Tadeusz Różewicz, fot: Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Wiersz „Prawa i obowiązki” Tadeusza Różewicza został wydany w tomiku „Nic w płaszczu Prospera” z 1963 roku. Utwór jest ekfrazą - nawiązaniem do jednego z najsłynniejszych obrazów – „Upadku Ikrara”.
Spis treści
Wiersz jest przykładem liryki bezpośredniej, w której osoba mówiąca w wierszu ujawnia się. Wiemy to, dzięki konsekwentnie występującym czasownikom w pierwszej osobie liczby pojedynczej.
Wiersz składa się z dwóch strof, przedzielonych pojedynczym, oddzielnym wersem. Pierwsza zwrotka zawiera piętnaście linijek, a druga – dziewięć. Liczba sylab w obrębie wersu nie jest stała. Wiersz nie zawiera rymów.
W utworze mamy zastosowanych kilka środków stylistycznych. Jednym z nich są epitety, np.: „syn marzenia”, „piękny statek”, „port przeznaczenia”. W utworze występują także metafory, np.: „piękny statek płynie dalej do portu przeznaczenia”. Innym środkiem stylistycznym jest powtórzenie – słowo „Ikar” powtarza się w wierszu czterokrotnie. W wierszu nie występują znaki interpunkcyjne, co pozwala na swobodną interpretację utworu.
W poezji Tadeusza Różewicza wyrażony jest tragizm jednostki, która czuje się osamotniona w powojennym świecie. Podmiot liryczny w utworach widział masową śmierć, obojętność, okrucieństwo i zło. Jest okaleczony psychicznie i zniszczony okrucieństwem, które wydarzyło się w latach 1939-1945. Jego życie to chaos.
Różewicz często pisał także o prostym życiu, uczuciach, dobroci i wolności. Jego twórczość w większości zawiera wiersze wolne i zdaniowe. Budowa określana jest jako „kubistyczna”, gdzie każda strofa jest oddzielnym elementem (znaczeniowo i kompozycyjnie), który buduje całość. Jednocześnie, każdy wers da się interpretować w oderwaniu od całości utworu.
Podmiot liryczny nawiązuje do słynnego obrazu – „Upadku Ikara” autorstwa Pietera Bruegla. Przywołane są najważniejsze elementy z dzieła, które rzucają się w oczy przy pierwszym spojrzeniu – oracz, który idzie za pługiem, pasterz, który pasie trzodę oraz tonący syn mitologicznego Dedala – Ikar. Jednak wiersz nie jest opisem obrazu, lecz pretekstem i punktem wyjścia do ogólnych rozważań.
Pierwsza część napisana jest w całości w czasie przeszłym. Rozpoczyna się słowem „dawniej” i w tej konwencji została stworzona. Ikar zostaje nazwany synem marzenia. Jego upadek to dramat, który rozgrywa się na oczach obojętnych ludzi. Podmiot liryczny gardzi i potępia tych, którzy nie zwracają uwagi na cierpienie topiącego się chłopaka. Wszyscy są zobojętniali, zajmują się sobą, swoim życiem i obowiązkami. Są odwróceni tyłem. Pasterz nazwany jest pogardliwie „pastuchem”, a oracz „pniem”. Osoby, które nie zwracają uwagi na Ikara, nazwane są ślepcami. Nie potrafią dostrzec ważnych spraw w otaczającym ich świecie. Lot Ikara ukazany jest jako symbol szlachetnych, dobrych działań. Podmiot liryczny uważa, że to powinno być najważniejsze dla wszystkich osób. Rolą artysty jest poruszenie ludzi i skłonienie ich do refleksji, jeśli sami nie dostrzegają najważniejszych momentów.
Krótkie, urwane, rozkazujące zdania podkreślają gwałtowność, złość, oburzenie i emocjonalność podmiotu lirycznego. Ważne w tej części są także powtórzenia składniowe – dwa razy występuje słowo „porzuć”.
„Mówiłem ślepcy” to pojedynczy wers, który rozdziela obie strofy wiersza i zmienia ich znaczenie. Pokazuje, że to podmiot liryczny potrafi patrzeć na otaczający świat i dostrzegać to, co najważniejsze. Inni są ślepi, nie są wrażliwi, nie obchodzi ich to, co dzieje się dookoła. Są wpatrzeni w „czubek własnego nosa” – zajmują się sobą, nie patrzą dalej niż na swoje jestestwo. Jest to pogląd „z przeszłości”, odnosi się do momentu upadku Ikara, który miał miejsce wcześniej, nie w momencie, kiedy osoba mówiąca w wierszu snuje swoje refleksje, dotyczące bieżących wydarzeń.
Druga strofa dzieje się w czasie teraźniejszym, w którym podmiot liryczny snuje swoje refleksje. Charakteryzuje się poprzez użycie słowa „teraz”. Osoba mówiąca w wierszu nie nazywa już lotu i upadku Ikara czymś wielkim i niesamowitym. Teraz stało się to przygodą, co umniejsza wartość tego zdarzenia. Osoby zajęte swoimi sprawami, nie są już nazywane w sposób pogardliwy. Pasterz jest pasterzem, a oracz oraczem. Podmiot liryczny uważa, że powinni oni wykonywać swoją codzienną pracę, a nie zwracać uwagę na to, co dzieje się dookoła.
W tej strofie występuje też statek, który płynie do portu przeznaczenia. Ten motyw nie występował w pierwszej części utworu. Jest to nawiązanie do obrazu Bruegla. Na malunku widać statek, który ma rozwinięte żagle. Znajduje się on nieco wyżej niż nogi Ikara. Oprócz dosłownej interpretacji obecności statku, można ten motyw traktować też przenośnie. Życie toczy się dalej, zgodnie z określonym wcześniej celem i założeniem.
Druga zwrotka jest znacznie spokojniejsza niż pierwsza. Emocje zostały wyciszone, co podkreślają zdania oznajmujące. Wersy są dłuższe, nie są urwane. Podmiot liryczny zdystansował się do swoich wcześniejszych wypowiedzi, uzyskał spokój i inne patrzenie na świat. Nie zgadza się już z samym sobą z pierwszej części utworu.
W drugiej strofie podmiot liryczny zdaje się rozumieć, że nie wszyscy ludzie poświęcają swoje życie dla wyższych wartości. Jest to ujęte w zdaniu „przygoda Ikara nie jest ich przygodą”. Oracz czy pasterz spędzają życie na wypełnianiu swojej codziennej powinności i nie jest to zaskakujące czy wstrząsające.
Podmiot liryczny przeszedł metamorfozę, odrzucając dawne założenia. Cały wiersz sprowadza się do refleksji na temat tego, kim jest artysta i jakie są jego zadania. Różewicz zastanawia się, czy artyści powinni czuć się uprzywilejowani i czuć się w obowiązku pouczania innych. Nie wie, czy artystom, zwłaszcza poetom, wolno decydować, co jest ważne, a co nie. Jednak nie pada żadna konkretna odpowiedź na te rozważania. Poeta niepewnie poszukuje sensu poezji, jej celu i przekazu społecznego.
Aktualizacja: 2024-06-27 21:40:28.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: kontakt@poezja.org. Bardzo dziękujemy.