Realizm to tendencja do ukazywania świata przedstawionego w sposób jak najbardziej zbliżony do rzeczywistości. Jako prąd literacki uwidacznia się przede wszystkim w epoce pozytywizmu. Jest przeciwieństwem romantycznego rozumienia sztuki.
Realizm to nurt literacki, który powstał w pozytywizmie. Celem nadrzędnym sztuki realistycznej było jak najwierniejsze odzwierciedlanie rzeczywistości. Opis świata miał być pozbawiony subiektywizmu. Pisarze tworzący w nurcie realizmu niechętnie podchodzili do wszelakich przejawów upiększania czy wprowadzania zmian w opisywaniu świata. Konwencja realistyczna uwidaczniała się przede wszystkim w literaturze i malarstwie.
Na kanwie idei realizmu powstał naturalizm – metoda malarska i literacka, której celem było oddanie rzeczywistości za sprawą szczegółowego naśladownictwa praw natury. W ujęciach naturalistycznych świat i człowiek ukazywane były w taki sposób, który ukazuje prawdziwe fragmenty życia – a więc śmierć, kalectwo, potrzeby fizjologiczne, okrucieństwo. Bardzo często w utworach naturalistycznych uwypuklane były najtrudniejsze sytuacje życiowe – bieda, trudne środowisko, brak perspektyw, które spotykały najniższe klasy społeczne.
Literatura realistyczna w swoich założeniach traktuje dzieło literackie jako sposób na odzwierciedlenie świata w autentyczny, przystający do rzeczywistości, sposób. Odnosi się tym samym do głównych postulatów pozytywizmu, a więc między innymi odrzuceniu elementów fantastycznych czy fikcji.
Twórcy powieści realistycznych dużą wagę przywiązywali do tego, by umieszczać swoich autorów w przestrzeni historycznej – miało to na celu zaprezentowanie uniwersalnych praw świata. Różni to znacząco literaturę realistyczną od wcześniejszych dzieł romantycznych. W tekstach romantycznych bohater literacki bardzo często przejmował rolę nadrzędną, swoim działaniem kształtował rzeczywistość i nadawał jej sens. Bohater realistyczny posiada mniejszy, bardziej przystający do prawdziwego życia, zakres wpływu. Wynika to z faktu, iż jednym z kryterium pisarskich była zasada prawdopodobieństwa. Polegała ona na tym, że porządkowaniu podlegały takie elementy utworu jak miejsce, postacie, wydarzenia i tło wydarzeń. To ostatnie zazwyczaj było bardzo rozbudowane. Szczegółowe panoramy opisywanych społeczności i warstw społecznych miały wiernie oddawać ducha epoki.
Najbardziej popularnym gatunkiem literatury realistycznej była powieść. Autorzy najczęściej posługiwali się narracją trzecioosobową, a narrator był wszechwiedzący. Nie wyrażał on sądów, opinii ani komentarzy na temat obserwowanych zdarzeń. Z tego powodu określa się go mianem „narratora przezroczystego”. Twórcy literatury naturalistycznej uważali się nie za artystów, a za badaczy. Uznawali, że sposób, w jaki opisują rzeczywistość, bliski jest pracy naukowej. W swojej pracy chcieli odzwierciedlać przede wszystkim prawdę o życiu i nie pomijać tematów trudnych ani istotnych społecznie. Chcieli, by świat przedstawiony odpowiadał perspektywie przeciętnego odbiorcy. Z tego powodu bardzo szczegółowo charakteryzowali życiorysy postaci, wygląd oraz miejsca, w których przebywali.
W realizmie dużą rolę przykładano również do prezentacji psychiki bohaterów. Ich wybory oraz trudności przed którymi stają miały być jak najbardziej odpowiadające realnym problemom i bliskie każdemu człowiekowi. Ukazywali zatem nie bohaterów, herosów i wojowników, a zwykłych ludzi i problemy, z jakimi się zmagają.
Realizm w literaturze prezentowany był przez twórców pochodzących z różnych części Europy. W swoich dziełach obrazowali oni środowiska i problemy typowe dla społeczności, z których pochodzą. Wśród najpopularniejszych realistów europejskich wymienić należy:
Autorzy realistyczni w Polsce – podobnie jak pisarze zagraniczni – starali się przede wszystkich uchwycić w swoich dziełach ducha epoki, oddać tło historyczne i społeczne. Do najwybitniejszych pisarzy realizmu w Polsce należą:
Głównym założeniem autorów z nurtu realizmu było jak najwierniejsze odwzorowanie w literaturze otaczającej ich rzeczywistości. Wiele miejsca poświęcali na tworzenie szczegółowych opisów poszczególnych środowisk społecznych. Realizm jako nurt literacki rozpoczął się we Francji – dla autorów francuskich największą wartość literacką stanowiła powieść, jednak równie popularnymi stały się gatunki takie jak opowiadanie czy nowela. Z realizmu rozwinął się nurt zwany naturalizmem, dla którego najważniejszą kategorią stało się opisywanie życia człowieka takim, jakie w istocie jest, bez ubarwień i przemilczeń. Rozwój nurtu realistycznego związany był przede wszystkim z rozwojem naukowym XIX-wiecznej Europy. Autorzy nie uważali się już jedynie za artystów, a przede wszystkim za badaczy. Najważniejszymi narzędziami były dla nich: obserwacja oraz badanie zjawisk występujących na świecie – szczególnie społecznych.