Tadeusz Różewicz (1921-2014) był poetą, prozaikiem i dramaturgiem, znanym m.in. jako autor Kartoteki. W roku 1966 został laureatem nagrody państwowej I stopnia, od roku 2004 był członkiem wydziału VI Twórczości Artystycznej Polskiej Akademii Umiejętności. Podtytuł wystawionej w roku 1964 sztuki Świadkowie albo Nasza mała stabilizacja stał się potocznym określeniem epoki Władysława Gomułki.
Tadeusz Różewicz - biografia skrócona
Przyszły autor Kartoteki rozrzuconej przyszedł na świat w położonym w pobliżu Częstochowy i Łodzi Radomsku. Podczas okupacji niemieckiej utrzymywał się z prac dorywczych, w l. 1943-1944 walczył w partyzanckich oddziałach Armii Krajowej. W roku 1944 hitlerowcy rozstrzelali jego starszego brata, Janusza, uzdolnionego poetę. Różewicz wydał jego wiersze z lat 1918-1944 w wydanym w 1992 r. zbiorze Nasz starszy brat. W roku 1944 w konspiracji ukazał się zbiór prozy i poezji Echa leśne, wznowiony dopiero w roku 1985. Po zakończeniu wojny Pisarz złożył egzamin dojrzałości na kursach dla pracujących, a następnie przeprowadził się do Krakowa. Tam zaczął studia z historii sztuki. Niebawem spotkał Juliana Przybosia, który obok Leopolda Staffa stał się mistrzem Różewicza.
W roku 1947 ukazał się tom wierszy Niepokój, uznawany przez badaczy i krytyków za właściwy debiut Tadeusza Różewicza. Wkrótce, bo już w roku 1948 do księgarń trafia zbiór Czerwona rękawiczka. Obie książki mają podobną tematykę: estetyczne i etyczne skutki wojny (kres autonomii poezji, kryzys i dezintegracja hierarchii wartości, osłabienie i zanik wiary religijnej). Wojna to niewyrażalne doświadczenie, którego nie jest w stanie opisać literatura. Pogląd, że język cechuje się fundamentalną niezdolnością do przedstawienia świata stał się podstawą twórczości Tadeusza Różewicza, trwale określając jego stosunek do języka i tradycji poetyckiej. W związku z tym, najważniejsze cechy jego poetyki to unikanie metafor, oszczędność słowa, brak patosu oraz odejście od wiersza regularnego i muzyczności poezji. Oprócz tego, charakterystyczne są nawiązania do potocznej polszczyzny, motyw milczenia, ironia, sarkazm i prawo kontrastu oraz preferowanie kompozycji fragmentarycznych i otwartych. Nietrudno dostrzec tu pewne związki i inspiracje tradycją awangardy, jednak większość cech pisarstwa Różewicza okazuje się z nią sprzeczna. O rozbieżnościach i wyborze własnej poetyki świadczy zerwanie z Julianem Przybosiem (1967). Za czasów sowietyzacji polskiej kultury w duchu socrealizmu Tadeusz Różewicz nadal publikował (m.in. tomiki Pięć poematów z r. 1950 oraz Czas, który idzie z r. 1951), jednakże zaangażowanie w ideologię nie okazało się zbyt silne.
Po przełomie roku 1956 Pisarz znów zajął się problematyką obecną w dwóch pierwszych zbiorach wierszy. Nowością było ukazanie dezintegracji osobowości człowieka współczesnego, krytyka przenikającej coraz silniej do Polski wraz z „małą stabilizacją” czasów Władysława Gomułki kulturą konsumpcji oraz propagowanie tezy o tzw. śmierci poezji (Poemat otwarty z r. 1956, Formy (1958), Rozmowa z księciem (1960), Nic w płaszczu Prospera z r. 1963, Twarz trzecia (1968) a także wydane w r. 1969 Regio). W tym okresie powstają poezje zawierające kolaże z rozmaitych tekstów (np. z gazet), ewokujące charakterystyczny dla kultury współczesnej nieład informacyjny. Najnowsze poezje poruszają problematykę ludzkiej egzystencji i sztuki, Pisarz medytuje nad losem poety (zbiory Płaskorzeźba z r. 1991, zawsze fragment (1996, nowe, uzup. wydanie pt. zawsze fragment. recycling w r. 1998). Do milczenia w poezji i innych dawniejszych wątków i tematów, np. wojny, Różewicz wraca w nożyku profesora z r. 2001. Krytykę cywilizacji ponawia i poszerza w Uśmiechach (zmienione i rozszerzone 3 wydanie z r. 2000) oraz w szarej strefie (2002). Techniką „recyklingu” (zestawienia tekstów nowych i starych, literackich i dokumentalnych, zmodyfikowanych bądź wyjętych z odrębnych całości (np. fragmenty opowiadań), łączenie tekstów własnego autorstwa i napisanych przez braci i matkę, nowe konteksty z licznymi odwołaniami do literatury) Tadeusz Różewicz posługuje się w tomie Matka odchodzi z r. 1999, za który otrzymał Nagrodę Literacką Nike (2000).
Różewicz tworzył również opowiadania (zbiory Opadły liście z drzew z r. 1955, Przerwany egzamin z r. 1960, Wycieczka do muzeum (1966)) oraz scenariusze filmowe, przygotowywane m.in. do filmów brata, Stanisława Różewicza. W mikropowieści Śmierć w starych dekoracjach z r. 1970 bohater przybywa do Włoch z zamiarem potwierdzenia i umocnienia (ożywienia?) swej wiary w wartość i nieprzemijalność tradycji kultury śródziemnomorskiej, jednak śmierć zastaje go w składzie starych dekoracji teatralnych. Różewicz świadomie zaciera różnice między gatunkami i rodzajami literackimi; np. Teatr niekonsekwencji (1970) oraz Przygotowanie do wieczoru autorskiego z r. 1971 zawierają nie tylko fragmenty utworów, lecz również szkice o pisarzach, notatki, wspomnienia, autokomentarze i zarysy scenariuszy filmowych.
Debiutancka sztuka Pisarza – pisana w l. 1958-1959 Kartoteka – ukazała się z ingerencjami cenzury w piśmie „Dialog” (nr 2/1960), zaś w wersji pełnej w zbiorze Sztuki integralne z r. 1972. Premiera miała miejsce w roku 1960. Protagonista – były partyzant Bohater – nie tylko uosabia los Autora, lecz jest dziedzicem wielkiej tradycji polskich bohaterów epoki Romantyzmu. Doświadczenia czasów wojennych i pamięć o nich sprawiły, że Bohater odczuwa pustkę wewnętrzną, czuje się bezsilny, dotyka go niemożność porozumienia. Sam tytuł dramatu nawiązuje m.in. do sposobu, w jaki Tadeusz Różewicz przedstawił biografię Bohatera, który leży w swym pokoju, który umownie przekształca się w biuro, ulicę czy kawiarnię. Rozbita i pofragmentowana, niespójna rzeczywistość złożona z wyrywkowych zdarzeń, faktów i spotkań, jawi się jako maskarada, groteska i parodia. Wprowadzenie konstrukcji dramaturgii otwartej sprawia, że Kartoteka staje się też poetycką metaforą, wyobrażeniem sytuacji moralnej jednostki w świecie XX wieku oraz twórczych zmagań jej autora – współczesnego dramatopisarza. W roku 1998 wystawiono nową, uwspółcześnioną wersja sztuki – Kartotekę rozrzuconą będąca zapisem przeprowadzonych przez Różewicza dziesięciu prób w Teatrze Polskim we Wrocławiu. Oba dramaty wydano łącznie w roku 1997. Ich tytuły są metaforami tożsamości bohatera – przedstawiciela pokolenia Pisarza a jednocześnie osoby nieruchomej (sparaliżowanej?), biernej, bezradnej w obliczu swych doświadczeń, pozbawionej wewnętrznej integralności.
Jako dramaturg, Różewicz odwoływał się m.in. do Stanisława Ignacego Witkiewicza i Witolda Gombrowicza, nawiązywał w sposób polemiczny do teatru absurdu, korzystał z groteski (np. Grupa Laokoona (wyst. 1962), Śmieszny staruszek (premiera 1969), Przyrost naturalny z r. 1979). Współczesną tragedią i próbą deheroizacji mitu partyzanckiego stała się uchodząca za paszkwil na Armię Krajową sztuka Do piachu z roku 1979. Ataki związane z naruszeniem społecznego tabu obyczajowego wywołało oparte na odwołaniach do literatury Romantyzmu i Młodej Polski Białe małżeństwo (premiera w r. 1975). Mitem artysty oraz posłannictwem i uzurpacjami sztuki Pisarz zajął się w sztukach poświęconych Franzowi Kafce (Odejście Głodomora z 1977, wystawiona w r. 1984 Pułapka).
Tadeusz Różewicz często odwoływał się do twórczości literackiej i filozofii krajów niemieckojęzycznych (m.in. Goethe, Friedrich Hölderlin, Nietzsche, Thomas Mann, Franz Kafka, Martin Heidegger i Ludwig Wittgenstein). Ponadto, ważną rolę odgrywają odniesienia do malarstwa Hieronima Boscha, Francisa Bacona i Petera Paula Rubensa.
W XXI stuleciu autora Kartoteki postrzegano jako prekursora polskiej odmiany postmodernizmu, przede wszystkim ze względu na opisywanie świata bez wyraźnego centrum cywilizacyjnego, oraz korzystanie z metafory śmietnika, zwłaszcza śmietnika informacyjnego i medialnego (zapowiedź „szumu informacyjnego i post-prawdy kreowanej przez dyskursy i narracje). Oprócz tego, za przejaw postmodernizmu w twórczości Tadeusza Różewicza trzeba uznać ukazanie kultury po zaniku wiary w podstawowe wartości estetyczne (harmonia, piękno) i odcięciu jej głównego nurtu od źródeł metafizycznych.
Tadeusz Różewicz: „Byli szczęśliwi dawniejsi poeci, pod liściem dębu śpiewali jak dzieci”.
Dom pracy twórczej
Tadeusz Różewicz przyszedł na świat 9 października 1921 roku w Radomsku. Ojciec, Władysław (1886-1977) pracował jako niższy urzędnik w sądzie, jego rodzicami byli Stanisław Różewicz i Zofia z Sieradzkich. Matka Pisarza, Stefania Maria de domo Gelbard (1895-1957) była córką Aarona Lejba i Florentyny. By zostać żoną katolika, postanowiła przyjąć chrzest. Po ślubie zajmowała się domem. Różewiczowie przeprowadzili się do Radomska z Osjakowa w okolicach Sieradza (powiat wieluński) tuż po zakończeniu I wojny światowej
Jak wskazuje Andrzej Skrendo, Tadeusz urodził się jako czwarty z piątki braci. Dwaj najstarsi – Bogumił Józef i Eugeniusz – zmarli jako niemowlęta. Trzeci syn – Janusz – przez wiele lat uznawany za biografów Pisarza za pierwszego syna Władysława i Stefanii - okazał się zdolnym poetą, w czasie okupacji niemieckiej zaangażowanym w działalność podziemia niepodległościowego (podporucznik AK, pseudonimy „Gustaw”, „Zbyszek”). Zginął rozstrzelany przez łódzkie gestapo 7 listopada 1944, w wieku zaledwie 26 lat. Najmłodszym z pięciorga braci Różewiczów był Stanisław Roch (1924-2008). Został scenarzystą filmowym i reżyserem zaliczanym do współtwórców polskiej szkoły filmowej. Zwraca uwagę, iż w żadnym tekście któregoś z Różewiczów nie znajdziemy informacji ani o narodzinach ani o istnieniu dwóch pierwszych braci. Janusz jest konsekwentnie określany jako pierworodne dziecko, również we wspomnieniach matki (zob. M. Marynicz, Przodkowie pisarza z Reymonta 12, „More Maiorum” 2015, nr 4).
Tadeusz Różewicz uczył się w Gimnazjum Społecznym im. Feliksa Fabiańskiego w Radomsku (dziś I Liceum Ogólnokształcące im. Feliksa Fabianiego, przy ulicy Armii Krajowej 30). W roku 1938 uzyskał tzw. „małą maturę”. Było to świadectwo ukończenia gimnazjum czteroletniego bądź egzamin, który jego absolwent zdawał po ukończeniu czterech lat nauki. Małą maturę wprowadzono po przygotowanej za czasów ministra Janusza Jędrzejewicza reformie edukacji z roku 1932. Jeszcze przed rozpoczęciem kampanii wrześniowej młodzieniec zdawał bez powodzenia (słabe wyniki ze śpiewu i z matematyki) do działającego w Piotrkowie Trybunalskim Liceum Pedagogicznego. Różewicz zgłosił się również do Liceum Leśnego w Żyrowicach (dziś Żyrowicze na Białorusi) albo do działającej w Gdyni Szkoły Marynarki Handlowej, jednak starania udaremniła wojna. Niewykluczone, że w kontynuacji nauki przeszkadzała też zła sytuacja finansowa rodziny.
Zainteresowanie literaturą piękną autor Niepokoju wykazywał już od najwcześniejszych lat, bardzo szybko zaczął też pisać własne utwory. Debiutanckie publikacje w prasie nastąpiły jeszcze przez wojną, m.in. w piśmie lewicowo nastawionej młodzieży piłsudczykowskiej „Czerwone Tarcze” i w miesięczniku Sodalicji Mariańskiej uczniów szkół średnich „Pod znakiem Maryi”. Jak pisze Andrzej Skrendo, młodzi Różewiczowie wydawali od roku 1929 we własnym domu pisemko „Styr”. Około roku 1935 kilkunastoletni Tadeusz napisał sztukę Krzywda, wystawioną przez Stanisława Różewicza w domowych warunkach. Jako uczeń gimnazjum, współredagował gazetkę ścienną „Miotła”. Starszy z braci, Janusz, fascynował się literaturą; jeszcze jako uczeń wciągnął Tadeusza do wspólnego czytania (m.in. Ferdydurke, Król Ubu Alferda Jarry w przekładzie Boya-Żeleńskiego, Motory). W rodzinie kolekcjonowano również czasopisma, np. „Skamandra”, „Chimerę” i „Wiadomości Literackie”. Janusz i Tadeusz pisali pierwsze juwenilia, pieczołowicie studiowali książki, próbując zgłębiać ars poetica Leśmiana, Przybosia i Iłłakowiczówny. Świadczą o tym zwłaszcza drukowane w „Czerwonych Tarczach” parodie tych twórców pióra Tadeusza, liczącego wtedy 17 lat.
Czas terroru i czas walki
W okresie II Rzeczypospolitej Radomsko liczyło ok. 20 000 mieszkańców, w tym ok. 6 500 Żydów. Po zajęciu miasta przez Niemców rozpoczęły się szykany, prześladowania i zorganizowany przez SS i NSDAP rabunek mienia wyznawców religii mojżeszowej. Już 20 grudnia 1939 okupacyjne władze odcięły do reszty miasta „dzielnicę żydowską” czyli getto, w którym w wielkiej ciasnocie i tragicznych warunkach bytowych musiało żyć ok. 18 000 Żydów zwiezionych do Radomska z okolicznych miejscowości. W październiku roku 1942 rozpoczął się trwający aż do początku roku 1943 ludobójczy proces likwidacji getta. Podobnie jak w Warszawie, Lublinie czy Lwowie, większość ludności „niearyjskiej” wywieziono do obozów zagłady, przede wszystkim Treblinki. Pozostałych rozstrzeliwano.
Podobnie jak wielu innych członków Pokolenia Kolumbów, w początkowym okresie okupacji niemieckiej Tadeusz Różewicz otrzymał zatrudnienie w starostwie (Kreishauptmannschaft) i Zarządzie Miejskim w Radomsku jako magazynier i goniec. Najprawdopodobniej pracował w samorządzie dla ludności polskiej (w Generalnym Gubernatorstwie istniały odrębne samorządy dla Niemców (uprzywilejowany), dla Polaków oraz innych kategorii ludności nieniemieckiej, w tym Żydów). Do obowiązków Różewicza należało m.in. prowadzenie kartoteki czynszów i innych dochodów z opłat za mienie pozostałe po wysiedlonych i zamordowanych Żydach. Później był robotnikiem w stolarni Fabryki Mebli Giętych „Thonet”. Równolegle, starszy brat wciągnął go w działalność konspiracyjną. W roku 1942 Tadeusz kończy trwające pół roku szkolenie i zostaje kapralem podchorążym Armii Krajowej (pseudonim Satyr). Rozpoczyna trwającą od 26 czerwca 1943 do 3 listopada 1944 służbę z bronią w ręku w oddziale partyzanckim AK dowodzonym przez kapitana piechoty Stanisława Michała Sojczyńskiego „Zbigniewa”. Był to owiany legendą „Warszyc”, uczestnik Kampanii Wrześniowej, następnie organizator jednostek partyzanckich. Po zakończeniu wojny z Rzeszą kontynuował walkę, tym razem z siłami komunistycznymi. W roku 1947 został skazany na karę śmierci i stracony.
Właśnie w oddziale partyzanckim Tadeusz Różewicz poznał łączniczkę Wiesławę Kozłowską, swą przyszłą żonę. Żołnierze walczyli w powiatach radomszczańskim, koneckim, włoszczowskim oraz opoczyńskim i częstochowskim. Warto zauważyć, że dowódcy baczyli na to, by charakter służby odpowiadał - na tyle, na ile było to możliwe - zainteresowaniom i talentom młodego Pisarza. Różewicz pełnił funkcje oficera kulturalno-oświatowego, stworzył improwizowane, „leśne” w dosłownym znaczeniu tego słowa czasopismo „Głos z Krzaka” (teksty ukazywały się na zawieszonej na drzewie tablicy). W roku 1944 wyszły obite na powielaczu w 100 egzemplarzach Echa leśne podpisane pseudonimem Satyr. Echa Leśne składały się nie tylko z wierszy, ale i z humoresek, wywiadów, fraszek, patriotycznej prozy poetyckiej. Widać w nich fascynację Słowackim i Żeromskim (tytuł!). Podobnie jak Baczyński i Gajcy, Różewicz zapytuje, czy można mówić o bohaterstwie polegającym na zabijaniu w walce zbrojnej, odbieraniu życia drugiego człowieka dla wyższej sprawy. Podziemna publikacja będzie wznowiona po 41 latach – w roku 1985. Wstęp do tego wydania przygotował T. Jodełko-Burzecki. W roku 1945 Pisarz ujawnił się przed Komisją Likwidacyjną. W roku 1948 otrzymał Medal Wojska Polskiego, w roku 1974 od rządu w Londynie Krzyż Armii Krajowej.
Nowe czasy i nowi ludzie
8 lipca 1945 – gdy Różewicz mieszkał w Częstochowie – w tamtejszym piśmie literacko-artystycznym „Głos Narodu” ukazał się jego wiersz satyryczny Figa z Unry. Można powiedzieć, że był to drugi – powojenny – debiut prasowy. Jednego z najbardziej prominentnych literatów sprzymierzonych z nową władzą -Juliana Przybosia – młody Pisarz poznał w redakcji liczącego się tygodnika literackiego „Odrodzenie”. Dostrzegłszy wielki talent, Przyboś bez zwłoki sprowadził młodzieńca do Krakowa. Tam Różewicz zdał „dużą” maturę (wciąż obowiązywały przepisy ministra Jędrzejewicza) i rozpoczął studia z historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Co prawda pozostał w Krakowie aż do roku 1949, jednak nie skończył studiów i nie uzyskał absolutorium.
Już w roku 1946 w Częstochowie wychodzi drukiem zbiór satyrycznych wierszy i prozy W łyżce wody. Cześć tekstów znajdzie się również w wydanych w r. 1955 Uśmiechach. Mimo tej wczesnej publikacji, za właściwy debiut Poety badacze i krytycy uznają tomik Niepokój z r. 1947. Właśnie ten zbiór zwrócił uwagę czytelników i znawców na młodego literata. Krytyk literatury Piotr Kuncewicz porównywał znaczenie Niepokoju do przełomowej roli Ballad i romansów Adama Mickiewicza (zob. P. Kuncewicz, Agonia i nadzieja, t. 2: Literatura polska od 1939, Warszawa 1993, s. 156, cyt. za: A. Skrendo). Mieszka wtedy w słynnej kamienicy literatów przy ulicy Krupniczej 22 w Krakowie. Zostaje członkiem Neoawangardy Krakowskiej, zaprzyjaźniając się jednocześnie m.in. z filozofem, teologiem prawosławnym i ikonopisarzem Jerzym Nowosielskim, Tadeuszem Kantorem, Kazimierzem Mikulskim, Andrzejem Wajdą i Andrzejem Wróblewskim. Oprócz tego, zdąży jeszcze poznać zmarłego w r. 1957 Leopolda Staffa, a trzy lata przed decyzją o emigracji również Czesława Miłosza (1948).
W latach 40. autor Ech leśnych przyjaźnił się również m.in. z Tadeuszem Borowskim. Z początku obaj mieli sceptyczny stosunek do nowej władzy, starali się nawet wyemigrować. Borowski próbował wyjechać do USA, a Różewicz liczył, że dzięki wstawiennictwu Juliana Przybosia otrzyma stypendium na pobyt w Paryżu. Plany obu młodych pisarzy nie powiodły się, jednak Borowski wyjechał do stolicy Niemiec, a Różewicz do Budapesztu (na rok 1950). Na Węgrzech znów zaczął fascynować się „zwykłym”, szarym człowiekiem (wiersz Troskliwość robotnicza o dobro wspólne, występujący w nim robotnik wystąpi w Kartotece jako Stary Górnik, por. też źródła ideowe Troskliwości dostrzegalne w Rzęsie Staffa).
By odciąć się od niechętnych, a niekiedy nawet wrogo nastawionych środowisk literackich, w roku 1949 Tadeusz Różewicz przeprowadza się do Gliwic, do domu przy ul. Zygmunta Starego 28. Zostaje mężem Wiesławy Kozłowskiej, niebawem rodzą się synowie: urodzony w roku 1950 Kamil, trzy lata później Jan (1953-2008). Mimo życia w dotkliwej biedzie, tworzy poezje ironizujące porządek życia (Czas, który idzie).
Narzucony przez władze socrealizm nie spotyka się z wyraźną dezaprobatą Pisarza, który stale pracuje twórczo. Stopnień jego zaangażowania w ideologię pozostaje do dziś przedmiotem debat i kontrowersji. Po latach, Różewicz nieraz zwracał uwagę na swą niezależność względem partii i stalinizmu, jednak wśród badaczy i krytyków obecne są głosy, zarzucające mu dobrowolny udział w procesie sowietyzacji kultury za czasów Bieruta. Jak podkreśla Andrzej Skrendo, trudno zaprzeczyć, że sporo wierszy, które ukazały się w l. 1949-1955 Autor pomijał w kolejnych edycjach swej poezji. Trzeba jednak pamiętać, że w porównaniu z wieloma innymi wybitnymi twórcami aktywnymi w okresie stalinizacji, np. Szymborską, Tadeusz Różewicz zachował w późniejszych wydaniach nieproporcjonalnie więcej tekstów. Za ostateczne zerwanie Pisarza z poetyką i ideami socrealizmu uznać trzeba tom Poemat otwarty z r. 1956.
W roku 1957 umiera Stefania Maria Różewicz. Równocześnie jej syn – zwany „najmłodszym klasykiem” - zostaje w wieku 36 lat uczczony wydaniem Poezji zebranych. Oprócz tego, ma miejsce premiera filmu Trzy kobiety (1956). Była to pierwsza produkcja kinowa, do której Różewicz współtworzył (wraz z Kornelem Filipowiczem) scenariusz. Wspólnie z Filipowiczem lub Stanisławem Różewiczem, Pisarz przygotuje do roku 1973 scenariusze do dziewięciu filmów. Każdy z nich był wyreżyserowany przez młodszego brata.
W krainie małej stabilizacji
Czasy odwilży i dojście do władzy Władysława Gomułki to okres gdy Różewicz interesuje się awangardą paryską, zwłaszcza twórcami teatru absurdu: irlandzkim dramatopisarzem, eseistą i prozaikiem Samulem Beckettem oraz pochodzącym z Rumunii awangardowym dramaturgiem francuskim Eugene Ionesco.
W roku 1960 w piśmie „Dialog” ukazuje się debiutancka sztuka Różewicza Kartoteka - pierwsze dzieło naszej literatury należące do teatru absurdu, a zarazem zmieniające i to w znacznym stopniu światowe spojrzenie na ten nurt dramatu. 25 marca odbywa się prapremiera w stołecznym Teatrze Dramatycznym. Reżyseruje Wanda Laskowska. Dziś uznawana jednogłośnie za jeden z najważniejszych i klasycznych dramatów XX stulecia Kartoteka, była początkowo przyjęta przez krytykę ze zróżnicowanymi uczuciami, jednak przychylnie wypowiadał się np. Jan Kott. W roku 1994, również w „Dialogu” ukaże się Kartoteka rozrzucona, a w r. 1997 łączne wydanie obu sztuk. Rok 1997 zamyka w zasadzie czas aktywności Pisarza jako dramaturga. Andrzej Skrendo pisze, że Kartoteki dzieli ponad trzydzieści lat. W ciągu tych trzech dekad powstało wiele doskonałych sztuk, w tym dwie oparte na biografii najważniejszego dla Różewicza twórcy literatury powszechnej – Franza Kafki (Odejście głodomora z r. 1976, Pułapka z r. 1982). Tadeusz Różewicz współpracował z najlepszymi reżyserami polskich scen: Kazimierzem Braunem, Jerzym Grzegorzewskim, Helmutem Kajzarem, Jerzym Jarockim, Konradem Swinarskim, Krzysztofem Kieślowskim, Kazimierzem Kutzem i Adamem Hanuszkiewiczem.
Za arcydzieło uchodzi oparte na motywach autobiograficznych z lat walki partyzanckiej Do piachu z r. 1979, bardzo negatywnie odebrana przez środowiska kombatanckie. Skandalem, nie tylko w kręgach bliskich Kościołowi konserwatystów o drobnomieszczańskiej mentalności, okazało się również przesycone symbolami psychoanalitycznymi Białe małżeństwo z r. 1974. Co prawda Artur Sandauer skarżył się na „nadmierne rozpasanie inscenizacji”, jednak ani aktorki z obnażonymi piersiami ani erotyka jako taka nie były w ówczesnym teatrze polskim niczym szczególnie wyjątkowym. O wiele większą wagę miało kazanie prymasa Stefana Wyszyńskiego z 9 maja 1976, wygłoszone w krakowskim kościele na Skałce. Kardynał potępił w nim Jerzego Grotowskiego za Apocalypsis cum figuris i Tadeusza Różewicza za Białe Małżeństwo. Wyszyński określił je jako sztukę „obrzydliwą”, czemu wtórowała część wiernych, zwykle oburzających się w dobrej wierze by bronić ładu moralnego i rodziny. Jak pisze Mariusz Urbanek, protesty i emocje nie zatrzymały kolejnych inscenizacji. Co prawda PZPR był w zasadzie dość konserwatywny i pruderyjny (magazyny erotyczne „spod lady” itp.), jednak technokratom Edwarda Gierka aktorki topless już jej nie przeszkadzały, czy to na ekranie czy to w teatrze. Od tamtej pory „Białe małżeństwo” grano na scenach w całej Polsce kilkadziesiąt razy, niekiedy świetnie, … [niekiedy] nudno, jednak przy okazji można było rozebrać kilka aktorek, co doskonale wpływało na frekwencję (M. Urbanek, Wszechstronnie niewygodny… op.cit., zatem prymas Wyszyński o tyle miał rację, o ile sztuka mogła łatwo stawać się źródłem podniet całkowicie deformujących jej przesłanie, degradując dzieło do łatwego skandalu). W roku 1992 powstał oparty na dramacie Różewicza film w reżyserii Magdaleny Łazarkiewicz. Po upadku PRL i przemianach lat 90., gdy krytycy coraz częściej pisali, że rewolucja obyczajowa już dawno wyprzedziła Białe małżeństwo, a mniej czy bardziej trafnie rozumiane pojęcie „gender” zaczęło wraz z problematyką tożsamości płciowej i transseksualizmu robić karierę na uczelniach i w mediach, okazało się, że nihil novi sub sole. Różewicz już tam był i to parę dekad wcześniej (M. Urbanek, op.cit.).
W roku 1968 Różewiczowie przenoszą się z dziećmi do Wrocławia. W roku 1970 do księgarń trafia szczególnie ważne, jeśli nie najważniejsze, dzieło prozą: mikropowieść Śmierć w starych dekoracjach. W tym samym okresie rozpoczyna się ponadto współpraca z ukazującym się we Wrocławiu pismem społeczno-kulturalnym „Odra”. W latach 1968—1976 Różewicz prowadzi w nim stałą rubrykę Margines, ale… Trzeba wspomnieć, że jeszcze w roku 1964 wraz z ok. 600 innymi ludźmi kultury Poeta złożył podpis pod przygotowanym przez PZPR listem potępiającym tzw. list 34 (jego sygnatariusze domagali się złagodzenia cenzury i zwiększenia nakładów literatury pięknej). Jak przypomina Mariusz Urbanek, list broniący polityki władz PRL był podpisany m.in. przez Brzechwę, Przybosia, Szymborską a nawet Kazimierę Iłłakowiczównę. Po latach stało się jasne, że PZPR nie tylko nie pytała wszystkich sygnatariuszy o wolę podpisania sprzeciwu (!) ale – to już bardziej odpowiada wzorcom radzieckim – samowolnie zmieniła treść podpisanego już listu. Wiele lat później, wygłaszając wykład na Uniwersytecie w Warwick, autor Ech leśnych podkreśli, że reprezentuje pokolenie oszukane przez rządy, przez wiary i ideologię i przez samo siebie (za: M. Urbanek, op.cit.).
Schyłek PRL i nowa epoka
W latach 70. daje się już dostrzec pewne spowolnienie jak dotąd bardzo intensywnej pracy twórczej. Lata po roku 1980 to czas kryzysu twórczego, wywołanego przede wszystkim czynnikami politycznymi. Autor Kartoteki sytuował swą osobę i utwory zarówno poza oficjalną polityką kulturalną PZPR, jak i poza coraz intensywniejszym począwszy od roku 1968 opozycyjnym życiem literackim, zwłaszcza wydawnictwami „drugiego obiegu”. Do zmniejszenia aktywności twórczej przyczyniły się również czynniki, które można określić mianem wewnętrznych. Andrzej Skrendo pisze, że najważniejszym tematem Tadeusza Różewicza w tym okresie staje się milczenie poety rozumiane jako konsekwencja uznania przezeń, że nastąpiła tzw. śmierć sztuki. Mimo to, rok 1991 przynosi wielki, tryumfalny wręcz powrót: ukazują się Płaskorzeźby. Odtąd aż do końca Pisarz publikuje bardzo wiele, w tym wyróżniony Nagrodą Literacką Nike zbiór Matka odchodzi z r. 1999. Tadeusz Różewicz znów staje się jedną z najbardziej liczących się postaci naszej kultury, chociaż – tak samo jak w czasach PRL – pilnie i skutecznie strzeże swego życia prywatnego, gwarantującego sferę autonomii osobistej. Stroni od wystąpień publicznych, przemówień i konferencji, z niechęcią komentuje swe dzieła. Mimo to, jego dorobkiem coraz bardziej interesują się zarówno badacze jak i krytycy literatury. Biblioteki uniwersyteckie i bazy internetowe zapełniają się kolejnymi tomami opracowań, monografiami, publikacjami pokonferencyjnymi, recenzjami i przyczynkami. Można za Andrzejem Skrendo powiedzieć, że rodzi się sui generis odrębna i samodzielna dziedzina badań literackich, zwana roboczo „różewiczologią”. Nie brak przekładów: jak wskazują analizy Instytutu Książki to właśnie Tadeusz Różewicz jest pisarzem polskim tłumaczonym na największą liczbę języków, bo aż pięćdziesiąt. Co ciekawe, wyprzeda na tym polu nawet noblistów: Czesława Miłosza i Wisławę Szymborską. Powstały również filmy dokumentalne: m.in. Tadeusz Różewicz Andrzeja Sapiji z r. 2000 oraz Dorzecze Różewicza Artura Burszty i Jolanty Kowalskiej (2011) i Tadeusz Różewicz: Twarze Piotra Lachmanna z r. 2012.
Pisarz otrzymuje kolejne doktoraty honoris causa: Uniwersytetu Wrocławskiego w r. 1991, w roku 1999 Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, Uniwersytetu Opolskiego i Uniwersytetu Jagiellońskiego (2000). W roku 2001 Tadeusz Różewicz zostaje doktorem honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego, pięć lat później Uniwersytetu Gdańskiego, zaś w roku 2007 wrocławskiej Akademii Sztuk Pięknych.
Jeszcze w roku 1955 autor Niepokoju otrzymał nagrodę państwową II stopnia, w roku 1966 – pierwszego stopnia. Oprócz tego, był laureatem nagród: Miasta Krakowa (1959), miesięcznika „Odra” (1970), Miasta Wrocławia (1973), miesięcznika „Literatura” (1991) a także niemieckiej Nagrody Kulturalnej Śląska Kraju Związkowego Dolnej Saksonii (1994). Co ciekawe, nagroda ta jest przyznawana od roku 1977, jednak aż do roku 1991 laureatami byli tylko obywatele niemieccy, pochodzący ze Śląska lub osoby, których twórczość i dokonania były powiązane ze Śląskiem. Upadek komunizmu i poprawa relacji polsko-niemieckich spowodowały zmiany. Rząd Dolnej Saksonii postanowił, że Nagroda Kulturalna będzie służyć wspólnej, polsko-niemieckiej dbałości o śląskie dziedzictwo kulturowe, a wraz z tym dalszy rozwój twórczości kulturalnej osób związanych z tym regionem (zob. np. Nagroda Kulturalna Śląska dla wrocławian https://www.wroclaw.pl/kultura/nagroda-kulturalna-slaska-2021-sylwester-checinski-gory-literatury ).
W roku 1996 za wybitne zasługi dla kultury narodowej Tadeusz Różewicz został odznaczony Krzyżem Wielkim Orderu Odrodzenia Polski – drugim co do precedencji po Orderze Orła Białego odznaczeniem cywilnym nadawanym przez Prezydenta RP.
W roku 1968, w l. 70 i na pocz. l. 80 XX wieku Pisarz był liczącym się kandydatem do Nobla, jednak nie był zainteresowany jej uzyskaniem. Do wszelkich wyróżnień podchodził z wielką rezerwą.
Spoczynek w Karkonoszach
Tadeusz Różewicz zmarł we Wrocławiu 24 kwietnia roku 2014. Został pochowany na cmentarzu ewangelicko-augsburskim (luterańskim) przy kościele Naszego Zbawiciela w Karpaczu. Jest to doskonale znany historykom i turystom kościół Wang, przeniesiony w roku 1842 z Norwegii, z leżącego nad jeziorem Vangsmjøsa miasta Vang.
Pisarz pozostawił zwięzły testament, datowany na 5 marca 2003 r., zatytułowany „Moja ostatnia wola i prośba”. Wskazał w nim, by urnę z jego prochami pogrzebać właśnie na cmentarzu w Karpaczu Górnym. Zwrócił się też z prośbą do tamtejszego pastora by wspólnie z księdzem Kościoła rzymskokatolickiego [do którego – jak podkreślał w testamencie – należał przez chrzest i sakrament bierzmowania – R.M.] odmówili wspólnie modlitwy. Miejsce pochówku wybrał, gdyż ziemia ta była bliska [jego] sercu, tak jak ziemia, gdzie się [urodził]. Poeta podkreślał też w swej ostatniej woli, że być może taka forma obrzędów pogrzebowych przyczyni się do dobrego współżycia rozdzielonych wyznań i zbliży do siebie narody i kultury, które żyły i [nadal] żyją na tych ziemiach. Może spełnił się marzenie poety [czyli Friedricha Schillera – R.M.], który [w „Odzie do wolności”] przepowiadał że „wszyscy ludzie będą braćmi”. Amen. (tekst za: https://www.wroclaw.pl/dla-mieszkanca/tadeusz-rozewicz-testament (dostęp: 2.07.2022).
W roku 2017 ukazał się tom Wiersze i poematy z „Twórczości” (1946-2005), dokumentujący trwającą prawie sześć dekad współpracę Różewicza z najstarszym polskim pismem literackim.
Na zakończenie części biograficznej, przypomnijmy, że Senat RP przyjął uchwałę, mocą której Tadeusz Różewicz wraz z Norwidem, Stanisławem Lemem, Krzysztofem Kamilem Baczyńskim i prymasem Wyszyńskim stali się patronami roku 2021.
Rzut oka na dorobek pisarski Tadeusza Różewicza
Autor Kartoteki rozrzuconej debiutował trzy razy: za czasów II Rzeczypospolitej w czasopismach, w czasie wojny Echami leśnymi i po wojnie, zbiorem poezji Niepokój z r. 1947. Ten trzeci, „ostateczny” debiut, to jedyny, który – o ile wiemy – znał Przyboś i który uznał za rewolucyjny, stwierdzając, że [Różewicz] jak Minerwa z głowy Jowisza wyskakuje zupełnie zbrojny”. Tomiki Niepokój i Czerwona rękawiczka szokowały środowiska literatów i krytyków, jednak korzystał z nich pisząc swe ostatnie wiersze Leopold Staff. Polemiczny dialog z Ocaleniem Czesława Miłosza (1945) stanowił wiersz Ocalony. Można powiedzieć, że Różewicz nadał nowy kształt poezji polskiej, w nurcie odbudowującym sens twórczości po ludobójstwie niemieckiego narodowego socjalizmu, którego symbolem i głównym miejscem realizacji był obóz oświęcimski.
Mieczysław Dąbrowski zaznacza, że Niepokój skupia w zasadzie wszystkie cechy późniejszej twórczości Autora. Jego odmienność na tle wierszy wyrosłych z doświadczeń okupacji i walki zbrojnej szybko zwróciła uwagę krytyków. Świadomość porażona ciężarem doświadczeń lat 1939-1945, towarzyszące jej poczucie alienacji i bycia obcym wśród żyjących oraz dążenie do pozbycia się niechcianych, lecz obsesyjnie powracających wspomnień i lęków, a wraz z nim pragnienie odbudowy fundamentalnych wartości znalazły w Niepokoju nową, prostą i powściągliwą formę zapisu. Różewicz zrezygnował z metaforyki i ornamentu, oddalając się od tradycyjnej wersyfikacji, kierując się za to ku chropawemu tokowi potocznej polszczyzny, poddanego dyscyplinie monologu retorycznego i ujętego w formy wiersza wolnego.
Kolejne zbiory (Czerwona rękawiczka z r. 1948, Pięć poematów (1950), Czas, który idzie (1951), Wiersze i obrazy (r. 1952), Równina (r. 1954), wydane rok później Srebrny kłos oraz Uśmiechy, a w końcu Poemat otwarty z r. 1956) wskazują, że lirykę Tadeusza Różewicza nadal współokreślały motywy arkadyjskie i katastroficzne. Towarzyszyło im przekonanie, iż porozumienie między ludźmi jest niemożliwe czy też nieosiągalne w praktyce. W poszczególnych tomikach widać też dramatyczne próby podjęcia dialogu, tęsknotę do świata prostych znaczeń, uczuć i słów (właśnie dlatego niektóre wiersze mają charakter publicystyczny) oraz protest przeciwko przemocy, okrucieństwu i obojętności.
W obliczu postmodernizmu
Problematyka poezji Tadeusza Różewicza znacznie rozszerzyła się od zbioru Formy z r. 1958. Stała się również bardziej skomplikowana filozoficznie, próbując formułować moralistyczne oceny współczesności. Świadomość wyobcowania generuje niepokój, który dodatkowo pogłębia destrukcja i atrofia więzi społecznych, rozpad światopoglądów a wraz z nimi całych systemów estetycznych i moralnych. Zjawiska te znalazły wyraz w utworach weryfikujących tradycyjne ideały sztuki poetyckiej i kultury, skonfrontowane z realiami cywilizacji Europy drugiej połowy XX wieku. Surową i krytyczną diagnozę Różewicz zawarł przede wszystkim w ukazujących świat zrelatywizowanych wartości i uprzedmiotowienia człowieka poematach Et in Arcada ego (tom Głos Anonima, 1961), Spadanie i Non-stop show (tom Twarz Trzecia z r. 1968). Podobne motywy znalazły się również w wierszach wydanych w zbiorach Rozmowa z księciem (1960), wydanych dwa lata później Nic w płaszczu Prospera oraz Twarz z r. 1964. Pisarz zwracał ponadto uwagę na zdominowanie człowieka przez biologię i technikę oraz jego dezorientację wywołaną bezustannymi zmianami stylów, mód i obiektów konsumpcyjnego zachwytu i ekscytacji. Jak zauważa Dąbrowski, bohaterem lirycznym Tadeusza Różewicza jest osobowość bez wyraźniej, stabilnej tożsamości, dotknięta dezintegracją, pogrążona w zagrażającym i budzącym w niej lęk świecie ciągłego niebezpieczeństwa, w krainie chaosu i rozpadu dających poczucie sensu i bezpieczeństwa form. Opis tego świata złączony z przestrogą o moralistycznym charakterze, Pisarz podejmuje przede wszystkim w bardziej rozbudowanych, dłuższych formach poetyckich. Konstruuje metaforyczne obrazy czerpiąc ze strumienia naturalistycznych obserwacji. Chętnie sięga po groteskę, łącząc umiejętnie zróżnicowane stylowo i gatunkowo wypowiedzi w całość na pozór nieskładną, lecz w rzeczywistości wywołującą zaplanowany efekt artystyczny (np. poematy prozą Złowiony (tom Regio z r. 1969), Duszyczka z r. 1977 oraz Świat 1906 – collage ze zbioru Zielona róża (1961)).
Kolejne dziesięciolecia co prawda przyniosły mniej wierszy, jednak te, które zostały wydane w tomach Na powierzchni poematu i w środku (1983), Płaskorzeźba z r. 1991, Zawsze fragment (1996) oraz Zawsze fragment. Recycling z r. 1998, cechują się zarówno wysokim artyzmem jak i filozoficzną dojrzałością ich autora. Tadeusz Różewicz odnosi się w nich przede wszystkim do kategorii bytu, nicości, ciała i śmierci, a także poezji i procesu tworzenia (np. Acheron w samo południe, Francis Bacon, czyli Diego Velazquez na fotelu dentystycznym, zawsze fragment, Jestem nikt, Zwiastowanie). Zwraca uwagę dystans intelektualny i sceptyczny ton połączone z brakiem zaufania na pozór jednoznacznym i oczywistym, „łatwym” odpowiedziom. Oprócz tego, często pojawia się właściwa późnej twórczości Różewicza otwartość i żartobliwy ton (np. dedykowany filologowi i folkloryście Czesławowi Hernasowi Totentanz – wierszyk barokowy).
Teatr i proza Różewicza
Twórczość sceniczna autora Ech leśnych zajmuje ważne a przy tym odrębne miejsce we współczesnej dramaturgii. Pisarz podejmuje próbę urzeczywistnienia swej koncepcji teatru „realistyczno-poetyckiego”, teatru obcego zarówno konwencjom dramatu awangardowego, jak i klasycznym regułom. Poszczególne sztuki cechują się otwartą kompozycją, zwykle brak w nich ciągłości czasowej i akcji, a sceneria, w której się rozgrywają ma umowny charakter. Bohater jest wielopostaciowy i anonimowy. Stale powracają motywy i tematyka znane z liryki Różewicza: bolesny i gorzki obrachunek z biografią pokolenia, które po roku 1945 bezskutecznie usiłuje odnaleźć się w chaosie otaczającego je społeczeństwa i współczesnego życia (przede wszystkim wystawiona w r. 1960 Kartoteka oraz Kartoteka rozrzucona, wydane łącznie w r. 1997) oraz apokaliptyczne albo szydercze i groteskowe zarazem wizje zdehumanizowanej cywilizacji, zagrożonej zagładą (Stara kobieta wysiaduje, premiera 1969). W przedstawianej przez Tadeusza Różewicza cywilizacji nowoczesnej dominuje konsumpcjonizm z jego specyficzną, destruktywną aksjologią, towarzyszy mu fałszywy i anachroniczny estetyzm (Grupa Laokoona z r. 1962, Świadkowie, albo Nasza mała stabilizacja, premiera w r. 1964). Pisarz pokpiwa sobie również z zakłamanych wyobrażeń o powołaniu artysty i sentymentalnej, odwołującej się do zwulgaryzowanego obrazu romantyzmu, bohaterszczyzny (Spaghetti i miecz z r. 1967, wystawione w r. 1974 Na czworakach). Tragikomiczny charakter mają portrety „zwykłych”, przeciętnych ludzi, którzy usiłują określić swe miejsce w świecie (Wyszedł z domu i Śmieszny staruszek, obie sztuki wystawione w r. 1965). Obłuda i zakłamanie naszej kultury oraz motyw obsesji erotycznej stanowią osnowę utrzymanego w stylu przewrotnej literackiej zabawy Białego małżeństwa (premiera w r. 1975). Stereotypy patriotyczne zostały przełamane w deheroizującej mit partyzancki sztuce Do piachu z r. 1979.
Poglądy na teatr i dramat Tadeusz Różewicz prezentował w didaskaliach i komentarzach do poszczególnych utworów, np. w scenicznym eseju-traktacie Akt przerywany (premiera 1970) oraz w szkicach programowych, scenariuszach utworów dramatycznych i zarysach ich koncepcji (wydany w r. 1970 zbiór Teoria niekonsekwencji). Podobny charakter mają dwie sztuki oparte na życiu Franza Kafki: Odejście głodomora z r. 1977 oraz wystawiona pięć lat później Pułapka.
Jak zaznacza Mieczysław Dąbrowski, proza autora Kartoteki rozrzuconej przechodzi od rekonstrukcji osobistych doświadczeń walki partyzanckiej (zbiór opowiadań Opadły liście z drzew z r. 1955) do prób określenia skutków moralnych i psychologicznych wojny we współczesnym życiu oraz odpowiedzi na pytanie o jej filozoficzny sens (Przerwany egzamin, 1960 oraz Wycieczka do muzeum z r. 1966). Dramat wyobcowania współczesnego człowieka, uwięzionego w obojętnym, pozbawionym prawdziwych, autentycznych wartości świecie Różewicz ukazał m.in. w opowiadaniu Moja córeczka (adaptacja sceniczna w r. 1968) a także w parabolicznym monologu Śmierć w starych dekoracjach (1970).
Autokomentarze, wspomnienia, szkice o pisarzach, fragmenty twórczości oraz notatki z podróży i lektur Tadeusz Różewicz zebrał w wydanym w roku 1971 zbiorze Przygotowanie do wieczoru autorskiego. Wydał ponadto wybory poezji Leopolda Staffa (Kto jest ten dziwny nieznajomy z r. 1964) oraz Józefa Czechowicza (1967). W roku 1992 jego staraniem ukazał się też dorobek zmarłego w roku 1944 brata, Janusza Różewicza (Nasz starszy brat).
Trzeba ponadto zauważyć, że autor Grupy Laokoona interesował się sztuką współczesną (np. pop-artem) znajdując dla siebie miejsce w postmodernizmie. Już Kartoteka zapowiada kompilowanie pomysłów połączone z układaniem i rozrzucaniem tekstów. W ten sposób powstaje nowatorski wynalazek Pisarza zwany „śmietnikiem” (por. mogący stanowić bezpośrednią inspirację szkic Witolda Gombrowicza Przeciw poetom oraz krytykę przeprowadzoną przez Juliana Przybosia w Odzie do turpistów. Najbardziej znanym tekstem – „śmietnikiem” jest wspomniane wyżej Przygotowanie wieczoru autorskiego. Po śmierci autora Zielonej róży ukazał się album Śmietnik, w którym znalazły się jego utwory i zdjęcia zaprzyjaźnionego z Twórcą wrocławskiego fotoreportera Adama Hawałeja (2016 r.). Fotografie przedstawiają Różewicza wynoszącego odpadki na śmietnik.
Na zakończenie przypomnijmy, że Tadeusz Różewicz był również autorem scenariuszy filmowych, w tym do filmów brata, S. Różewicza. Jego wiersze przełożono na kilkadziesiąt języków (m.in. wybory poezji i niektóre dramaty w tłumaczeniu na angielski, francuski, niemiecki, włoski i rosyjski).
Rafał Marek, 10.07.2022
Literatura:
Artykuł encyklopedyczny w Wikipedii „Tadeusz Różewicz” https://pl.wikipedia.org/wiki/Tadeusz_R%C3%B3%C5%BCewicz
Mieczysław Dąbrowski s.v. Tadeusz Różewicz [w:] Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny, PWN, Warszawa 2000, t. II, s. 112-113.
Marcin Marynicz, Przodkowie pisarza z Reymonta 12, „More Maiorum” 2015, nr 4, https://moremaiorum.pl/archiwum/2015-wydanie/
Magdalena Paszkowska, W stole ukryty jest dom. Utwory Różewicza o tematyce partyzanckiej, [w:] Elżbieta Konończuk, Elżbieta Sidoruk (red.), Od poetyki przestrzeni do geopoetyki, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2012, s. 317-339; https://repozytorium.uwb.edu.pl/jspui/bitstream/11320/6469/1/M_Paszkowska_W_stole_ukryty_jest_dom_Utwory_Rozewicza_o_tematyce_partyzanckiej.pdf (dostęp: 3.07.2022).
Andrzej Skrendo [w:] Tadeusz Różewicz, Wybór poezji, BN I 328, Ossolineum, Wrocław 2016.
Mariusz Urbanek, Wszechstronnie niewygodny Różewicz, „Przegląd” nr 41/04; https://e-teatr.pl/wszechstronnie-niewygodny-rozewicz-17088 (dostęp: 3.07.2022).