Patriotyzm pochodzi od łacińskiego słowa „patria” - ojczyzna. Oznacza ono postawę szacunku i szczególne umiłowanie właśnie ojczyzny. Chociaż sama definicja wydaje się łatwa, kwestia patriotyzmu gorączkowo rozpala ludzkie umysły. Szczególnie w Polsce, zważywszy na naszą burzliwą przeszłość, literatura często podnosi motyw patriotyzmu. Poprzez kolejne epoki wyznaczano granice miłości ojczyzny, wzywano do jej okazywania, ale też poddawano samo pojęcie kąśliwej krytyce.
Z patriotyzmem, chociaż nie nazywanym w tej sposób, możemy spotkać się już od czasów starożytnych. Grecy sławili czyn zbrojny w obronie rodzimego polis, ukazując go jako szlachetny i godny naśladowania. Od imienia najsłynniejszego poety korzystającego z tego motywu, taki rodzaj poezji nazywamy tyrtejskim.
W polskiej literaturze patriotyzm również łączony jest z czynem zbrojnym. Związane to jest z naszą burzliwą historią. Możemy jednak spotkać się też z szerszym ujęciem tematu, jako zdolnością do poświęceń w imię ojczyzny. Mogą one obejmować wyrzeczenie się prywaty na rzecz dobra wspólnego i nie odnosić się stricte do poświęcenia życia na polu bitwy. Patriotyzm jako zdolność do szeroko rozumianego poświecenia dla ojczyzny będą sławić Jan Kochanowski i Ignacy Krasicki. Istnieje również forma tego motywu, odnosząca się o pojęcia umiłowania ojczyzny w sposób duchowy. Tak rozumiany patriotyzm to zachowanie dziedzictwa przodków, kultury swojego kraju.
Motyw patriotyzmu w literaturze nie przestawia go jednak tylko w świetle pozytywnym. Chociaż nie jest to tak częste, możemy spotkać autorów wychodzących z krytyką takiej postawy. Żeromski dla przykładu wskazywał w Przedwiośniu na szlachetność polskiego patriotyzmu, ale zarazem nakreślał potrzebę pracy o dobrobyt mieszkańców Polski. Jeszcze dalej szedł Gombrowicz, widząc w pojęciu ojczyzny więżący człowieka anachronizm, narzucający mu pewne zachowania. Polską spuściznę narodową poddawał on w swoim „Trans-Atlantyku” krytyce, a przez to zadając pytanie o sam sens uczuć patriotycznych. W większości wypadków literatura ocenia jednak patriotyzm pozytywnie, podkreśłajac szlachetność walki i poświęcenia za dobro wspólne.
Podmiot liryczny przedstawia opłakaną sytuację człowieka uciekającego z zagrożonej ojczyzny oraz opozycyjne do niej piękno patriotycznego zrywu zbrojnego. Tyrteusz chwali młodzieńców dzielnie stających w szeregi przeciwko wrogom swojego kraju, opiewając heroizm śmierci pośród bitewnego zgiełku.
Lepiej jest bowiem umrzeć w obronie ojczyzny, niż uciekać. Uchodźca jest bowiem tułaczem bez domu, obcym i pogardzanych gdziekolwiek przybędzie. Utwór „Rzecz to piękna” jest przykładem poezji tyrtejskiej - chwalącej patriotyczny czyn zbrojny.
Poeta z Czarnolasu w swojej pieśni ukazuje człowieka jako istotę, która swoim postępowaniem powinna odróżniać się od zwierzęcia. W nietrwałym świecie realnym może tego dokonać jedynie poprzez poświęcenie dla idei wyższej, godnie postrzeganej zarówno tutaj, jak i w niebie.
Za taką Kochanowski uważa dbałość o dobro wspólne, którym jest ojczyzna. Powinna być ona realizowana zgodnie z przymiotami patrioty. Ludzie obdarzeni talentem poetyckim i erudycją mają stać na straży obyczaju oraz stanowionego prawa. Na nim bowiem zasadza się wolność obywateli. Odważni i silni mogą zaś użyczyć swojego ramienia dla ojczyzny. Dla Kochanowskiego śmierć w jej obronie jest chwalebna.
W dramacie „Wesele” ukazane jest społeczeństwo, które w pewien sposób zapomniało już o tym, czym jest patriotyzm. Lata zaborów i nieudane czyny zbrojne odebrały mu wolę walki, bohaterowie nie potrafią zorganizować zrywu niepodległościowego, który zwróciłby ich ojczyźnie wolność. Tkwią w otępieniu i marazmie, co symbolizuje ich chocholi taniec na końcu utworu. Zajmują się swoimi małymi, prywatnymi sprawami, nie stać ich na wielkie, patriotyczne czyny.
Pojawiające się na weselu widma mają im przypomnieć o patriotycznym duchu i walce o ojczyznę, ale oni tkwią w swojej wygodnej rzeczywistości, pozbawieni swojej motywacji do walki, nie potrafiąc się poświęcić dla wielkich i ważnych spraw. Wyspiański za pomocą motywu patriotyzmu krytykuje współczesne sobie społeczeństwo, wytyka jego wady i zwraca uwagę na to, jak zapomniana została sprawa niepodległościowa.
W swoim dziele książę poetów polskich opiewa miłość do ojczyzny, którą dzisiejszy odbiorca nazwałby właśnie patriotyzmem. Wedle słów poety jest ona atrybutem „umysłów poczciwych”, czyli charakterów godnych zaufania i życzliwych innym. Z tej miłości człowiek zdolny jest do poniesienia ogromnych ofiar, łącznie z kalectwem i śmiercią.
Uczucie samo w sobie uwzniośla patriotę, czyniąc z każdego poświęcenia osobistego powód do chwały. Krasicki podkreśla przy tym, że dla patrioty nie ma żalu w takim postępowaniu, niezależnie jak wielkie poniósłby ofiary.
Mieszkańcy Soplicowa zachowują żywą miłość do tradycji patriotycznej, co widać w obrazach i innym wyposażeniu dworu. W przeszłości, aby odkupić swoje winy, Jacek Soplica walczył w Legionach Polskich i do samego końca wspomagał Napoleona w interesie ojczyzny.
Podczas wesela Tadeusza i Zosi Jankiel gra na cymbałach „Poloneza Trzeciego Maja”, który jet utworem patriotycznym. Wykonanie przez zebranych tańca o tej samej nazwie również jest wyrazem ptriotyzmu w formie przywiązania do wielowiekowej tradycji przodków.
W popularny dla romantyków sposób, wieszcz narodowy przedstawia swoje przesłanie dla świata w formie testamentu. Kreuje się tam na poświęconego dla ojczyzny patriotę, człowieka do końca walczącego o jej wolność. Czuje się członkiem pradawnej spuścizny przodków, do których dołącza również swoje dziedzictwo.
Słowacki jako testament, oprócz prośby o uczczenie jego pamięci, zostawia również myśl przewodnią dla przyszłych pokoleń. Pragnie, by nie tracili oni nadziei w walce narodowowyzwoleńczej. Pragnie, by nieśli mu światło ducha. Wzywa ich również do odważnego poświęcenia: „A kiedy trzeba, na śmierć idą po kolei, Jak kamienie, przez Boga rzucane na szaniec!”.
Dzieło Słowackiego było niezwykle ważne dla propiłsudczykowsko nastawionej młodzieży II Rzeczpospolitej, a Aleksander Kamiński użył wyżej cytowanego sformułowania jako tytułu swojej książki „Kamienie na szaniec”.
Napisana ku pokrzepieniu serc Polaków pod zaborami historia, stanowi zarazem lekcję wychowania patriotycznego. Sienkiewicz na tle historycznym i przygodowym pokazuje potrzebę walki o dobro ojczyzny oraz porzucenia prywaty na rzecz dobra wspólnego. Jego bohaterowie, szczególnie zaś Andrzej Kmicic uczą się bycia szlachetnymi Polakami, szlachcicami kochającymi ojczyznę.
Powieść ukazuje proces rusyfikacji polskiej młodzieży po powstaniu styczniowym. Marcin Borowicz pochodzi ze zubożałej w wyniku powstania rodziny szlacheckiej. Uczęszczając do gimnazjum w Klerykowie zostaje wystawiony na działania rusyfikatorów. Chcąc zapewnić sobie przywileje wśród nauczycieli i ulegając pozornej życzliwości podstępnych belfrów, początkowo ulega temu procesowi.
Wszystko zmienia się wraz z przybyciem do gimnazjum Bernarda Zygiera - ucznia wydalonego z warszawskiej placówki oświatowej za propolską agitację. Jego recytacja „Reduty Ordona” podczas lekcji polskiego budzi w Borowiczu nieznane dotąd uczucie przynależności narodowej. Odtąd razem z przyjaciółmi poświęca się samokształceniu, coraz lepiej poznając swoje polskie dziedzictwo. Patriotyzm młodzieży okazuje się silniejszy od zapędów rusyfukatorów.
Wiersz, a również słowa późniejszego hymnu, stworzonego przez Marię Konopnicką na kanwie oburzenia agresywną germanizacją dzieci w zaborze pruskim. Poetka wzywa w nim swoich rodaków do walki o pradawne narodowe dziedzictwo. Wskazuje na potrzebę poświęcenia i zajadłej obrony swojej tożsamości, a przy tym na potrzebę zachowania godności i niedopuszczanie do znieważania przez wroga - Niemca.
Konopnicka z premedytacją nazywa Niemców „Krzyżakami”, podkreślając tym samym wielowiekowe zagrożenie, jakie kultura germańska stanowi dla słowiańskiego dziedzictwa Polaków. Dla poetki patriotyzm to duma, gotowość do walki z wrogiem i walka o ideały do samego końca.
Ta niezwykła książka opisuje losy trzech młodych ludzi, żołnierzy Szarych Szeregów: Zośki, Alka i Rudego. Młodość tych pełnych życia, pogody ducha i planów na przyszłość ludzi przekreślił wybuch II wojny światowej. Wychowani w poczuciu obowiązku wobec ojczyzny i drugiego człowieka, chłopacy szybko rzucają się w wir walki z okupantem. Udowadniają swój patriotyzm początkowo w ramach akcji Małego Sabotażu, później prawdziwych akcji zbrojnych.
Książka Kamińskiego, napisana na podstawie prawdziwych wydarzeń, ukazuje problem stojący za potrzebą czynu patriotycznego a związanego z nim ciężaru moralnego (zabijania wrogów). Przedstawia przy tym sylwetki szlachetnych młodych ludzi, którzy poświęcili życie w imię dobra wspólnego, za jakie uważali swoja ojczyznę - Polskę.