii i pokorze Soni. Dziewczyna nie odwróciła się od Rodiona, nawet gdy dowiedziała się, że jest mordercą. Zdecydowała się towarzyszyć mu w wyjeździe na Syberię. Przez długi czas, Sonia nie dostawała nic w zamian. Raskolnikow był zamknięty w sobie i oschły. Jego zachowanie zmieniło się dopiero po poważnej chorobie. Rodion zdał sobie sprawę, że kocha Sonię i zaczął okazywać jej wdzięczność. Miłość narodziła się również między Dunią i Razumichinem. Dziewczyna podjęła dobrą decyzję, zrywając zaręczyny z Łużynem. Razumichin nie był zamożny, ale traktował ją z szacunkiem i starał się zapewnić rodzinie godny byt.
Motyw rodziny został ukazany na przykładzie Marmieładowa oraz jego żony i dzieci. Rodzina była zdecydowanie dysfunkcyjna. Alkoholizm Marmieładowa doprowadził go do upadku moralnego. Mężczyzna nie zarabiał na utrzymanie rodziny, a nawet kradł pieniądze swojej córce Soni, która musiała zająć się prostytucją. Katarzyna Iwanowna zachorowała na gruźlicę i stopniowo traciła kontakt z rzeczywistością. W całej sytuacji, najbardziej poszkodowane były dzieci, które później zmuszała do szaleńczego tańca. Dzieci najpierw przyglądały się kłótniom rodziców, a później zostały zmuszone do występów na ulicy, żeby zarobić pieniądze na utrzymanie rodziny, a nawet były bite, co dostrzegł pewnego dnia Rodion.
Aktualizacja: 2024-10-22 20:42:58.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.