Tadeusz Różewicz, fot: Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Wiersz Tadeusza Różewicza „Matka powieszonych” jest owocem wojennych doświadczeń poety. Autor tworzy portret samotnej kobiety przeżywającej życiową tragedię. Przedstawiona sytuacja ukazuje zmiany, które zaszły w społeczeństwie podczas wojny, ludzie zdają się być przyzwyczajeni do cierpienia, a przez to - obojętni.
Spis treści
Utwór został wydany w 1947 roku w tomiku „Niepokój”. Był to samodzielny debiut poety, który wcześniej tworzył razem z bratem, Januszem. Zbiór Różewicza zwrócił uwagę krytyków, ponieważ wyróżnia się na tle poezji przedstawiającej czasy wojny tworzonej przez innych autorów. Tomik zrewolucjonizował podejście do współczesnej literatury i przedstawiania dramatycznych, wojennych wydarzeń w sztuce. Różewicz skupił się na ukazywaniu osobistych tragedii jednostek, z którymi mogły identyfikować się tysiące czytelników.
W utworach tego zbioru, poeta zapoczątkował własny system wersyfikacyjny, nazywany „różewiczowskim”. W tomiku opublikowano również inne znane wiersze Różewicza takie jak „Lament” czy „Ocalony”. Z całego zbioru „Niepokój” bije zaniepokojenie nową rzeczywistością i zmianą mentalności społeczeństwa. Różewicz brał czynny udział w walkach podczas II Wojny Światowej, w 1942 roku złożył zaprzysiężenie na żołnierza. Poeta stracił również brata, który został rozstrzelany w 1944 roku. W swoich utworach czerpał więc z osobistych doświadczeń oraz zaobserwowanych w swoim otoczeniu tragedii.
Wiersz należy do liryki pośredniej, podmiot liryczny jest obserwatorem przedstawionych wydarzeń. Poeta uczynił bohaterką liryczną tytułową „matkę powieszonych”. Jest to szalona kobieta, snująca się samotnie po ulicach miasta.
Utwór ma budowę nieregularną, składa się z pięciu strof o różnej liczbie wersów. Pierwsza zwrotka liczy zaledwie jeden wers, druga - dziewięć, trzecia - dwa, czwarta - pięć, a piąta - sześć. Różni się także ilość sylab w obrębie wersu. Poeta nie zastosował rymów. Utwór jest więc przykładem typowego wiersza współczesnego. Wyróżnia się brakiem znaków interpunkcyjnych, tworzy wrażenie ciągłości i nie pojawia się tradycyjny podział na kolejne wypowiedzenia.
Poeta posługuje się prostym językiem, warstwa stylistyczna utworu jest minimalistyczna. Najważniejszą rolę odgrywają epitety, za pomocą których podmiot liryczny tworzy poruszający obraz matki powieszonych („szorstką skórę”, „matka powieszonych czarna”, „srebrną głowę”, „ciężka bryła”, „krzywym obcasem”, „jałowym łonem”, „zwiędłą piersią”, „ołowianymi stopami”). Obecne są także metafory, przedstawiające tragizm egzystencji bohaterki lirycznej („srebrną głowę niesie w dłoniach”, „ciężka bryła wypełniona nocą rozsadzona światłem”, „wyje do obrzękłego księżyca”, „z powrozem u szyi idzie na dno”). Zastosowano też aliteracje tworzące wrażenie melodyjności („stopami stąpa”).
Tytułowa matka powieszonych łączy w sobie dwa najważniejsze polskie wzorce kobiecości: Matkę Boską i Matkę Polkę. Wydaje się kolejnym wcieleniem Maryi. Jej postać przypomina motyw Matki Bolejącej, która cierpi po męczeńskiej śmierci Chrystusa. W tekście pojawiają się symbole tradycyjnie przypisywanie wizerunkowi Maryi. Matka powieszonych jest czarna, co oznacza żałobę i rozpacz po stracie syna, a w ręku trzyma srebrną głowę. Te dwa kolory dominują w ikonograficznych przedstawieniach Matki Bolejącej.
W utworze elementy sakralne nie mają jednak znaczenia, podmiot liryczny nie uznaje „matki powieszonych” za świętą. Wygląda jak zwyczajna kobieta - Matka Polka. Na pierwszy plan wybijają się jej samotność i cierpienie z którymi mogą identyfikować się wszystkie matki, które straciły swoje dzieci podczas wojny. Kobieta nosi w sobie wszystkie ludzkie tragedie, kumuluje ogół bólu spowodowanego życiem w nieludzkich czasach. Bohaterka liryczna posiada cechy archetypu, nie posiada indywidualnej tożsamości, symbolizuje cierpienie wszystkich polskich matek. Każdy stracony podczas wojny był jej dzieckiem.
Już tytuł utworu osadza go realiach wojennych. Bohaterka nie straciła swoich pociech z powodu nieszczęśliwego wypadku, zostały powieszone, była to śmierć często zadawana przez hitlerowskiego okupanta. W wierszu pojawiają się także inne elementy wojny takie jak wyjąca syrena, która przypomina alarm lotniczy.
Na początku i końcu utworu, podmiot liryczny podkreśla obojętność społeczeństwa, nikt nie zwraca uwagi na zrozpaczoną kobietę. Skóra ludzi z czasem przypomina raczej łuskę. Tłum staje się nieczuły, panuje coraz większa znieczulica społeczna. Ciągła obecność cierpienia i bólu spowodowała, że ludzie nie zwracają już uwagi na tragedię innego człowieka. Matka powieszonych snuje się samotnie po mieście, jest czarna, pogrążona w żałobie. W dłoniach niesie „srebrną głowę”, którą można utożsamiać z księżycem. Jest ona ciężka i nieporęczna, podmiot liryczny współczuje udręczonej kobiecie.
Bohaterka liryczna ukazuje objawy choroby psychicznej, zaczyna głośno śpiewać. Jej śpiew zostaje porównany do alarmu, zapowiadającego kolejne tragedie. Kobieta prawdopodobnie jest w podeszłym wieku, jej łono jest „jałowe”, nie urodzi już więcej dzieci. Piersi przestają być kształtne, ciało bohaterki lirycznej ustępuje brutalnym prawom natury. Każdy ruch jest dla matki powieszonych wielkim wysiłkiem, osoba mówiąca ma wrażenie jakby jej buty kobiety były wykonane z ołowiu.
Bohaterka z trudem może poruszać się pod ciężarem bolesnych wspomnień. Matka powieszonych przypomina mityczną Niobe, która z rozpaczy po śmierci dzieci zamieniła się w kamień. Księżyc jest przywiązany do szyi kobiety, przypomina ciężar, przymocowany do ciała topielca. Być może bohaterka ma skłonności samobójcze, nie jest w stanie poradzić sobie z cierpieniem po stracie dziecka. Możliwe też, że matka powieszonych przygarnia księżyc, chce otoczyć go opieką. Całkowicie pogrąża się w rozpaczy na oczach obojętnego tłumu. Podmiot liryczny wyróżnia się wśród pozostałych, nie jest w stanie pomóc kobiecie, ale przynajmniej dostrzega cierpienie i opisuje losy matki powieszonych.
Aktualizacja: 2024-06-27 21:40:28.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.