Wspomnienia stanowią integralną część tego, co nazywamy „sobą”. W literaturze jak w prawdziwym życiu stanowią obiekt refleksji nad indywidualnymi doświadczeniami człowieka. Motyw wspomnień może więc dotyczyć konkretnych osób i wydarzeń, jak również samego zjawiska rozpamiętywania przeszłości.
Wspomnienia stanowią indywidualny zapis przeszłości, tworzony przez każdego człowieka. W sposób poetycki można je rozumieć jako nasze zmaganie z przemijanie czasu - próbę uchwycenia chwili poprzez własną pamięć.
W literaturze, tak jak w realnym życiu, wiąże się z nimi różne uczucia. Najczęstszym jest melancholia - stan lekkiego przygnębienia, trudna do zdefiniowania zaduma nad przemijającym czasem. Nie znaczy to jednak, że wspomnienia mają jedynie negatywny charakter. Na ich podstawie budowane również pozytywne relacje, takie jak miłość, czy przywiązanie do ojczyzny.
Jako jednostkowy obraz przeszłości, wspomnienia są istotnym elementem kształtowania ludzkiej indywidualności. Oddając spojrzenie danej osoby na jakieś wydarzenie, otwierają w literaturze możliwość do refleksji oraz głębszego poznania przeżyć bohatera.
Znany również jako „Canzoniere” zbiór średniowiecznej poezji miłosnej. Podmiot liryczny wspomina w nich swoje uczucie do tytułowej Laury - zmarłej miłości platonicznej lat dziecięcych. Wspomnienie to stanowi wyjście do refleksji autora nad samą naturą miłości. Podmiot liryczny widzi w niej nieświadomą drogę do poznania Boga.
Co ciekawe tytułowa Laura prawdopodobnie nigdy nie istniała. Wielu literaturoznawców dostrzega w niej wyimaginowaną muzę Petrarki, nie zaś żywą osobę.
Cykl dziewiętnastu utworów, napisanych pod wpływem żalu poety za zmarłą jako dziecko córką - Urszulką. Ewenementem jest tutaj nie tylko stworzenie wielu związanych ze sobą utworów, ale również ich adresatka. Trenów nigdy przedtem nie pisano bowiem dziecku.
W swoich trenach Kochanowski kilkukrotnie odnosi się bezpośrednio do wspomnień związanych ze straconym dzieckiem. Autor opisuje Urszulkę jako dziecko pogodne, przynoszące radość ojcu i obdarzone talentem poetyckim. Te dobre wspomnienia wyraźnie potęgują ból, który Kochanowski odczuwa po śmierci dziecka.
Jak sama nazwa wskazuje, „Pamiętniki” stanowią zbiór wspomnień polskiego szlachcica z XVII wieku - Jana Chryzostoma Paska. Przy pomocy barwnego języka autor przedstawia nie tylko swoje dzieje, ale również specyfikę myślenia i postrzegania świata przez Sarmatów. Wyłania się z nich obraz niezwykle ciekawego człowieka: głodnego łupów żołnierza i swarliwego sąsiada, a zarazem pełnego fantazji pana-brata.
Utrzymany w tonie elegijnym utwór, skierowany jest do króla Zygmunta Augusta - monarchy, którego postać pełni tutaj funkcję personifikacji ojczyzny. Karpiński napisał swój wiersz jako wyraz żalu nad upadkiem Polski.
Zwracając się w uroczystych słowach do dawnego króla, podmiot liryczny podejmuje refleksję nad obecnym stanem Rzeczpospolitej. Wspomina przy tym wydarzenia, które złożyły się na upadek ojczyzny.
Podmiot liryczny tęskni za porzuconą ojczyzną. Jest on pielgrzymem, który podróżuje do dalekich krain. Nie dane mu już będzie nigdy powrócić do ziemi ojczystej, co napawa go ogromnym smutkiem. Przepiękny widok bezkresu wody i zachodzącego nad nim słońca nie osładza chwili, a przywołuje w nim wspomnienia krainy lat dziecinnych. Potęguje to gorycz wygnania, na którym nie znajdzie ani jednej bratniej duszy.
Skawiński to stary tułacz, zmuszony do emigracji z przyczyn politycznych. Postanawia jednak osiąść w Aspinwall, gdzie najmuje się na posadę latarnika. Początkowo nie obawia się samotności związanej z jego nową pracą. Odpowiada mu bliskość przyrody w postaci nieposkromionego morza i jego mieszkańców. Pewnego dnia, wraz z zapasami, dostaje egzemplarz „Pana Tadeusza”. Epopeja narodowa budzi tęsknotę za dawno porzuconą ojczyzną. Skawiński zapada w głęboki sen o Polsce, przez który zapomina o swoich obowiązkach i traci pracę. Gdy wyrusza na dalszą tułaczkę, nie czuje się już jednak tak daleki od rodzinnych stron. W postaci książki ma bowiem jej część zawsze ze sobą.
Monolog podmiotu lirycznego stanowi jego rozważania na temat życia. Wspomnienia są tutaj nośnikami doświadczeń, które podmiot liryczny przywołuje. Występują one w dużym zróżnicowaniu, obejmują zarówno radość jak i cierpienie. W wierszu wyraźnie dominują negatywne wspomnienia, mimo tego sensem utworu jest pochwała życia. Wynika to z głębokiego przemyślenia istoty ludzkiej egzystencji, na którą składają się zarazem chwile słodkie, ale również gorzkie.
Enigmatyczny, nieomal oniryczny świat opowiadań Brunona Schulza zbudowany jest na kanwie jego wspomnień z dzieciństwa. Rzeczywistość przedstawiana przez autora to płynny i subiektywny obraz jego odbioru świata. Jest to recepcja postrzegania go przez jednostkę, która nie wyzbyła się jeszcze świata fantazji i marzeń. Schulz oddaje w swoich wspomnieniach własne fascynacje, lęki czy wręcz uprzedzenia.
Marek Edelman, ostatni żyjący przywódca powstania w getcie warszawskim, opowiada o dniach swojej walki i późniejszej karierze lekarskiej. Wywiad rzeka stanowi nie tylko zapis osobistego spojrzenia na tragiczne losy getta, ale również próbę uporania się z jego legendą. Edelman jako uczestnik i naoczny świadek powstania zapamiętał je zupełnie inaczej, niż opinia publiczna. Nikt nie chciał jednak słuchać o brudzie, desperacji i zwyczajności śmierci powstańców. Wspomnienia zostały więc odrzucone na rzecz chwalebnej legendy.
Wiersz jest wyrazem traumy i załamania światopoglądu człowieka, który u progu swojego życia doświadczył horroru wojny.
Podmiot liryczny przetrwał hekatombę, jaką była II wojna światowa. Wspomnienie cierpienia, jakiego był świadkiem i uczestnikiem, powoduje wewnętrzne zagubienie. To, czego doświadczył, zniszczyło go. Wobec tego horroru wszelkie idee stracił znaczenie, a dotychczasowe pojmowanie świata legło w gruzach. Dlatego podmiot liryczny poszukuje sposobu, na jego redefiniowanie.
NKWD schwytało Grudzińskiego podczas próby przekroczenia granicy Polsko-Litewskiej. Po wielu perypetiach zostaje zesłany do łagru w Jercewie pod Archangielskiem. Tam poznaje system rządzący obozem i ma okazję na własnej osobie przekonać się, jaki ma on wpływ na osadzonych. Każdy rozdział stanowi osobną historię, będącą wspomnieniem niewyobrażalnego horroru oraz ludzi, których udziałem się on stał.
Wspomnienia autora z jego pobytu w jarcewskim łagrze stanowią straszliwe oskarżenie systemu komunistycznego – stworzonego, aby rzekomo uczynić ludzkość szczęśliwą. Są też niepowtarzalną możliwością spojrzenia na zonę zza drutu kolczastego i zrozumienia mentalności osadzonych.
Tytułowe „miejsce” to pozostałość po starej cerkwi, będącej niegdyś centrum łemkowskiej wsi. Autor wspomina czas, gdy potomkowie wysiedlonych Łemków przywieźli ostatnich żyjących mieszkańców wsi na jej ruiny. Wiele trudu kosztowało ich przewiezienie przez granicę bardzo starych bliskich. Kiedy sędziwi ludzie wkraczali do świątyni, wokół której zbudowana jest fabułą opowiadania, zachowywali się, jakby nie minął żaden czas od opuszczenia osady. Wspomnienia dawnych dni były bowiem dalej żywe, stanowiąc fundament ich osobowości.
W powieści Elizy Orzeszkowej motyw wspomnień jest ważnym narzędziem, które służy podtrzymywaniu pamięci o bliskich, którzy polegli w powstaniu oraz w utrzymywaniu w ludziach świadomości narodowej, ponieważ ich kraj zniknął z map Europy po rozbiorach. Bohaterowie utworu przy pomocy wspomnień budują swoją tożsamość, która oparta jest na tym, skąd pochodzą i kim byli ich przodkowie.
Wspomnienia stały się więc sposobem na podtrzymywanie jedności narodu, który stracił swoją niezależność i na przechowywaniu jego tożsamości w oczekiwaniu na moment, w którym jego państwowość zostanie odzyskania. Wspomnienia są także czymś, czego zaborca nie może odebrać Polakom, a w czym zawarta jest cała historia kraju i tożsamość jego mieszkańców.
Dodatkowo pamięć to miejsce, w którym przechowywana jest wiedza o zmarłych członkach rodziny, którzy brali udział w powstaniu styczniowym. Miejscem, które przywołuje wspomnienia o nich, jest pielęgnowana przez ich bliskich mogiła powstańcza. Wspomnienia i pamięć w powieści przynależą do sfery sacrum, są silnie zakorzenione w postaciach powieści i wpływają one na ich zachowania i poczucie tożsamości i przynależności.
W utworze Iwaszkiewicza motyw wspomnień służy do porównania dawnych czasów z obecnymi. Główny bohater, Wiktor, przybywa bowiem do dworku w Wilku, w którym w młodości spędził wiele czasu wraz z zamieszkującymi go dziewczętami. Był to dla niego czas szczęścia, pierwszych miłości i spokoju. Gdy po latach powraca do tego miejsca, jego wspomnienia ożywają, jednak dworek i jego mieszkanki nie przypominają obrazów żyjących w jego pamięci.
Budynek lata świetności ma już za sobą, natomiast panny z Wilka dorosły, powychodziły za mąż i założyły rodziny. Jedna z sióstr - Fela - która była pierwszą miłością Wiktora, zmarła. On sam zaś, po konfrontacji swoich wspomnień z rzeczywistością, dostrzega, jak bardzo się zmienił, zgorzkniał i postarzał.
Jego wspomnienia utrwaliły więc obrazy ze szczęśliwej młodości, które cały czas żyły w pamięci Wiktora. On sam zaś karmił się nimi i nie był świadomy faktu, jak brutalnie czas obszedł się z ludźmi i miejscami. Wspomnienia podtrzymywały więc fałszywy, dawno miniony obraz miejsca, w którym Wiktor był szczęśliwy, rzeczywistość zaś boleśnie go rozczarowała. Wspomnienia potrafią więc kreować fałszywy obraz świata, w który człowiek chce wierzyć, ponieważ jest piękniejszy od rzeczywistości.