Jako jednostki świadome, a zarazem do pewnego stopnia niezależne, ludzie mogą nie zgadzać się z zastanym porządkiem rzeczy. Podnoszą wtedy jakąś formę buntu - wyrazu swojego niezadowolenia i chęci zmiany nieakceptowanej sytuacji. Jako wywodzący się z samej natury człowieka, znajduje on miejsce w literaturze, stając się toposem.
Przedstawianie buntu w literaturze ma dwie ewidentnie skrajne strony. W jednej dominuje postrzeganie go jako wyrazu samowoli i pychy człowieka wobec wyższego autorytetu. Podkreśla on negatywne elementy buntu, jak chociażby anarchia i przemoc.
Istnieje jednak druga strona. W romantyzmie bunt urasta do czynu szlachetnego - wyrażenia własnej podmiotowości. Warto to skorelować z okresem Wiosny Ludów, aby zrozumieć, jak literatura wyrażała przebudzenie narodowe w Europie.
Bunt jest więc w literaturze zarazem czymś szlachetnym, jak i niebezpiecznym. To czyn rewolucyjny pod względem społecznym oraz prywatnym.
Wedle greckiego mitu, ludzkość jest efektem pracy tytana Prometeusza. Stworzył on ją na przekór woli Zeusa, obdarzając iskrą życia ukradzioną z rydwanu boga Heliosa. Prometeusz bardzo kochał słabą i nieporadną ludzkość, dlatego uczył ją radzenia sobie w niegościnnym świecie. Pokazał jej między innymi rzemiosło oraz po raz kolejny wykradł bogom tajemnicę ognia. Widząc potencjał ludzi, Zeus postanowił ograniczyć go słynnym podstępem z Puszką Pandory - zaplombowaną beczką, którą w darze ślubnym dostała stworzona przez niego przyszła żona brata Prometeusza. Zaciekawiona niewiasta otworzyła beczkę, z której na świat wyskoczyły wszelkie nieszczęścia.
Chcąc odegrać się na bogach, Prometeusz oszukał Zeusa podczas wyznaczania części zwierzęcia poświęcanego podczas ofiary. Został za to ukarany przykuciem do skał Kaukazu. Tam codziennie wielki orzeł miał mu wydziobywać wątrobę, która odrastała do dnia następnego. Dopiero Herakles podczas swoich podróży uwolnił Prometeusza od jego męki.
Przeciwstawienie się siłom wyższym w imię walki o dobro ludzkości, tak jak uczynił to starożytny tytan, jest nazywane od jego imienia buntem prometejskim. Ta forma motywu buntu powtarzać się będzie jeszcze wielokrotnie w literaturze nowożytnej.
Bunt zarówno w Starym jak i Nowym Testamencie dotyczy nieposłuszeństwa wobec Boga. Jet więc rozpatrywany pod względem moralnym i zakwalifikowany jako grzech.
Postaci buntowników jest w Biblii kilka. Zbiorczo można za taką uznać Izrael, który od samego początku łamie zakazy dane przez Jahwe. Osiedliwszy się w Ziemi Obiecanej, Naród Wybrany kilkukrotnie odchodzi od wiary i nie słucha swoich proroków. Za każdym razem muszą potem płacić konsekwencje swojego nieposłuszeństwa.
W Starym Testamencie możemy jednak znaleźć kilka postaci, które nawet wyraźniej wpisują się w stereotyp buntownika. Na pierwszy plan wysuwa się prorok Jonasz - najbardziej znany z połknięcia przez wielką rybę. Ten bezprecedensowy ratunek od utonięcia wynikał z próby ucieczki Jonasza przed danym mu od Boga zadaniem. Miał ostrzec mieszkańców asyryjskiej Niniwy przed karą za ich zło i wezwać do zmiany zachowania, nim Bóg zburzy ich miasto. Bojąc się udać do stolicy najpotężniejszego imperium tamtego okresu, Jonasz zwyczajnie uciekł. Wyrzucono go jednak z łodzi podczas sztormu, podejrzewając, że ciąży na nim gniew sił nadprzyrodzonych. Uratowany przez wielką rybę, Jonasz ostatecznie zrozumiał bezcelowość swojego buntu i udał się do Niniwy.
Innym buntownikiem Starego Testamentu jest syn króla Dawida - Absalon. Piękny, choć krnąbrny młodzieniec przeciwstawiał się rządom ojca, aż ostatecznie próbował go obalić. Kiedy jego wojska ostały pokonane, Absalon salwował się ucieczką. Zginął zabity przez dowódcę sił lojalistów, kiedy jego długie włosy (odziedziczone podobno po Adamie) uwiązały się niskiej gałęzi i zawiesiły go bezbronnego nad ziemią. Absalon jest dla Żydów symbolem fałszywej dumy i buty, która prowadi do tragicznego końca.
Słynny poemat epicki z XVII wieku opisuje strącenie Szatana i jego zwolenników z Nieba po przegranym buncie. Uwięziony na dnie płonącej otchłani, przywódca złych duchów zakłada w niej swoje królestwo. To z niego będzie planował dalszą wojnę przeciwko Bogu. Nie mogąc jednak obalić Stwórcy, postanawia zniszczyć jego ukochane stworzenie - ludzi. Bunt aniołów nie kończy się więc na przegranej, a jest raczej wieczną wojną, w której to potomkowie Adama i Ewy stają się ofiarami zemsty Szatana na Bogu.
Sposób, w jaki Milton przedstawia postać Szatana, prawdopodobnie stanowił inspirację dla modelu bohatera bajronicznego. Tak jak późniejsi bohaterowie romantyczni, jest on po trosze tragiczny w swoim dążeniu do buntu. Władca piekieł wie bowiem, że nie może wygrać z Bogiem. Jednak w imię swojej niezależności i wolności musi Mu się przeciwstawić. Jak mówi najsłynniejszy cytat z „Raju utraconego”: Lepiej być władcą w Piekle niż sługą w Niebiosach.
Tajemniczy wenecjanin, określany przez miejscowych Turków mianem Giaura (niewiernego), zakochuje się w ormiańskiej żonie baszy Hassana - Leili. Kiedy ich romans wychodzi na jaw, mąż topi kobietę w morzu, zgodnie z miejscowym zwyczajem. Żądny zemsty Giaur napada Hassana wraz z grupą najemnych zbirów i zabija go. Po wszystkim ukrywa się w greckim klasztorze, gdzie do śmierci nie godzi się z Bogiem. Nie może tego zrobić, ponieważ żal za zabójstwo Hassana oznaczałby wyrzeknięcie się miłości do Leili i własnej niezależności.
Giaur jest pierwowzorem wspomnianego wcześniej bohatera bajronicznego - niezależnego, skorego do przemocy buntownika. Nie zgadza się on na zastany porządek, w tym wypadku moralny i obyczajowy, czemu daje wyraz zabiciem Hassana, a potem odmową żalu za morderstwo. Bunt Giaura jest wyrazem jego niezależności, chęci kierowania się własną wolą na przekór wszystkiemu. Stanowi zarazem element tragiczny, ponieważ tak rozumiana wolność sprowadza na niego odrzucenie i niezrozumienie.
Dramat polskiego wieszcza narodowego podnosi motyw buntu na kilka różnych sposobów. Pierwszym jest rzecz jasna tło polityczne fabuły, czyli prześladowanie młodzieży litewskiej ze zgromadzeń Filaretów i Filomatów. Chociaż sami nie stanowili grup wywrotowych, Mickiewicz podkreśla ich krytyczną postawę wobec moskiewskiej okupacji. Widać to w rozmowie podczas sceny więziennej, słynnej „Pieśni upiora”, ale również reakcji młodzieży patriotycznej podczas sceny Salonu warszawskiego. Młodzi wyrażają niezadowolenie, a więc buntują się przeciwko konformizmowi elit i terrorowi Nowosilcowa.
Najbardziej jaskrawym przejawem buntu jest jednak Wielka Improwizacja Konrada. To właśnie w niej wyzywa on Boga do walki, której stawką ma być „rząd dusz”. Widząc siebie jako twórcę samorodnego, a więc podobnego Stwórcy, uważa się za godnego poprowadzenia narodu ku wolności i szczęściu. Jego wystąpienie przeciwko woli Boga stanowi więc bunt prometejski - walkę w imię dobra ludzkości. Konrada zwodzi jednak własna duma oraz zły duch. Dla dobra narodu byłby w stanie złamać jego wolną wolę, co obok zrównania się z Bogiem stanowi przejaw pychy. Bunt Konrada nie odnosi skutku, a poeta ostatecznie musi być uratowany od diabła przez pokornego księdza Piotra.
Tytuł powieści można odczytywać na dwa sposoby. Pierwszy odnosi się do momentu historycznej zmiany, jakim jest odrodzenie Rzeczpospolitej. Kraj powrócił na mapy, nadal jednak nie uzyskał pożądanego przez naród porządku. Druga interpretacja odnosi się do okresu dorastania i dotyczy głównego bohatera.
Cezary Baryka jako młody człowiek nie jest już dzieckiem, ale pozostaje nieukształtowany. Tym samym wyrabia sobie dopiero pogląd na otaczający świat. Objawia się on buntem wobec zastanej rzeczywistości. Wrażliwy na ludzką niedolę Baryka, niegdyś zafascynowany socjalizmem, wytyka Gajowcowi opieszałość zmian społecznych. Komunistom z kolei zarzuca niezrozumienie niebezpieczeństwa rewolucji. Ostatnia scena powieści wyraża więc bunt młodego Cezarego wobec całego świata. Bunt, który objawia się próbą poszukiwania własnej życiowej drogi.
Pokolenie Stomila i Eleonory zbuntowało się przeciwko mieszczańskiej moralności, dokonując rewolucji obyczajowej. Jej wynikiem staje się świat pojęciowego chaosu, w którym wszystko jest dozwolone. Dominuje go entropia, którą wyraża bałagan ich domu rodzinnego.
Syn Stomila i Eleonory czuje się przez to pozbawiony możliwości własnego buntu - ważnego elementu dorastania. Postanawia więc dokonać go poprzez przeciwstawienie się entropii. Kiedy to nie pomaga, idzie drogą fuzji buntu i porządku - sięga po władzę. Załamany zdradą swojej miłości, Ali, daje się jednak obalić przez prymitywnego Edka.