Zdrada to zachowanie, które wręcz instynktownie powoduje u ludzi wstręt. Nie ma chyba na świecie cywilizacji czy religii ją akceptujących. Będąc jednych z najbardziej pogardzanych rzeczy, zdrada musiała znaleźć swoje miejsce w literaturze. Motyw ten jest stale obecny w każdej epoce.
Zdrada w literaturze jest od zawsze postrzegana w sposób ambiwalentny. Powodem tego jest zapewne ogólnoludzkie podejście do tego zagadnienia. Najczęściej opisuje się zdradę małżeńską, zdradę ojczyzny bądź ideałów.
O ile jednak sam czyn pozostaje moralnie napiętnowany, zdrajca doznaje niekiedy pewnej dozy atencji. Niektórzy autorzy starają się zrozumieć lub chociaż poznać stojące za nim motywy. Niekiedy podejmuje się również rozważania wpływu zdrady na samego zdrajcę, jego otoczenie i całą społeczność.
Dwaj potomkowie nieszczęsnego króla Teb Edypa, Polinik i Eteokles, mieli początkowo rządzić miastem na zmianę. Eteokles wypędza jednak brata, gdy ma przekazać mu tron. Rozwścieczony Polinik przekonuje wrogów Teb do ataku na miasto, rozpętują bratobójczą wojnę. Obaj giną w starciu z własnych rąk, a władzę po Eteoklesie przejmuje ich wuj - Kreon. Ten uznaje Polinika za zdrajcę, a Eteoklesa każe okrzyknąć bohaterskim obrońcom miasta. W ramach zemsty ciało pierwszego zostaje wyrzucone poza mury bez pochówku, co było dla starożytnych Greków równoznaczne z odebraniem mu możliwości doznania pośmiertnego pokoju.
Profanacji i jawnemu pogwałceniu boskiego nakazu sprzeciwia się siostra obu braci - Antygona. Na pytanie o to, czy godzi się dbać o zdrajcę, odpowiedziała słynne: „Współkochać przyszłam, nie współnienawidzić”.
Pośród kart Nowego Testamentu pojawia się postać, która pozostanie synonimem zdrajcy na kolejne dwa tysiące lat. Mowa rzecz jasna o Judaszu Iskariocie - jednym z dwunastu uczniów Jezusa i człowieku, który wydał go sługi arcykapłana.
Postać ta nacechowana jest negatywnie. W Ewangelii św. Jana określony jest otwarcie mianem złodzieja, który wykradał pieniądze ze wspólnego trzosu apostołów. Ostatecznie zgodził się zdradzić Jezusa za cenę dwunastu srebrników, które potem również staną się wyrażeniem alegorycznym. Judasz dokonał tego w Ogrójcu, pocałunkiem wskazując Chrystusa przybyłym z nim sługę arcykapłana. Nie mogąc potem znieść swojego czynu, Judasz Iskariota powiesił się na drzewie.
Według średniowiecznej „pieśni o czynach” król Saracenów Marsyl czując przewagę Karola Wielkiego i nieuchronną porażkę, decyduje się na podstęp. Obiecuje mu przyjęcie chrztu w zamian za pokój. Tymczasem spiskuje z ojczymem Rolanda, Ganelonem. Ten decyduje się zdradzić cesarza z powodu zniewagi, jaką odczuł ze strony swojego pasierba podczas narady parów. To z jego powodu dochodzi do zasadzki w wąwozie Roncevaux i śmierci Rolanda. Za karę Karol Wielki rozkazuje rozerwać Ganelona końmi. Podstępny Marsyl umiera zaś z rozpaczy po zdobyciu Marsylii.
Renesansowy dramat, przedstawiający wydarzenia poprzedzające wybuch wojny trojańskiej. Na dwór króla Priama przybywają greccy posłowie pod wodzą Odyseusza, żądający wydania Heleny. Jednak polityczna agitacja księcia Parysa, przekupna natura młodzieży trojańskiej i słabość władcy prowadzą do wybuchu konfliktu.
Interesujące jest w dramacie rozbudowanie postaci Heleny i przedstawienie jej tragicznego losu. Kochanowski kreuje ją na kobietę całkowicie świadomą zdrady swojego męża oraz ojczyzny. Helena żałuje tych czynów, widząc niegodziwość Parysa i przeczuwając cenę, jaką przyjdzie zapłacić za swój wybór.
Idąc za treścią niejasnej przepowiedni wiedźm i podjudzania ambitnej żony, dzielny Makbet zabija swojego króla Dunkana i zajmuje jego miejsce na tronie Irlandii. Straszliwa zbrodnia królobójstwa jest tylko pierwszą z jego zdrad.
Popadając w coraz większą paranoję Makbet, zamienia się w krwawego tyrana, zdolnego do wszystkiego w imię zachowania władzy. Wkrótce zabija również swojego najlepszego przyjaciela Banka i rozpętuje w państwie rządy terroru. Kres przynosi im dopiero prawowity następca tronu Malkolm, przybywszy na czele angielskiej armii. Makbet ginie podczas oblężenia zamku Dunzynan z ręki Makdufa - tana, któremu wymordował rodzinę.
Satyra „księcia poetów polskich”, w sposób dobitny piętnująca współczesne mu realia. Krasicki bez zbędnego ugrzeczniania wymienia wszystkie niegodziwości, jakie można dostrzec XVIII-wiecznych Polaków. Wielokrotnie wymienia wśród nich występki, które można jednoznacznie uznać za zdradę.
Na pierwszy plan wysuwa się niemoralność oraz zdrada małżeńska. Poeta przytacza również starców, który mają „zwodzić”, czyli oszukiwać pokładających w nich ufność młodszych. Oprócz tego Krasicki wspomina o zdrajcach „pijących łzy wdów” - ludziach wykorzystujących najsłabszych.
Utwór zdecydowanie potępia wszystkie wymienione w nim postawy. Przestrzega przy tym, że wedle prawideł historii, wielkie i sławne Cesarstwo Rzymskie również upadło przez swoje grzechy, było zaś wielkie do momentu kultywowania cnót.
Akcja utworu dzieje się w średniowieczu i opowiada ona tragiczną historię rycerza, zwanego Konradem Wallenrodem - w rzeczywistości Litwina Waltera Alfa, który zdradą chce doprowadzić do klęski wrogich Litwie rycerzy Zakonu Krzyżackiego. Dzieło podejmuje próbę polemiki na temat sposobów, które Polacy powinni obrać w walce o niepodległość ojczyzny.
Okres, w którym powstał „Konrad Wallenrod”, był bowiem czasem spisków poprzedzających wybuch powstania listopadowego, a zarazem nadal żywej tradycji rycerskiego honoru. Przebywający na zsyłce w Głębi Rosji Mickiewicz zadał więc pytanie o miejsce zdrady w służbie szlachetnej sprawy niepodległościowej.
W „Potopie” Sienkiewicz przedstawia trzy postacie zdrajców ojczyzny. Wyjątkowo ohydną kreaturą jest pułkownik Kuklinowski - polski szlachcic, który w oblężeniu Jasnej Góry stał po stronie Szwedów. Bezwzględny, podstępny i zaprzedający narodową tożsamość najemnik umiera, pozostawiony przez Kmicica na mrozie w szopie.
Drugim ze zdrajców jest Bogusław Radziwiłł. Światowy człowiek, bawidamek, a zrazem niezwykle pragmatyczny polityk za nic ma ojczyznę i chętnie zdradza ją dla własnej korzyści.
Największym zdrajcą ojczyzny, którego przeklął po trzykroć Onufry Zagłoba, jest Janusz Radziwiłł. Chcąc zostać udzielnym panem Litwy, oddał ją pod protektorat szwedzki. Podstępem zmusił Kmicica do przejścia na jego stronę, a potem zdradził również jego. Pokonany i osamotniony, zmarł w oblężonym przez lojalistów Tykocinie.
Główny bohater powieści, Zenon Ziembiewicz, jest postacią niejednoznaczną. Wychowany w rodzinie podupadłej finansowo szlachty, wykazywał ogromny talent i ambicję do wyrośnięcia ponad domową rzeczywistość. Na studiach w Paryżu nabrał wręcz wstrętu do zachowania oja - utracjusza i kobieciarza.
Sam Ziembiewicz wkrótce powiela ten schemat, wchodząc w związek małżeński i zarazem mając kochankę - młodziutką Justynę Bogutównę. Gdy ta zachodzi w ciążę, daje jej pieniądze na aborcję i próbuje wspomagać. Wybiera przy tym życie u boku żony. Zrozpaczona i cierpiąca z poczucia zdrady Bogutówna popada w melancholię, która pcha ją do zamachu na Ziembiewicza. Dziewczyna oblewa jego twarz kwasem. Powieść Nałkowskiej ukazuje problem moralnej odpowiedzialności za swoje czyny.
Więźniowie jercewskiego obozu myśleli przede wszystkim o własnym przetrwaniu, powoli zatracając kompas moralny. Zdrada była jednym z narzędzi do zwiększenia swoich szans.
Kowal, przywódca jednej z band urków, zdradził swoją ukochaną Marusię i oddał ją dla swoich towarzyszy, ponieważ tylko z nimi mógł przeżyć obóz. Wielu donosiło na innych osadzonych dla lepszego traktowania. Ofiarą tego padł sam Grudziński, kiedy wydał go fałszywy przyjaciel Gruzin. Po wojnie we Włoszech autor spotkał zaś pewnego Polaka, który fałszywie zeznał przeciwko trzem Niemcom ze swojej brygady, wydając ich na śmierć dla swojego bezpieczeństwa.
W „Chłopach” pojawia się wątek zdrady małżeńskiej. Antek, syn Boryny, zdradza swoją żonę, Hankę, z Jagną, która wkrótce staje się żoną jego ojca. W tym układzie Antek zdradza więc nie tylko swoją żonę, ale także ojca, ponieważ romansuje z jego partnerką. Jagna natomiast zdradza swojego męża i kochanka.
Ich romans i zdrady są złamaniem praw panujących we wsi Lipce oraz wystąpieniem przeciwko wierze chrześcijańskiej. Jagnę ostatecznie za jej zachowanie spotyka kara - zostaje wypędzona ze wsi przez inne kobiety. Jest to więc obraz zdrady małżeńskiej, fizycznej, która odbywa się za plecami małżonków.