Lew Nikołajewicz hrabia Tołstoj (1828-1910) to rosyjski prozaik, znany zwłaszcza z monumentalnych powieści Wojna i pokój (Война и мир) oraz Anna Karenina (Анна Каренина), krytyk literacki, myśliciel i dramaturg. Określany jako sumienie swej epoki, wywarł trudny do przecenienia wpływ na literaturę światową, a jako twórca tołstoizmu na doktryny społeczne i religijne przełomu XIX i XX wieku, m.in. filozofię Mahatmy Gandhiego. Od roku 1873 był członkiem-korespondentem Rosyjskiej Akademii Nauk, w roku 1900 został honorowym akademikiem w dziedzinie literatury pięknej. Był kilkakrotnie nominowany do Literackiej Nagrody Nobla (lata 1902-1906, kolejnych nominacji odmawiał) oraz do Pokojowej Nagrody Nobla w l. 1901, 1902 i 1909.
Lew Tołstoj - biografia skrócona
Przyszły autor Anny Kareniny urodził się w będącej obecnie muzeum posiadłości Jasna Polana, niedaleko Tuły. Skłonności pisarskie dały o osobie znać gdy miał 12 lat. Rozpoczęte wtedy prowadzenie dziennika kontynuował aż do śmierci (wybór polski: Dziennik, t. 1-2 1973 r.). W latach 1844-1847, planując karierę dyplomaty, studiował na Uniwersytecie w Kazaniu filologię turecką i arabską (przez rok) i prawo. Żadnego z kierunków nie ukończył, zrażając się na całe życie do edukacji akademickiej. Owocem refleksji autobiograficznej była debiutancka powieść Dzieciństwo (Детство, 1852, wyd. polskie w r. 1911 pt. Lata dziecięce). Książka stała się pierwszą częścią trylogii na którą złożyły się Lata chłopięce (Отрочество, 1854) i Młodość (Юность, 1857). W roku 1851 Lew Tołstoj rozpoczął jako ochotnik służbę wojskową w brygadzie artylerii stacjonującej na Kaukazie. Okres ten stał się inspiracją i podłożem dla fabuły nowel i opowieści (np. Wypad (Набег)z 1853 r., Wyrąb lasu (Рубка леса, 1855), niedokończona powieść Kozacy (Казаки)z r. 1863).
Udział w wojnie krymskiej i obronie Sewastopola znalazł odzwierciedlenie w Opowiadaniach sewastopolskich (1855-1856). Jest to sui generis cykl reportaży, w których sceny bitewne przeplatają się ze spostrzeżeniami psychologicznymi. Tołstoj przeciwstawił tu patriotyzm szeregowych żołnierzy dwuznacznym moralnie postawom oficerów - arystokratów. Od romantycznej prozy batalistycznej, np. Bestużewa – Marlińskiego, Opowiadania sewastopolskie (Севастопольские рассказы), podobnie jak utwory o służbie na Kaukazie, odróżnia wyraźna deheroizacja wojny, zwłaszcza jej romantyczno-sentymentalnej wizji, obecnej w propagandzie i malarstwie.
Po odejściu z armii w roku 1856 Pisarz przybywa do Petersburga już jako uznany literat. Obraca się głównie w kręgu pisarzy skupionych wokół pisma Sowriemiennik. W l. 1856-63 powstaje kilka ważnych nowel i opowiadań (Poranek ziemianina (Утро помещика) i Dwaj huzarzy (Два гусара) z r. 1856, Trzy śmierci (Три смерти)z r. 1859, oraz oceniane przez badaczy jako mniej udane opowiadanie Albert (Альберт) i powieść Szczęście rodzinne (Семейное счастие) z l. 1858 i 1859). Autor poruszał aktualne, najważniejsze problemy Rosji: sytuację na wciąż pańszczyźnianej, biednej i zacofanej wsi, emancypację kobiet oraz, ważne w świetle popularności nihilizmu pytanie o istotę sztuki i cywilizacji. Na refleksję moralną i filozoficzną Tołstoja wpływ wywarły reformy wprowadzone po objęciu tronu przez Aleksandra II. Duże znaczenie miały również podróże do Francji, Niemiec, Włoch i Szwajcarii, odbyte w l. 1857 i 1860-61. W roku 1859 Pisarz założył w Jasnej Polanie szkołę dla dzieci swych poddanych. Dla uczniów pisał opowiastki dydaktyczne, wydawał również pismo pedagogiczne Jasna Polana, w którym propagował własny system wychowawczy. W roku 1862 ożenił się z Sofią Bers, córką znanego moskiewskiego lekarza. Żyli wspólnie mimo narastających sporów aż do śmierci Pisarza. Mieli trzynaścioro dzieci.
W l. 1852-62 w twórczości Lwa Tołstoja dominowały niewielkie formy prozy psychologiczno-społecznej. Bohaterowie poszukiwali miejsca w źle urządzonym i niemoralnym świecie. W roku 1860 rozpoczynają się prace nad nieukończoną powieścią Dekabryści (Декабристы, wyd. polskie w l. 1928-29). Tuż potem Twórca przystępuje do pisania epopei Wojna i pokój, która powstaje w l. 1862-69, a ukazuje się od 1867 do 1869 r. (wyd. pol. 1894). Tołstoj zaprezentował własny, nowy i odmienny od walterskotowskiej, wzorzec powieści historycznej. Fabułę osnutą na romansie i przygodzie zastąpił wielowątkową panoramą intelektualnego, społecznego i obyczajowego życia Rosjan w przełomowym momencie historycznym. Losy jednostek i narodu są ściśle sprzężone, jednak rola wybitnych postaci jest niewielka (odmiennie niż w historiografii i literaturze romantycznej). Pisarz minimalizował ją ze względu na swą koncepcję dziejów: uznawał je za proces irracjonalny i żywiołowy, w którym decydującą rolę odgrywa wysiłek całego narodu. Francuski przekład Wojny i pokoju na z r. 1879 rozpoczął epokę światowej sławy Tołstoja. Po zakończeniu monumentalnego dzieła, Pisarz wrócił do pracy nauczycielskiej. W roku 1872 wydał przeznaczony dla szkół ludowych elementarz, a trzy lata później Czytanki rosyjskie z utworami dla dzieci.
Kolejnym wielkim przedsięwzięciem była powieść Anna Karenina, wydana w l. 1873-77, wyd. polskie 1898-1900. Osnową tematyczną dzieła jest koncepcja rodziny oraz prawo do szczęścia osobistego, którego w myśl założeń tołstojowskiej tragicznej wizji życia, nie da się osiągnąć bez naruszenia zastanych norm religijnych i moralnych, co pociąga za sobą cierpienie, a zatem i unicestwienie złudnego szczęścia. Dzięki głębokiej analizie psychologicznej Anna Karenina jest zaliczana do największych osiągnięć klasyki powieściowej literatury światowej.
W roku 1881 Lew Tołstoj doświadczył przełomu światopoglądowego. Zerwał więzi ze światem arystokracji i wyrzekł się przywilejów. Zmianę poglądów wyjaśniał w traktatach i artykułach: Spowiedź (Исповедь) z r. 1879-1880, Na czym polega moja wiara? (В чём моя вера? 1882-4), Co powinniśmy robić? (Так что же нам делать? 1882-6). Podjął próbę stworzenia kodeksu etycznego i religijnego, opartego na autorskiej interpretacji Ewangelii oraz nawiązaniach m.in. do buddyzmu. Swą estetykę przewartościował w tekście Co to jest sztuka (Что такое искусство?, 1897-98), w którym określił się jako zwolennik sztuki nakierowanej na wychowanie, dostępnej zwykłym, pozbawionym wykształcenia ludziom. Odciął się od Cerkwi i wiary prawosławnej, potępiał przemoc i bezduszność władz, głosząc przy tym surowy rygoryzm moralny. Głośna stała się nauka Tołstoja o niesprzeciwianiu się złu przemocą oraz koncepcja moralnego samodoskonalenia się poprzez prowadzenie minimalistycznego życia poświęconego czynieniu dobra.
W l. 80 XIX wieku powstały opowiadania dydaktyczne i opowieści o życiu w rodzinie (Śmierć Iwana Ilicza (Смерть Ивана Ильича) z l. 1884-6, Diabeł (Дьявол, 1889-90), Sonata Kreutzerowska (Крейцерова соната) z r. 1891). Pisarz zajmował się w nich problemami zazdrości, cudzołóstwa i zdrady małżeńskiej oraz braku akceptacji i zrozumienia wśród członków rodziny, demaskując przy tym hipokryzję moralną współczesnych. Również w l. 80 Lew Tołstoj zwrócił się ku teatrowi. Tragedia chłopska Ciemna potęga (Власть тьмы) z r. 1887 ukazuje dramat zbrodni i moc namiętności, komedia Płody edukacji (Плоды просвещения, 1891) ośmiesza natomiast coraz modniejszy spirytyzm, traktowany podobnie jak dziś parapsychologia i medycyna alternatywna. Najgłośniejszą ze sztuk Pisarza jest jednak niedokończony Żywy trup (Живой труп) z r. 1900 (wyd. 1911, wstawiony po polsku w tym samym roku). Dramat przedstawia konflikt wrażliwego sumienia protagonisty – Fiedii Protasowa z kłamstwem oraz bezdusznie stosowanym prawem i zwyczajami. Ostatnią powieścią Tołstoja było Zmartwychwstanie (Воскресение, 1889-99, wyd. osobne 1899, wyd. pol. 1901). Jest to utwór mocno oskarżycielski, z prorocką pasją potępiający niegodziwość i zakłamanie całego ustroju społecznego i politycznego, sprzedajność sądów i urzędników oraz hipokryzję hierarchii cerkiewnej. Odpowiedzią na zalew zła miała być idea moralnego odrodzenia, którą reprezentują główni bohaterowie: książę Niechludow i uwiedziona przezeń Katia Masłowa. W roku 1901 Święty Synod ogłosił ekskomunikę Tołstoja ze względu na głoszone przezeń poglądy religijne, będące w świetle doktryny prawosławnej herezją. Potępieniem despotyzmu i prześladowań podbitych ludów Imperium stały się opowieści Po balu (После бала z r. 1903, wyd. 1911), Hadżi Murat (Хаджи-Мурат, 1904) oraz Za co? (За что?) z r. 1906. Ostatni utwór opowiada o doli powstańca listopadowego, broniąc równocześnie naród polski.
Zamierzając podjąć eremickie życie w samotności, Lew Tołstoj 10 listopada 1910 potajemnie wyjechał z Jasnej Polany. W drodze poważnie zachorował i zmarł 10 dni później na stacji kolejowej Astapowo w guberni riazańskiej.
Lew Tołstoj: życie nasze polega na dążeniu do Boga
Dzieciństwo i wczesna młodość
Lew Nikołajewicz Tołstoj (Лев Николаевич Толстой) urodził się 28 sierpnia (9 września) 1828 w majątku Jasna Polana, 12 kilometrów na południowy zachód od Tuły, 200 kilometrów na południe od Moskwy. Był czwartym z piątki dzieci hrabiego Mikołaja Ilicza Tołstoja (1794-1937), weterana kampanii 1812 r. i księżnej Marii Nikołajewny de domo Wołkońskiej (1790-1830), zmarłej gdy Lew miał dwa lata. Ojciec odszedł siedem lat później. Rodzeństwo pozostawało odtąd pod opieką krewnych. Matka Pisarza była zdaniem uczonych podobna do księżnej Marii z Wojny i pokoju, wiemy również, żepotrafiła wspaniale opowiadać i snuć gawędy. Niestety nie zachował się żaden jej portret – znamy jedynie obrys profilu z ok. 1810 r. Zmarła w roku 1830, w połogu z powodu „gorączki” czyli najprawdopodobniej zakażenia połogowego pół roku po przyjściu na świat córki (o ówczesnym stanie wiedzy medycznej i bezwiednym zakażaniu pacjentek przez lekarzy por. spostrzeżenia i losy węgierskiego lekarza Ignaza Semmelweisa).
Rysy dziadka ze strony ojca – Ilii Andriejewicza – otrzymał jeden z bohaterów Wojny i pokoju, „niepraktyczny” i serdeczny hrabia Rostow. Postać ojca Pisarza przypomina ojca Nikolenki z Dzieciństwa i Lat chłopięcych, oraz Nikołaja Rostowa z Wojny i pokoju, jednak nie można ich utożsamiać. Nikołaj Ilicz Tołstoj był dobrze wykształcony, a jego poglądy nie pozwalały mu na służbę u autorytarnego Mikołaja I. Brał udział w ofensywie armii rosyjskiej przeciwko Napoleonowi, w tym w bitwie narodów po Lipskiem. Dostał się do niewoli francuskiej, z której uciekł, zaś po zawarciu pokoju odszedł ze służby w stopniu pułkownika Pawłogradzkiego Pułku Huzarów. By uniknąć aresztu za długi ojca, gubernatora Kazania, był zmuszony podjąć się pracy w biurokracji. Dziadek Lwa Tołstoja ze strony matki, książę Nikołaj Sergiejewicz Wołkoński, mianowany generałem za czasów Katarzyny Wielkiej, nieco przypomniał rygorystycznego i surowego księcia Bołkońskiego z Wojny i pokoju. Jak pisze G.S. Morrison, najważniejszą postacią w życiu Tołstoja - dziecka była mieszkająca w Jasnej Polanie kuzynka, Tatiana Aleksandrowna Jergolskaja, zwana przezeń "ciocią Toinette". Mimo śmierci rodziców i babci (zmarła 11 miesięcy po ojcu), Pisarz dzieciństwo odmalowywał w barwach bardzo jasnych, czyniąc z niego idyllę, o czym najlepiej świadczy jego debiut - opublikowane pod pseudonimem w piśmie Sowremiennik w r. 1852 Dzieciństwo, dzieło pełne nostalgii za utraconym rajem najwcześniejszych lat życia. Ożywiona w powieściach Dzieciństwo, Lata chłopięce i Młodość klasycystyczna rezydencja, w której urodził się Pisarz niestety nie zachowała się. Lew Tołstoj przegrał ją w karty (sic!) w roku 1854, nowy właściciel rozebrał budynek i wywiózł z Jasnej Polany do wsi Dołgoje. Dom zburzono w roku 1913.
Genealogia i koligacje Pisarza
Ród Tołstojów przypisywał sobie pochodzenie od legendarnego szlachcica czy rycerza, przybyłego z „Nemec”, z „ziemi Cezara”, o imieniu Idris. Miał on przywędrować do Czernichowa w roku 1353 wspólnie ze swymi dwoma synami – Litvinosem (Litvonisem) i Zimonten (Zygmuntem), przyprowadzając ze sobą liczącą 3 000 ludzi drużynę. Taki wariant przekazał hrabia Piotr Andriejewicz Tołstoj, polityk i dyplomata odgrywający dużą rolę za Piotra Wielkiego. Słowo „nemec” było, podobnie jak w Rzeczypospolitej, używane na określenie Niemców, jednak w języku rosyjskim XVII-XVIII wieku miało wciąż znacznie szersze znaczenie, gdyż odnosiło się do cudzoziemca, który nie znał języka rosyjskiego (od „niemoy” – niemy). Indris miał nawrócić się na prawosławie, przyjąć imię Leoncjusz (Leontij), a jego synowie Konstantyn i Fiodor. Wnuk Konstantyna – Andriej Charytonowicz miał otrzymać od wielkiego księcia moskiewskiego Wasyla II przydomek „Tołstyj” czyli „Tłusty”, nastąpiło to po przeniesieniu się Andrieja do Moskwy. Pogańskie imiona protoplastów rodu i okoliczność, że w. r. 1353 w Czernichowie panował Dymitr I Starszy, syn wielkiego księcia litewskiego Olgierda i Marii z Witebska, sugerują, że byli oni Litwinami, przybyłymi z zachodu – z Wielkiego Księstwa. Dokumenty z XIV-XVI w. nie wymieniają jednak żadnego Idrisa, zaś kroniki czernichowskie, na które powoływał się Piotr Andriejewicz Tołstoj zaginęły.
Pierwsze pewne wiadomości o Tołstojach pochodzą z XVII wieku, zatem sam Piotr Andriejewicz – rzeczywisty tajny radca, kierownik tajnej służby cara Piotra I – jest uznawany za historycznego założyciela rodu, zwłaszcza że to właśnie on otrzymał od Piotra Wielkiego tytuł hrabiowski. Wywodzący się z dworiaństwa ród miał liczne koligacje. Autor Zmartwychwstania był przedstawicielem jego gałęzi z tytułem hrabiowskim; do krewnych (kuzynów itp.) należeli np. Fiodor Iwanowicz Tołstoj – awanturnik podróżnik, pułkownik (1813); malarz Fiodor Piotrowicz, słynąca z urody i wdzięku piękność (красавица) Maria Iwanowna Łopuchina , zmarła na gruźlicę w wieku 24 lat, w r. 1803 (portret z 1797 r. pędzla Władimira Borowikowskiego oraz Agrafena Fiodorowna Zakriewskaja (1799-1879), znana z urody dama i muza poetów czasów Puszkina, który wraz z Ewgienijem Baratyńskim i Piotrem Wiaziemskim należał do zafascynowanych nią pisarzy. Na całą Rosję słynny był jej pałac w majątku Iwanowskoje nad rzeką Pachrą pod Moskwą. Jej ojciec, Fiodor Andriejewicz Tołstoj był znanym bibliofilem. Poetą był dalszy kuzyn Lwa Tołstoja, hrabia Aleksy Konstantynowicz. Wspólnym przodkiem autora Anny Kareniny i Aleksandra Puszkina był natomiast admirał Iwan Michajłowicz Gołowin, współtwórca marynarki rosyjskiej za panowania Piotra Wielkiego
Życie światowe i życie umysłowe
Podobnie jak inni potomkowie rodów arystokratycznych, młody Lew Nikołajewicz uczył się w domu. Swego francuskiego guwernera Saint-Tomas wykorzystał jako prototyp postaci St.-Jérôme z powieści Lata chłopięce. Wcześniejszego prywatnego nauczyciela pochodzącego z Niemiec dobrodusznego Reselmana przypomina Karl Iwanowicz z Dzieciństwa. W roku 1841, w pamiętniku ciotki Aleksandry Iliczyny Osten-Saken, w Pustelni Optynskiej, Tołstoj zapisał swój pierwszy zachowany utwór, był to liczący osiem wersów wierz (Cambridge Companion… podaje jednak, że pierwszym zachowanym utworem jest powstała w roku 1851 w Moskwie Historia wczorajszego dnia).
W roku 1843 Pelagia Iliczyna Juszkowa sprowadziła swych osieroconych krewnych do Kazania. „Światowy” dom Juszkowych uchodził za jeden z „najweselszych” w całym mieście; wszyscy członkowie rodziny uwielbiali zabawy, popularność i zewnętrzny blichtr. Tołstoj pisał, że jego „dobra ciocia, istota najczystsza, ciągle mówiła, że niczego nie życzy sobie bardziej, niż bym miał romans z mężatką”, bowiem, jak dodawał, „nic nie kształtuje młodego mężczyzny niż romans z kobietą comme il faut [tak, jak to powinno być]” (fragment ze Spowiedzi).
Myśląc o karierze dyplomatycznej, w ślad za starszymi braćmi Nikołajem, Dymitrem i Siergiejem, Lew Nikołajewicz postanowił rozpocząć studia na Cesarskim Uniwersytecie w Kazaniu, cieszącym się wtedy największą renomą w całym Imperium. Na wydziale matematycznym pracował Nikołaj Łobaczewski, twórca nieeuklidesowej geometrii hiperbolicznej, zaś na wydziale orientalistyki znawca cywilizacji mongolskiej i badacz lamaizmu, wykształcony na Uniwersytecie Wileńskim Józef Szczepan Kowalewski, zesłany do Kazania za przynależność do Filomatów. Adam Mickiewicz wspominał go w wydanym pośmiertnie wierszu z lat uniwersyteckich Jamby na imieninach Józefów: Jeżowskiego i Kowalewskiego. 3 października 1844 roku Lew Nikołajewicz został studentem filologii orientalnej (według ówczesnej terminologii: arabsko-tureckiej). Na egzaminach wstępnych uzyskał dobrą ocenę z niezbędnej do dostania się na orientalistykę znajomości „języka turecko-tatarskiego”. Na studiach uzyskał jednak oceny niedostateczne, nie zdał egzaminu wymaganego do zaliczenia, a w konsekwencji musiał powtarzać program pierwszego roku. By tego uniknąć przeniósł się na wydział prawa, jednak i tam pojawiły się kłopoty z pozytywnymi ocenami z niektórych przedmiotów. Egzaminy niezbędne do zaliczenia roku Tołstoj zdał w maju roku 1846, otrzymując jedną bardzo dobrą, trzy „czwórki” i cztery oceny dostateczne, średnią obliczono na „trzy”. Rozpoczął dzięki temu drugi rok studiów, czyli według ówczesnej terminologii „drugi kurs”. Mimo to, na wydziale prawa Lew Nikołajewicz gościł tylko niecałe dwa lata.
Na studiach interesował się nie tyle jurysprudencją (choć po paru latach bez powodzenia próbował ukończyć prawo jako ekstern), co etyką i literaturą (m.in. proza Laurenca Sterne'a i Dickensa). Szczególnie pociągały go tezy Jean-Jacquesa Rousseau - przyszłe losy i idee zapowiadało zastąpienie krzyża na szyi medalionem z portretem tego właśnie filozofa. Gros czasu poświęcał jednak na zostanie światowym, bywałym gentelmanem, comme il faut, "jak należy": chętnie pił, grał w karty i szukał erotycznych przygód (dziennik rozpoczyna się m.in. od obaw o zarażenie się chorobą weneryczną, z tego powodu bywał nieraz w szpitalach). W roku 1904 wspominał: [N]a pierwszym roku … niczego nie robiłem. Na drugim zacząłem się uczyć … [na wydziale] był profesor Mejer, który … dał mi zadanie – porównanie „Nakaza” Katarzyny z Esprit de lois (O duchu praw) Monteskiusza … praca ta mnie zainteresowała, wyjechałem na wieś, zacząłem czytać Monteskiusza; ta lektura ukazała mi horyzonty bez granic; zacząłem czytać Rousseau i porzuciłem uczelnię właśnie po to, by dalej się kształcić. (B. Eichenbaum, Ze studenckich czasów Lwa Tołstoja).
11 marca 1847 Lew Nikołajewicz znalazł się w kazańskim szpitalu, gdzie 17 marca zaczął prowadzić dziennik, w którym, naśladując Benjamina Franklina, zapisywał stawiane sobie cele i zadania, zwłaszcza na polu samokontroli, zaznaczał sukcesy i porażki w realizacji swych planów, analizował swe wady i braki, sposób myślenia, motywy postępowania. Dziennik z niewielkimi przerwami Tołstoj prowadził do końca życia. Mimo możliwości stałego korzystania z rozmaitych przyjemności, Lew Nikołajewicz poświęcał się również, jak sam to określał „rozmyślaniom” (умствования) o najważniejszych pytaniach dotyczących sensu i celu ludzkiej egzystencji (Bóg, śmierć, miłość, wieczność, szczęście). Jak pisał w Latach chłopięcych, przyzwyczaił się to stałej „analizy moralnej” rozmaitych zdarzeń i swego postępowania, co sprawiło że niszczała świeżość przeżycia i jasność umysłu (привычка к постоянному моральному анализу, уничтожившая свежесть чувства и ясность рассудка). Wskazywał też na trudności z przyzwyczajeniem się to tego, by w kontaktach z ludźmi nie wstydzić się każdego, najprostszego nawet, słowa i działania (привыкнуть не стыдиться за каждое своё самое простое слово и движение). G.S. Morrison pisze, że późniejsze przekonanie Pisarza, że życie ludzkie jest zbyt złożone i nieuporządkowane by można je było poddać regułom takiego czy innego systemu filozoficznego zapewne ukształtowało się ze względu na nietrafione próby "autokorekty" (por. też eseje zawarte w Wojnie i Pokoju, ośmieszające próby tworzenia ogólnych praw dziejowych, opowiadające się zaś nieskończoną różnorodnością i niepoznawalnością przyczyn zdarzeń historycznych). Oprócz tego, Morrison przypomina, że i Wojna i pokój i Anna Karenina wyrażają przekonanie, że etyka nigdy nie może opierać się na "wiecznych" regułach, które należy stosować do poszczególnych przypadków. Według autora tych dwóch dzieł, etyka zależy od wrażliwości, rozwijającej się przez całe życie, jest zatem subiektywna i dynamiczna, zależy od konkretnych ludzi, sytuacji społecznej, od tego co jest hic et nunc. Jasno widać zatem bardzo charakterystyczną dla Lwa Tołstoja niechęć do abstrakcji.
Służba w wojsku, przemyślenia i podróże
Leczenie zakończyło się wiosną 1847 r., wkrótce Pisarz porzucił naukę na kazańskim uniwersytecie i ruszył do przypadłej mu jako spadek Jasnej Polany. Jego aktywność w rodzinnych włościach znalazła odbicie w opowiadaniu Poranek ziemianina. Już wtedy starał się ułożyć "po nowemu" stosunki między wsią a dworem, między "swoimi" chłopami (de iure byli oni w zasadzie jego własnością, podobnie jak ziemia, na której gospodarowali i budowali od wieków domy). W roku 1848 przeprowadził się do Moskwy, bawił również w Tule i stolicy Cesarstwa, oddając się rozrywkom. W tym okresie zaczął pisać (m.in. Dzieciństwo, wydane w r. 1852). Wobec znacznych długów powstałych z powodu hazardu, Lew Nikołajewicz wraz ze starszym bratem Nikołajem wyjechał na Kaukaz i zaciągnął się do wojska. Walczył w górach, m.in. przeciwko Czeczenom, a od roku 1853 uczestniczył w wojnie krymskiej. Na Krymie służył jako młodszy oficer artylerii, broniąc Sewastopola podczas trwającego jedenaście miesięcy oblężenia w l. 1854-1855. Walczył też w bitwie nad rzeką Czernoj stoczoną 4 (16) sierpnia 1855 r.
Hrabia Tołstoj zyskał opinię odważnego oficera, awansował na porucznika, a przy tym stał się sławny. Sława dzielnego żołnierza i doskonałe pochodzenie otwierało przed nim perspektywę awansów i kariery wojskowej. Problemem okazało się napisanie kilku satyrstylizowanych na pieśni żołnierskie. Jedna z nich była poświęcona przegranej podczas bitwy nad rzeką Czernaja. W jej toku generał Nikołaj Andriejewicz Riead błędnie zrozumiawszy rozkaz głównodowodzącego prowadził atak na Wzgórza Fieduchińskie. Pieśń O bitwie nad Czernoj 4 sierpnia 1855 r., wykpiwająca przedstawicieli generalicji, cieszyła się wielką popularnością. Za jej napisanie Tołstoj stanął przed zastępcą szefa sztabu generałem Aleksiejem Abramowiczem Jakimachem. Po szturmie przeprowadzonym 27 sierpnia (8 września) Tołstoj jako kurier ruszył do stolicy. Tam w listopadzie otrzymał przydział do stołecznego oddziału rakietowego, do którego należał do końca służby wojskowej. 26 marca 1856 roku awansował na porucznika. W tym samym czasie ukończył dwa ważne utwory: Sewastopol w maju roku 1855 oraz Sewastopol w sierpniu 1855 r.
Po wojnie krymskiej i rezygnacji ze służby wojskowej, Tołstoj z początku cieszył się dużą popularnością na salonach literackich stolicy Rosji, jednak jego irytująca próżność i indywidualizm sprawiły, że radykalna inteligencja szybko zniechęciła się do niego. Przez całe życie pozostał "anarchistą”, występującym przeciwko dominującym nurtom ideowym. W roku 1857 wyruszył do Paryża. Wyprawa zakończyła się z przyczyn, rzec można, ekonomicznych - przegrał wszystkie pieniądze. Powróciwszy do kraju, doszedł do wniosku, że jego prawdziwym powołaniem jest edukacja, zatem zorganizował szkołę dla dzieci swych chłopów. Po udaniu się w podróż po Europie by studiować myśl pedagogiczną, wydał 12 numerów pisma Jasna Polana (1862-1863), w którym znalazły się m.in. prowokacyjne artykuły: zaprzeczający (wbrew ówczesnemu konsensowi uczonych) istnieniu praw historii Postęp i definicja edukacji oraz Kto od kogo powinien uczyć się pisać? chłopskie dzieci od nas czy my u chłopskich dzieci? (odpowiedź na pytanie jest oczywiście nieintuicyjna).
Doświadczenia wojenne oraz podróże po Europie sprawiły, że Tołstoj zmienił się z wiodącego swobodne i dostatnie życie literata w opowiadającego się za niestosowaniem przemocy uduchowionego anarchistę. Podobną ścieżkę przeszli Michaił Bakunin, Aleksander Herzen i Piotr Kropotkin. Wydarzeniem zapamiętanym na całe życie była publiczna egzekucja, której świadkiem Tołstoj stał się w roku 1857. W liście do przyjaciela Wasyla Botkina pisał, że państwo to spisek, który ma na celu nie tylko wykorzystywać, lecz przede wszystkim deprawować swych obywateli … Wobec tego nigdy nie będę służył żadnej władzy w żadnym kraju. Kolejnych argumentów na poparcie doktryny non-violence (ahimsa) dostarczyła Pisarzowi lektura niemieckiego przekładu Tirukkuṟaḷ (dosł. „święte wersety”). Jest to napisane w klasycznym języku tamilskim dzieło, na które składa się 1330 dystychów (kural), każdy po siedem słów. Tirukkuṟaḷ obejmuje trzy księgi z ujętymi w aforyzmy naukami o cnocie (aram), bogactwie (porul), i miłości (inbam). Punktem wyjścia jest ahimsa połączona z umotywowanym moralnie wegetarianizmem. Filozofię niestosowania przemocy Tołstoj uzasadniał m.in. w Liście do Hindusa z 14 XII 1908 r., adresowanym do Taraka Nath Dasa. List ów był odpowiedzią na dwa listy Dasa, który zwracał się do Pisarza o radę i wsparcie dla indyjskiego ruchu niepodległościowego. List opublikowano w hinduskiej gazecie Free Hindustan. W efekcie młody Mohandas Karamchand Gandhi napisał do słynnego w całym świecie Lwa Tołstoja, zwracając się o radę i zgodę na przedrukowanie Listu do Hindusa w wydawanym przez Gandhiego w Południowej Afryce piśmie Indian Opinion. Podstawą argumentacji Listu… była teza, że jedynie przez zasadę miłości naród indyjski może stać się niepodległym. Tołstoj pisał, że zasada (prawo) miłości jest fundamentem każdej religii znanej ludzkości, zaś jedyną alternatywą dla przemocy rewolucji jest jednostkowa, bezprzemocowa realizacja prawa miłości poprzez strajki, protesty i inne formy pokojowego biernego oporu. W Liście Tołstoj wspomina nie tylko o Tirukkuṟaḷ , lecz również o pismach mnicha hinduskiego Swami Vivekanandy (zob. też o „Tolstoy Farm” – pierwszym aśramie założonym przez Gandhiego w czasach, gdy działał w Afryce Południowej, prowadząc kampanię „trwania przy prawdzie” – satyagraha – skierowaną przeciwko dyskryminacji Hindusów w Transwalu).
W trakcie swej podróży po krajach Zachodu w l. 1860-1861 hrabia Tołstoj poznał m.in. Wiktora Hugo, czytał również dopiero co ukończonych Nędzników (Les Misérables), których wpływ można dostrzec w scenach batalistycznych Wojny i pokoju. Dużą rolę w formowaniu się poglądów politycznych i filozoficznych Pisarza miało spotkanie w marcu 1861 r. z żyjącym na emigracji w Belgii anarchistą i twórcą doktryny mutualizmu Pierrem-Josephem Proudhonem. Tytuł przygotowywanej w tym czasie do druku publikacji Proudhona La Guerre et la Paix Tołstoj wykorzystał jako tytuł swej monumentalnej powieści. Rozmawiano również o edukacji, a Pisarz zanotował, że gdy przypomina sobie rozmowę z Proudhonem, dochodzi do wniosku, że był on jedyną osobą, która w naszych czasach pojmowała znaczenie kształcenia i słowa drukowanego.
Powrót do rodzinnego domu
Po powrocie do Jasnej Polany, Lew Nikołajewicz założył trzynaście szkół dla dzieci chłopskich, w roku 1861 uwolnionych wraz ze swymi rodzicami od poddaństwa. Podstawowe zasady organizacji swych placówek przedstawił w eseju Szkoła w Jasnej Polanie (1862). Niestety inicjatywa okazała się nietrwała, do czego przyczyniły się szykany tajnej policji (por. sprawę "zbyt dobrze prosperującej" księgarni Elizy Orzeszkowej). Mimo trudności i niepowodzeń, zaproponowany przez Tołstoja model edukacji demokratycznej stał się bezpośrednim wzorcem m.in. dla Summerhill School, założonej w r. 1921 przez szkockiego pisarza i pedagoga Alexandra Sutherlanda Neilla.
23 września 1862 roku Lew Tołstoj pojął za żonę młodszą od siebie o szesnaście lat Sofię Andriejewnę Behrs, córkę znanego w Moskwie lekarza, służącego na dworze carskim. Na decyzję o małżeństwie wpływ miała śmierć brata Pisarza, Mikołaja w roku 1860. Para doczekała się trzynaściorga dzieci, m.in. kompozytora i etnomuzykologa Siergieja (1863-1947) oraz pisarza Ilię (1866-1933). Sofia Andriejewna, znana jako Sonia, z wielkim zaangażowaniem pomagała mężowi w pracy pisarskiej, m.in. nad Wojną i pokojem i Anną Kareniną. Zajmowała się nie tylko sprawami finansowymi, korespondencją i edycją, lecz również przepisywała kolejne wersje tekstu, w miarę uzupełnień i poprawek nanoszonych przez Lwa Nikołajewicza. Z początku wspólne życie układało się dobrze, jednak z czasem pojawiły się poważne konflikty, narastające wraz z coraz bardziej radykalnymi poglądami Pisarza, pragnącego żyć w dobrowolnym ubóstwie (m.in. plany odrzucenia odziedziczonych dóbr, zrzeczenie się majątkowych praw autorskich). Historia pary z Jasnej Polany jest chyba najlepiej w dziejach udokumentowanym procesem konfliktu małżeńskiego (obie strony sporu prowadziły dzienniki, którymi się wymieniały (!) i które komentowały). Relacje Tołstojów pogarszały się stopniowo, począwszy od sprzeczek aż po pogłębiającą się alienację i wzajemne niezrozumienie. Pod koniec lat 90. sytuacja stała się jeszcze gorsza ze względu na zazdrość Lwa Nikołajewicza o znajomość Sofii Andriejewny z kompozytorem Siergiejem Iwanowiczem Taniejewem. W roku 1897 z powodu jej życzenia wyjazdu na próbę do Taniejewa, Pisarz listownie przedstawił żonie pięć wariantów rozwiązania zaistniałej sytuacji, wśród których znalazł się też rozwód. Oprócz tego, Tołstoj opracował przypominający regułę zakonną "plan życia" dla swej rodziny, w myśl którego należało część dochodów przeznaczyć na ubogich i szkół, zaś własne życie (jedzenie, odzież itd.) zdecydowanie uprościć, kierując się minimalizmem. Domagał się też sprzedaży "wszystkiego co zbędne", np. fortepianu, mebli, powozów. Całkowicie nie odpowiadało to żonie, walczącej z mężem - ascetą o finansową przyszłość ich licznego przecież potomstwa. Trzeba jednak pamiętać, że choć pełne sporów, małżeństwo trwało przez niemalże pół wieku. Co ciekawe, z młodszą siostrą Sofii Andriejewny planował ożenić się starszy brat Pisarza, Siergiej, jednak jego potajemny ślub z cygańską śpiewaczką Marią Michałowną Szyszkiną (miał z nią czworo dzieci), udaremnił te plany.
Od mroku do światła
Po zakończeniu pracy nad Anną Kareniną Tołstoj znalazł się w stanie kryzysu emocjonalnego i egzystencjalnego (zob. Spowiedź z r. 1884). Jakiekolwiek działanie wydawało się pozbawione sensu w obliczu nieuchronnej śmierci, jednak Pisarz, przede wszystkim pod wrażeniem pobożności "ludu", skierował uwagę ku religii. Bardzo szybko zniechęcił się do Cerkwi i innych Kościołów chrześcijańskich, uznając je za instytucje zdegenerowane i fałszujące objawienie Chrystusa. Tołstoj uznał wtedy, że to on, samodzielnie, odkrył prawdziwe orędzie Jezusa z Nazaretu, a zrzuciwszy z siebie paraliżujący lęk przed kresem życia, stał się apostołem nowej, stworzonej przez samego siebie, religii.
Po napisaniu Anny Kareniny i kryzysie duchowym powstaje szereg przypowieści moralnych dla "ludu" (Gdzie miłość tam i Bóg, 1885; Czym żyją ludzie? napisana w r. 1882, Ile ziemi potrzebuje człowiek? (1885)). Dla czytelników wykształconych Tołstoj tworzy dzieła łączące realizm z dydaktyzmem. Sukcesem okazała się np. Śmierć Iwana Ilicza (1886). Jako rachunek sumienia i autorefleksję Pisarza, świadomego, że nie realizuje w pełni swych nauk, można interpretować powstałego w r. 1898 Ojca Sergiusza. W roku 1899 ukazało się Zmartwychwstanie. Dochody z praw autorskich Tołstoj wykorzystał na sfinansowanie podróży członków prześladowanej przez władze wysiedlonej za Mikołaja I do Zakaukazji sekty Duchoborców do Kanady. Ich poglądy były bliskie pisarzowi (odrzucenie Cerkwi, ikon, liturgii, pacyfizm chrześcijański). Bohaterem Zmartwychwstania jest żyjący bezczynnie arystokrata Dmitrij Niechludow (nazwisko sygnalizuje rysy autobiograficzne postaci). Jako członek ławy przysięgłych rozpoznaje w oskarżonej - prostytutce Katiuszy Masłowej kobietę, którą kiedyś uwiódł, czego skutkiem było rozpoczęcie przez nią przestępczego życia. Masłowa zostaje zesłana na Syberię, Niechludow rusza za nią, postanawiając, że poprosi ją o rękę. Spotyka się nie tylko z odmową lecz i zarzutem obłudy - dawniej Katiusza dała mu grzeszną rozkosz, teraz powraca do niej by dała mu zbawienie. Mimo to, Dmitrij doświadcza przebudzenia duchowego - pojmuje doktrynę Tołstoja, zwłaszcza nonsensowność osądzania innych. Mimo interesującej satyry duchownych i sądownictwa, powieść uchodzi za znacznie słabszą niż Wojna i Pokój i Anna Karenina (G.S. Morrison). Już po śmierci Pisarza odkryto rozmaite niewydane dzieła, w tym wysoko oceniane, przypominające jego wczesne utwory związane z Kaukazem i Wojną Krymską opowiadanie Hadżi - Murad z r. 1904.
Objawienie bez Kościoła
Co prawda Lwa Tołstoja rodzice ochrzcili w Cerkwi prawosławnej, jednak w młodości zdawał się być indyferentny. Jednak już w wieku 27 lat zapisał w dzienniku, że po rozmowie o Bogu, powziął myśl, której był gotów poświęcić całe życie. "Myślą tą było założenie nowej religii, odpowiadającej rozwojowi ludzkości, religii Chrystusa, jednak oczyszczonej z tajemniczości i wiary, religii praktycznej, takiej która nie obiecuje szczęścia w przyszłości, lecz daje je już na ziemi”.
Tołstoizm (Толстовство) opierał się na imperatywach moralnych Pisarza, zwłaszcza dwóch aksjomatach: minimalizmu - prostoty życia (oпроще́ние) oraz nie sprzeciwiania się złu przemocą (ненасилие, non-violence). Tę ostatnią uznawał za wyrażoną w wielu fragmentach Ewangelii, dopatrując się właśnie w niej jądra nauki Jezusa Chrystusa oraz buddyzmu. Podstawowe znaczenie miała interpretacja Ewangelii dokonana przez samego Tołstoja, zwłaszcza Kazania na Górze i polecenia miłowania nieprzyjaciół. Istotą chrześcijaństwa - zdaniem Pisarza religii całkowicie praktycznej, nastawionej na bliźniego - była zasada "bądź dobrym i nie sprzeciwiaj się złu przemocą” (Будь добрым и не противодействуй злу насилием, jak pisał w Prawie przemocy i prawie miłości (Закон насилия и закон любви), 1908). W związku z takim rozumieniem przesłania chrześcijaństwa pozostawała też stworzona przez Tołstoja ideologia nie odwołującego się do przemocy anarchizmu, którą można określić jako anarchizm połączony z racjonalistyczną wizją chrześcijaństwa (w miejsce rewolucji znoszącej państwo - dobrowolne odstąpienie od realizacji obowiązków publicznych, np. służby wojskowej, swoisty bojkot).
Doktryna religijna Twórcy nie powstała w oparciu o studium Nowego Testamentu, tym bardziej nie przez "odkrycie" dawnej myśli chrześcijańskiej (tą zajmowało się prawosławie i teologia zachodnia). Tołstoj czerpał i pozostawał pod wpływem rozmaitych wierzeń i filozofii, m.in. brahmanizmu, buddyzmu, taoizmu i nauk Konfucjusza, islamu a oprócz tego Platona i Sokratesa, stoicyzmu greckiego i rzymskiego, Immanuela Kanta i Artura Schopenhauera.
Nałożona w roku 1901 przez Święty Synod ekskomunika z punktu widzenia prawa kanonicznego wydaje się w pełni zasadna. Poglądy Pisarza zawierały w sobie rozmaite, poważne herezje np. trynitarne, co do istoty misji Jezusa w świecie i Jego natury, sakramentów itp. Niczym Marcjon Tołstoj odrzucił Stary Testament i większość Nowego, a nauczywszy się greki biblijnej, przygotował własną "poprawioną" wersję Ewangelii. Zanegował bóstwo "człowieka Jezusa", w którym widział mądrego nauczyciela, który odkrył prawdę o moralności ludzkiej. G.S. Morrison zauważa też, że odrzucenie przez tołstoizm obrzędów kontrastuje z postawą Pisarza wyrażoną w Annie Kareninie, w której religia co prawda nie jest ujmowana jako wiara w dogmaty (ortodoksja), lecz jest elementem tradycyjnego sposobu życia.
Poza córką Aleksandrą, którą Pisarz uczynił swą spadkobierczynią, członkowie rodziny w najlepszym razie dystansowali się od nauk Lwa Nikołajewicza, czasami pojawiała się wrogość i irytacja, np. ze względu na przyjazdy uczniów, którym przewodził Władimir Gregoriewicz Czertkow.
Prawosławna contra
Poglądom autora Wojny i pokoju na religię, zwłaszcza na prawosławie, sprzeciwiali się podejmujący z nim polemikę intelektualiści rosyjscy. Należał do nich m.in. historyk Cerkwi Konstantin Pobiedonoscew, Władimir Sołowjow, historyk i teolog Georgij Florowski, filozof Nikołaj Bierdiajew oraz prezbiter, święty Cerkwi Prawosławnej Jan Kronsztadzki, będący również kandydatem teologii (kandydat nauk to rosyjski odpowiednik doktora). Sołowjow uznawał, że ataki Tołstoja na Cerkiew rosyjską są w najlepszym wypadku niemerytoryczne, gdyż wynikają z ignorancji; w jednym z listów pisał: "przeczytał ostatnimi dniami W czym moja wiara. Czy to dziki zwierz ryczy na puszczy?" (На днях прочёл Толстого „В чём моя вера“. Ревёт ли зверь в лесу глухом?). W liście to Tołstoja z 28 lipca 1894 r. Sołowjow pisał, że cały ich spór można sprowadzić do jednego punktu - zmartwychwstania Jezusa Chrystusa. Po próbach przekonania Pisarza do prawosławia, Władimir Sołowjow pisze Trzy rozmowy (Три разговора), zdecydowanie krytykujące poglądy adwersarza. W przedmowie porównuje chrześcijaństwo Tołstoja do praktyk jednej z sekt staroobrzędowców – Dyrników (Ды́рники), których modlitwa i w praktyce cała wiara ma sprowadzać się do powtarzania „chato moja, dziuro moja, ratuj mnie” (Изба моя, дыра моя, спаси меня, dziura - otwór w ścianie służył do odmawiania modlitw w przepisany sposób).
Sołowjow twierdził, w świetle teologii Ojców Kościoła i Soborów Powszechnych w pełni zasadnie, że u Tołstoja słowa takie jak "chrześcijaństwo" czy "ewangelia" mają całkowicie heterodoksyjne znacznie, zaś jego nauki są in toto wrogie wierze chrześcijańskiej. Według Sołowjowa, zwolennicy Pisarza mogliby głosić swe nauki otwarcie, bez zacierania natury doktryny, po prostu ignorując obcego im Chrystusa jako Boga Wcielonego i zmartwychwstałego, tym bardziej że ich wierzenia nie opierają się na Tradycji Kościoła czy innych powagach, lecz są uzasadnieniem same dla siebie, są zamkniętym systemem. Trafna zdaje się być uwaga Sołowjowa, że jeśli zwolennicy hrabiego Tołstoja mieliby odwoływać się rzetelnie do jakiejś postaci z dziejów religii, najbliżej byłoby im nie do Jezusa Chrystusa, lecz do Buddy.
Sołowjow wywodził też, że doktryna nie sprzeciwiania się złu prowadzi do unikania realnej pomocy jego ofiarom. Opiera się na błędnych wyobrażeniach o złu jako złudzeniu albo złu jako jedynie braku dobra, pewnej pustce w świecie. Jednakże zło jest realne, jego krańcowym przejawem w świecie fizycznym i życiu ludzkim jest śmierć - sprowadzona w świetle prawosławia przez grzech Prarodziców. W obliczu śmierci niejako "marnieją", stają się mało ważne takie czy inne dobre czyny ludzkie, tak w perspektywie indywidualnej jak i społecznej (a do tych obszarów ograniczają się zwolennicy Pisarza). Sołowjow wskazywał, że pełne zwycięstwo nad złem to zwycięstwo nad śmiercią, zaś takim zwycięstwem jest unikalne w dziejach Zmartwychwstanie Chrystusa (jako fakt historyczny, zdarzenie w konkretnym miejscu i czasie, poświadczone - „jak oznajmia pismo", secundum scripturas). Oprócz tego, nietrafna okazuje się w świetle prawosławia wiara w postępowanie w zgodzie z głosem własnego sumienia jako warunek wystarczający dla realizacji wskazań Ewangelii w praktyce codziennego życia ludzkiego. Sołowjow zaznaczał, że oczywiście głos sumienia jest dany przez Boga, ostrzega też przed popadnięciem w grzech - zatem zło, lecz nie wskazuje samodzielnie co i jak czynić (wymiar praxis, pozytywny). Oprócz sumienia potrzebne jest Objawienie, łaska boska, pozwalająca czynić dobro (por. fragment żydowskiej modlitwy paschalnej: błogosławiony jesteś Panie Boże, królu wszechświata, który nas pobłogosławiłeś przykazaniami twymi).
Odejście i pamięć
Dwa lata przed nieoczekiwaną śmiercią na stacji kolejowej Tołstoj zapisał w swym dzienniku pod datą 22 stycznia 1909, że odwiedził go biskup Cerkwi Prawosławnej. Jego wizyta okazała się o tyle zaskakująca i niemiła, że prosił, Pisarza był dał znać, gdy będzie już u kresu życia (!). Sam Tołstoj widział w tym, może niezbyt słusznie, celowy zabieg kapłana, obliczony na przekonanie społeczeństwa, że Pisarz przed śmiercią wyspowiadał się i przyjął Eucharystię, tym samym wrócił do prawosławia. Lew Nikołajewicz zadeklarował jednak zdecydowanie, że ani jednać się z Cerkwią ani przyjmować Komunii na łożu śmierci nie może. Stwierdzał kategorycznie, że nie wolno mu tego uczynić podobnie, jak nie wolno mu u kresu życia oglądać sprośnych obrazków (похабные картинки) lub mówić nieprzyzwoitych rzeczy (похабные слова). Zaznaczał też, że właśnie dlatego cokolwiek by nie mówiono o jego pokucie to kłamstwo (... всё, что будут говорить о моем предсмертном покаянии и причащении, — ложь). Nietrudno dostrzec że do Kościoła (zdaje się, że tak samo odniósłby się do wizyt księdza lub pastora) miał stosunek zdecydowanie negatywny, tak do ludzi jak i do doktryny (analogia do sprośnych, bezwstydnych rozmów i rysunków).
Jasną Polanę Tołstoj opuścił 28 października (10 listopada) 1910 roku. Już wcześniej groził rodzinie, że odejdzie od nich na zawsze. Wpierw udał się do żyjącej jako mniszka siostry, jednak gdy bliscy dowiedzieli się gdzie przebywa, ruszył dalej. W pociągu Pisarz dostał wysokiej gorączki, na niewielkiej stacji Astapowo zaniesiono go do domu zawiadowcy. Zmarł 7 (20) listopada 1910 roku na zapalenie płuc, nie wiedząc, że na stacji zebrał się już tłum reporterów. Agonia i cierpienie żony, której nie dawano przystępu do łózka umierającego, stały się jednym z pierwszych „wydarzeń medialnych” o światowym zasięgu.
Zgodnie z ostatnią wolą Pisarza pogrzeb odbył się 10 (23) listopada 1910 roku w Jasnej Polanie, na skraju leśnego wąwozu, gdzie w dzieciństwie Pisarz z bratem szukał "zielonego patyczka", który miał moc uczynienia wszystkich ludzi szczęśliwymi. Gdy trumna znalazła się już w grobie, wszyscy żałobnicy z czcią uklękli. Jedynym, który nadal stał był pełniący rolę cenzora oficer policji z Moskwy. Jednak i on ukląkł, gdy usłyszał krzyk "Policja, na kolana". Na wieść o śmierci Tołstoja w Rosji organizowano pochody i demonstracje studentów i robotników, idących z portretami zmarłego. W Moskwie i Petersburgu ustała praca w kilku fabrykach. Odbywały się zebrania, spotkania, wydawano ulotki, organizowano wieczory ku czci Pisarza oraz koncerty. Na czas żałoby zamykano kina i teatry, przestały też działać liczne księgarnie i sklepy. W roku 1912 powstał półgodzinny film Odejście wielkiego starca (Уход великого старца) w reżyserii Jakowa Protazanowa. Film oparto na świadectwach o ostatnim okresie życia Pisarza, wykorzystując przy tym fragmenty dokumentalne. Reakcje rodziny i bliskich znajomych zmarłego były jednak tak negatywne, że film nie był dystrybuowany na terytorium Rosji.
W Rosji powstały cztery muzea poświęcone autorowi Anny Kareniny i jego twórczości. Siedziba rodu w Jasnej Polanie wraz z kompleksem otaczających ją lasów, pól, sadów to muzeum – rezerwat (музей-заповедник). Jego filią jest muzeum - dom Lwa Tołstoja we wsi Nikolskoje-Wiaziemskoje. Ochroną państwa objęto też dom w Moskwie na ul. Lwa Tołstoja 21, przekształcony, ponoć na mocy osobistego polecenia Lenina, w muzeum. Taki sam status ma dom na stacji Astapowo przy kolei Moskiewsko-Kursko-Donbaskiej (obecnie stacja Lew Tołstoj kolei południowo-wschodniej). Ważnym ośrodkiem naukowym jest największe muzeum poświęcone Pisarzowi, znajdujące się w Moskwie przy ul. Preczistenka 11/8. Pomniki wzniesiono się m.in. w Moskwie, Tule (stolicy guberni, w której urodził się Pisarz), Puszkino, Orenburgu i Piatigorsku.
W Imperium Rosyjskim, w ciągu trzech dekad poprzedzających dojście do władzy bolszewików, łączny nakład wyniósł 10 milionów egzemplarzy książek Tołstoja w dziesięciu językach. W latach 1918-1986 w ZSRR miało miejsce 3199 wydań w łącznym nakładzie 436,261 mln egzemplarzy w 114 językach. Tym samym Tołstoj stał się pisarzem wydawanym w Związku Radzieckim najczęściej i w największych nakładach.
Wokół dorobku literackiego Lwa Tołstoja
Proza autora Wojny i pokoju stanowiła nowy etap rozwoju rosyjskiego i światowego realizmu. Łączyła klasyczną powieść XIX stulecia i prozę XX wieku. Oprócz tego, Pisarz wywarł znaczy wpływ na rozwój europejskiego humanizmu, zwłaszcza tego dystansującego się od teologii Kościoła katolickiego i Cerkwi. Zdaniem historyka filozofii rosyjskiej Wasilija Zenkowskiego, znaczenie Tołstoja dla filozofii, zarówno rosyjskiej jak i światowej, wynika z podjęcia się przezeń misji stworzenia kultury opartej na religii oraz daniu świadectwa własnej próby wyswobodzenia się z sekularyzmu (zob. Философские взгляды Л. Н. Толстого (Poglądy filozoficzne Lwa Tołstoja).
Jak pisze Gary Saul Morrison, czytelnicy Tołstoja zwykle zgadzają się ze spostrzeżeniem brytyjskiego poety i krytyka literackiego z XIX stulecia Matthew Arnolda, który deklarował, że powieść, która wyszła spod pióra Lwa Tołstoja to nie dzieło sztuki lecz fragment życia (a novel written by Tolstoy is not a work of art but a piece of life). Morrison przytacza również opinię Isaaka Babela: gdyby świat mógł sam siebie opisać, pisałby jak Tołstoj. Rzeczywiście, wydaje się że proza autora Anny Kareniny jest wolna od wszelkiej "sztuki", od śladów warsztatu. Krytycy podkreślali zwłaszcza jego zdolność do dostrzegania i obserwowania najmniejszych nawet zmian w ludzkiej świadomości i utrwalania trudnych do uchwycenia dla innych ruchów ciała. To, co inny powieściopisarz ująłby w jeden akt świadomości, Tołstoj rozkłada na ciąg "maleńkich kroków".
Pierwszy ze szkiców o oblężeniu twierdzy Sewastopol w czasie wojny krymskiej, Sewastopol w grudniu, sławił męstwo prostych żołnierzy, doczekał się pochwały cara. Drugi szkic, Sewastopol w maju, stosuje jako jeden z pierwszych w dziejach literatury technikę strumienia świadomości (fragment o żołnierzu, którego za chwilę zabije pocisk). Słynne jest zakończenie opowiadania, w którym po uwadze, że żadna z postaci nie jest prawdziwie bohaterska, następuje deklaracja, że prawdziwym bohaterem utworu jest prawda, prawda, którą pisarz kocha całą duszą, która była, jest i będzie na zawsze piękna. Alain Besançon pisze, że w rosyjskim mamy dwa słowa oznaczające „prawdę”. Słowo „prawda” oznacza nie tylko prawdę w naszym rozumieniu (aletheia, veritas, zgodność sądów z rzeczywistością), lecz również sprawiedliwość oraz bogobojnie postępowanie (Bóg – Droga, Prawda i Życie). Prawda pozytywna to istina. To ona może być przez człowieka dociekana, weryfikowana, ona jawi się „naocznie”. Jednakże jest czymś mniej dostojnym niż „prawda”. Nie mają większego znaczenia jej zniekształcenia … ponad nią lśni „prawda” jako schronienie (A. Besançon, Święta Ruś, s. 36).
W opowiadaniu Lucerna: ze wspomnień księcia Niechludowa (1857) Pisarz wykorzystał formę osobistego dziennika, który informuje o zdarzeniach, a przede wszystkim zawiera rozważania o ich ponadczasowym znaczeniu oraz przedstawia refleksję nad samym procesem powstawania rozmyślań. W Trzech śmierciach z r. 1859 jedynym łącznikiem między trzema opisanymi w opowiadaniu wydarzeniami (śmierć dobrze urodzonej kobiety, śmierć chłopa, śmierć drzewa) jest transcendentna świadomość narratora. Tołstoj chętnie opisywał znane czytelnikowi praktyki społeczne z perspektywy "naiwnego obserwatora", który nie bierze ich za oczywistość i, mimo swej pozornej bezrefleksyjności, zachęca do zastanowienia się na ich sensem (por. opowiadanie Bystron0gi z r. 1863, przejrzane i wydane w r. 1885, również Kozacy z 1863)
Garry S. Morrison podaje, że również po latach, gdy sam Pisarz określał swe najlepsze powieści mianem "błahostek", nie mogących się równać z twórczością religijną, goście Jasnej Polany wspominali o skrępowaniu i niezręczności, wywołanych stałym wrażeniem, że Tołstoj przenika ich myśli, wie to, czego nigdy mu nie powiedzieli. Wśród swych zwolenników cieszył się wielką charyzmą, przypisywano mu moce niemalże boskie, widząc w nim herosa - Nestora prowadzącego tytaniczną walkę z ograniczeniami kondycji ludzkiej (Morrison, ciekawe są tu, przynajmniej zewnętrzne podobieństwa posuniętego już w latach Pisarza do starców z monasterów, do których tłumnie ciągnęli pielgrzymi). Fiodor Dostojewski jeszcze w r. 1876 zauważył, że Lew Tołstoj wyróżnia się tym, że oprócz samej ars poetica zna też w najdrobniejszych szczegółach przedstawianą przez siebie rzeczywistość, czy to współczesną czy historyczną. Władimir Nabokow w swych Wykładach o literaturze rosyjskiej pisał, że Tołstoj to największy i jedyny geniusz współczesnej Europy, największa duma Rosji, człowiek, którego jedynym imieniem jest dobroduszność, pisarz wielkiej czystości i świętości. Za swego mistrza i nauczyciela uważali Tołstoja zachodni pisarze-humaniści, w tym Bernard Shaw oraz Heinrich i Thomas Mann. Jako „największego powieściopisarza” określiła go też Virginia Woolf, jednak Arthur Conan Doyle skarżył się w jednym ze swych artykułów na „niespójność konstrukcji" oraz "nierozsądny i niepraktyczny mistycyzm” (… I am repelled by his looseness of construction and by his unreasonable and impracticable mysticism. (My favourite novelist and his best book).
Dzieła niewielkie lecz warte uwagi
Oprócz monumentalnych powieści i pism religijnych, Tołstoj tworzył również doskonałe opowiadania. Ważny i owocny na tym polu okazał się rok 1856. Po opublikowaniu cyklu opowiadań z lat wojny krymskiej, a równolegle z pracą nad ostatnią częścią autobiograficznej trylogii Młodość, Pisarz kontynuuje albo podejmuje pracę nad czterema nowelami. Oprócz Opowiadań wojennych i nowych utworów czerpiących z doświadczeń służby wojskowej (Zamieć, Zdegradowany), powstają diametralnie odmienne nowele Dwaj huzarzy oraz Poranek ziemianina. Jak pisze Ryszard Łużny, temat Zamieci jest jeszcze mocno związany z prozą o Sewastopolu i Kaukazie, z rzeczywistym zdarzeniem z życia Pisarza. Oprócz tego, nowela jest utrzymana w duchu obrazka rodzajowego, typowego dla rosyjskiej prozy l. 50 XIX wieku, podążającej za wskazówkami „szkoły naturalnej”, a zwłaszcza tzw. opowiadania myśliwskiego (Opowiadania…, s. XXXII-XXXIII). Novum widać w Dwóch huzarach. Narrator ironicznie deprecjonuje współczesność, a przykład równolegle rozwijających się losów dwójki tytułowych kawalerzystów służy do opowiedzenia dziejów rodziny ziemiańskiej na dwóch, oddzielonych półwieczem, etapach jej historii. Od sceptycznie ocenionej współczesności o wiele lepsze jawią „stare dobre czasy” dziadków żyjących na przełomie XVIII i XIX wieku. Odejście od „niemiłej” i banalnej współczesności ku dziejom, oraz idealizacja tego co „dawne” za pomocą heroizacji i dowartościowywania moralnego wskazują na skierowanie się Tołstoja ku prozie historycznej, czerpiącej m.in. z bogatej tradycji własnego rodu (Ryszard Łużny [w:] Opowiadania…, s. XXXIII).
Poranek ziemianina to fragment zaniechanej jeszcze w stadium wstępnym powieści ziemiańsko-chłopskiej, który następnie Tołstoj potraktował jako autonomiczny utwór nowelistyczny. Mamy tu do czynienia z „historią jednego dnia”, służącą uogólnieniu doświadczeń osobistych Twórcy oraz przetwarzającą fakty z jego biografii. Na autobiograficzność wskazuje nie tyle sama narracja w pierwszej osobie, lecz m.in. relacja pomiędzy fikcyjną a realną „ciotunią”, stanowiące stały znak autobiograficzności nazwisko Niechludow, patronimik Nikołajewicz oraz związane z tradycją rodu imię Dymitr (ibidem, s. XXXIV). W ciągu jednego dnia rozgrywa się konfrontacja obmyślonego przez tytułowego ziemianina programu rozwiązania kwestii chłopskiej (niebawem nadejdzie zniesienie poddaństwa) oraz realiów społecznych, obyczajowych i gospodarczych wsi rosyjskiej. Pisarz przeciwstawia szlachetny humanitaryzm właściciela, połączony z całkowitym brakiem doświadczenia w kierowaniu sprawami swych włości, bierności, podejrzliwości i nieufności poddanych chłopów, których wady i zalety mają być warunkowane „biologią” i „ekonomiką” (ibidem, s. XXXIV). Ostatecznie obie strony pozostają na swoich pozycjach, jednak opowiadanie akcentuje przegraną i zniechęcenie dziedzica. Poranek… to pierwszy utwór Tołstoja pokazujący realia wsi rosyjskiej. Wcześniejsze utwory wprowadzały jedynie typy ludowe, zwłaszcza chłopskie, w warunkach służby w armii lub życia na pańskim dworze. Autentyzm Poranka… opiera się zarówno na wiernym oddaniu rzeczywistości życia wiejskiego jak i na realistycznym podejściu do kreacji postaci. Sylwetki ludzkie są budowane jako prawdziwe od strony psychologicznej i obyczajowej, Pisarz umiejętnie oddał m.in. ludowe spojrzenie na świat i stosunki międzyludzkie (por. opowiadanie Polikuszka, powstałe w l. 1861-62 oraz naturalistyczny dramat „ludowy” Potęga ciemnoty z r, 1886). Można powiedzieć, że w Poranku… w formie zalążkowej znalazły się ulubione i główne idee i obrazy z kolejnych dzieł Tołstoja: odkrycie prawdy o sensie ludzkiego życia, miłość i dobre uczynki jako istota szczęścia, wizja przyszłości własnej i zbiorowej w końcowej scenie z fortepianem (R. Łużny [w:] Opowiadania…, s. XXXV, o Polikuszce: s. XLIV-V).
W roku 1858 ukazało się „wybitnie Tołstojowskie” opowiadanie Trzy śmierci. Widać w nim wyraźnie główne walory późnej, klasycznej twórczości Pisarza. Życie człowieka – zatem podstawową problematykę egzystencjalną – oglądamy tu z perspektywy jego ostatniego etapu: starości, choroby i śmierci. Ustawione paralelnie sceny umierania inteligentki – dziedziczki, chłopa-woźnicy i drzewa zostały powiązane symbolicznie, a przy tym w prawdopodobny i naturalny sposób rzucone na szersze, choć oszczędnie nakreślone tło pejzażowe, obyczajowe i topograficzne. Podmiot wypowiadawczy nie konkretyzuje się, brak śladów jego obecności, niemalże brak ingerencji autorskiej (ogólniejszych refleksji, wstawek teoretycznych czy dygresji), środkiem wyrazu jest system scen, sytuacji i postaci (R. Łużny [w:] Opowiadania…, s. XXXVII). Trzy śmierci są zbliżone do konwencji paraboli, oszczędnej czy wręcz ascetycznej w obszarze środków wyrazu przypowieści, która mimo to jest bardzo pojemna, odsyłając ku refleksji religijnej i filozoficznej (ibidem). Po raz pierwszy u Tołstoja pojawia się to, co stanie się wraz z biegiem lat głównym nurtem jego pisarstwa: wspomnianą już ascezę środków wyrazu, ich elementarność, komunikatywność form wypowiedzi, doskonałość warsztatu oraz powagę poruszanych problemów moralnych, religijnych i estetycznych (R. Łużny, ibidem).
Rafał Marek, 15.01.2022
Literatura:
Artykuł biograficzny w Wikipedii (j. ang., j. ros.): https://en.wikipedia.org/wiki/Leo_Tolstoy (stamtąd cytaty rosyjskie).
Alain Besançon, Święta Ruś, przekł. Łukasz Maślanka, Teologia Polityczna, Warszawa 2015.
Garry Saul Morrison, s.v. Leo Tolstoy, Encyclopedia Britannica, 5 Sep. 2021, https://www.britannica.com/biography/Leo-Tolstoy
Lew Tołstoj, Opowiadania i nowele. Wybór, oprac. Ryszard Łużny, BN II 217, Ossolineum, Wrocław et al. 1985.
Donna Tussing-Orwin (red.), The Cambridge Companion to Tolstoy, Cambridge University Press, Cambridge 2002.