Jednym ze sposobów poznania i porządkowania otaczającej człowieka rzeczywistości jest jego rozum. Kierowanie się nim często wychwalane jest jako cnota i przeciwstawiane na przykład emocjom czy religii. Rozum stał się też ważnym elementem filozofii Kanta, co widać na przykład w dziele Fiodora Dostojewskiego zatytułowanym „Zbrodnia i kara”. Rozum może pomagać rozstrzygać liczne problemy egzystencjalne, ale czasami są to dylematy, w których rozsądek czy chłodna logika nie wystarczają. Przykłady tego widoczne są właśnie w „Zbrodni i karze” Dostojewskiego czy też w balladzie „Romantyczność” autorstwa Adama Mickiewicza.
W powieści Dostojewskiego rozum jest głównym narzędziem poznawania rzeczywistości przez głównego bohatera, Rodiona Raskolnikowa. To na jego podstawie sformułował swoje poglądy dotyczące społeczeństwa, a mianowicie dzieli je na grupę lepszych i gorszych ludzi. Raskolnikow uważa za logiczne, że jednostki wybitne mają prawo eliminować zwykłych ludzi, których życie nie jest nic warte. Zgodnie z takim rozumowaniem Raskolnikow sądził, że jeśli zamorduje lichwiarkę, to nie powinno to w nim wzbudzić żadnych uczuć czy emocji, ponieważ dokona rzeczy słusznej.
Lichwiarka była bowiem w jego przekonaniu osobą złą, a jej śmierć miała być przysługą dla świata. Jednak w trakcie morderstwa rozum zawiódł Raskolnikowa i górę wzięły emocje. Ogarnęła go panika, był zdenerwowany i w każdej chwili groziło to zniszczeniem jego starannie przygotowywanego planu działania. Po zbrodni także emocje rządzą Raskolnikowem, nie rozum, zaczyna więc popełniać błędy, które prowadzą do jego złapania, a których we własnym przekonaniu miał uniknąć, właśnie dzięki rozumowi. Okazał się on niedoskonałym narzędziem do rozwiązywania dylematów egzystencjalnych i zawiódł Raskolnikowa.
Rozum jest niewystarczający w balladzie Mickiewicza pod tytułem „Romantyczność”. Opowiada ona o dziewczynie, która straciła narzeczonego, ale jego dusza odwiedza ją po śmierci. Ludzie w miasteczku, na czele ze starcem, który pyszni się tym, że kieruje się rozumem, nie wierzą Karusi, jednak jej doświadczenie jest prawdziwe. Narrator ballady wskazuje, że nie wszystko da się poznać rozumem i często jest on niewystarczającym narzędziem do rozwiązywania dylematów moralnych, czasami człowiek musi bowiem zaufać swojemu sercu i uczuciom, jak zrobiła to mickiewiczowska Karusia. Takie podejście stało się jednym z elementów manifestu romantycznego i było bardzo charakterystyczne dla tej epoki.
Rozum jest ważnym narzędziem do rozwiązywania dylematów egzystencjalnych, ale nie można zapominać o tym, że często w ludzkim życiu pojawiają się takie sytuacje, w których nie wystarcza on danej osobie i konieczne jest kierowanie się emocjami i odczuciami, które także mogą być pomocne. Widać to chociażby w dziełach romantyków czy w powieści Dostojewskiego.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.