Motyw wsi w literaturze - konteksty z różnych epok

Jan Kochanowski rzekł niegdyś: „Wsi spokojna, wsi wesoła!”, czym mocno zaakcentował swoje uwielbienie dla życia poza miastem. Motyw rustykalny był jednak obecny w literaturze na długo przed renesansem i wyłania się pośród jej kart po dziś dzień. Zazwyczaj przyjmuje przy tym dwie formy: idealizowania życia na wsi lub przedstawiania problemów jej mieszkańców.

  • Motyw wsi - znaczenie
  • Motyw wsi w literaturze różnych epok
  • Inne przykłady motywu wsi w literaturze
  • Motyw wsi - znaczenie

    Życie wiejskie ma o wiele starszą tradycję, niż realia miejskie. Nie jest więc dziwne, że motyw rustykalny możemy spotkać praktycznie od zarania dziejów. W wielu religiach istnieli i istnieją nawet bogowie odpowiedzialni za uprawę roli czy hodowlę zwierząt - główne zajęcia mieszkańców wsi.

    W literaturze odznaczają się szczególnie dwa sposoby przedstawiania realiów życia rustykalnego. Pierwszym nazwać możemy idyllicznym, od innej nazwy gatunku idealizującego taki sposób bycia - sielanki. Tak przedstawiana wieś jest miejscem, gdzie człowiek zażywa uroków przebywania blisko przyrody. Jej mieszkańcy są zaś prostymi, ale szczęśliwymi ludźmi, żyjącymi z pracy własnych rąk. W romantyzmie zachwycano się z kolei ludowymi podaniami, widząc w nich przejaw prawdziwej duchowości narodu - pamiętającej jeszcze starożytne, pogańskie czasy. Często sięgano więc wtedy po motyw wsi.

    Drugi sposób uwzględnia problemy życia na wsi, obrazuje ciężar, z jakim codziennie zmagają się jej mieszkańcy. Brak tutaj idyllicznych scenek, wiele uwagi poświęca się za to biedzie i zacofaniu cywilizacyjnemu. Często wieś obrazowana jest w sposób naturalistyczny, nieszczędzący odbiorcy opisów brutalnej walki o przetrwanie. Z kolei ten obraz najmocniej odciska się w literaturze pozytywistycznej i młodopolskiej, choćby w poezji Jana Kasprowicza.

    Motyw wsi w literaturze różnych epok

    Georgiki - Wergiliusz

    Poemat dydaktyczny, poświęcony pracom rolniczym. W jego skład wchodzą cztery księgi, zawierające przydatne rady z dziedzin uprawy roli, sadownictwa, hodowli bydła i pszczelarstwa. Oprócz warstwy dydaktycznej utwór sławi również wiejską codzienność. Autor ukazał sielankową wizję, gdzie ciężka praca chłopów zgodna z harmonią przyrody gwarantuje szczęśliwe życie. Widzi przy tym wieś jako miejsce przetrwania starorzymskich obyczajów, które Wergiliusz chciałby promować.

    Satyra na leniwych chłopów

    Anonimowa satyra stanowa z XV-wiecznej Polski. Autor z dużą dozą humoru opisuje sposoby przebiegłych chłopów na unikanie pracy na rzecz swoich panów. Leniwi kmiecie z rozmysłem gubią narzędzia, ukrywają się po krzakach i przestają pracować, kiedy tylko ich pan się odwróci.

    Chociaż dzieło ma charakter satyryczny, daje pewien wgląd w specyfikę średniowiecznej wsi i mentalności jej mieszkańców. Zawiera choćby opis oporządzania pługa i przygotowywania orki przez kmieci. Wyraźnie wskazuje też, że pańszczyzna stanowiła dla nich nieprzyjemny obowiązek, od którego starali się sprytnie uchylić. Stosunki między panami i chłopami w średniowieczu były wiec dosyć dynamiczne, a ci ostatni czasami starali się postawić na swoim.

    Pieśń świętojańska o Sobótce - Jan Kochanowski

    Wiersz sławiący uroki życia na wsi. Tłem dzieła jest obrzęd pieśni przy ognisku, które chłopi wykonywali podczas przesilenia letniego (Sobótki). W wierszu występuje dwanaście panien, śpiewającej o pięknej wsi.

    Szczególnie wartą interpretacji jest pieśń ostatniej panny, będąca przykładem poezji ziemiańskiej. Chwali ona życie rustykalne, zgodne z przyrodą i prostym obyczajem. Nawiązuje tym samym do motywów arkadyjskich, przedstawiając wieś jako krainę szczęśliwości.

    Pamiętniki - Jan Chryzostom Pasek

    Chociaż większość wspomnień jednego z najsłynniejszych literackich Sarmatów obejmują historie wojenne, Jan Chryzostom Pasek ostatecznie osiada na swoich włościach. Zostając ziemianinem, korzysta z uroków tego życia, pokazując je od strony szlachcica. Pojawiają się tam więc starania o powiększenie ilości ziemi, pochwała jej żyzności i oczywiście spory z sąsiadami. Z lektury możemy dowiedzieć się o obyczajach szlachetnie urodzonych mieszkańców wsi, nie zawsze budzących jednak podziw. Pasek wiele miejsca poświęca również swojemu zamiłowaniu do hodowli i tresury zwierząt, nieraz bardzo niecodziennych. Warto tu przytoczyć, chociażby słynną historię z tresowaną wydrą Robakiem. 

    Wszystko to pokazuje, że mimo swarliwości i swoistej chciwości, ziemianie byli ludźmi żyjącymi blisko z naturą.

    Laura i Filon - Franciszek Karpiński

    Sielanka, nawiązująca do starożytnych wzorców tego gatunku, opisujących szczęśliwe życie pasterzy na tle pięknej przyrody.

    Utwór przyjmuje formę dialogu między tytułową parą zakochanych. Zgodnie z założeniami sentymentalizmu tematem jest uczucie między prostymi ludźmi - miłość zwycięża zazdrość i gniew.

    Jak każda sielanka „Laura i Filon” ukazuje wyidealizowany obraz życia wiejskiego. W wypadku utworu Karpińskiego można wręcz mówić o pewnej naiwności jeżeli idzie o ukazanie chłopskiej uczuciowości.

    Ballady i romanse - Adam Mickiewicz

    Cykl ballad uważany za manifest polskiego romantyzmu. Wszystkie w większym lub mniejszym stopniu nawiązują do ludowych podań czy też realiów życia wiejskiego. Mickiewicz obrazuje je jednak w sposób typowy dla romantyka - interesuje go specyficzna duchowość chłopów. Idealizuje przy tym ich zabobony, widząc w nich mistyczny sposób postrzegania i wrażliwość na świat duchowy. Dobrym przykładem jest tutaj ballada „Romantyczność”, gdzie wiara prostego ludu w możliwość istnienia duchów zmarłych zostaje wyniesiona ponad oświeceniowe racjonalne myślenie.

    Dla Mickiewicza wieś jest skarbnicą ducha ludu, z którego pragnie czerpań inspirację i tworzyć prawdziwie narodową poezję. Będzie to zresztą podejście wszystkich romantyków całej Europy, w którym zagubi się jednak prawdziwe oblicze wsi.

    Nad Niemnem - Eliza Orzeszkowa

    Bohatyrowicze to zaścianek będący gniazdem rodziny Bohatyrowiczów. Ta drobna szlachta żyje z pracy własnych rąk, uprawiając ziemię i kultywując stare tradycje. Pomimo ciężkiego losu są ludźmi szczęśliwymi. Mogą bowiem na siebie liczyć w trudnych chwilach, a mozolna praca daje im dużo satysfakcji i na swój sposób prawdziwie ich uszlachetnia.

    Orzeszkowa nie ukrywa trudów, z jakimi wiąże się wiejskie życie. Jego prostotę i aktywność ocenia jednak pozytywnie i razem z tradycją uważa za podstawę patriotycznego społeczeństwa.

    Chłopi - Władysław Reymont

    Powieść nie bez powodu nazywana „epopeją chłopską”, doceniona nawet przez przedstawicieli tego stanu. Reymont w sposób naturalistyczny przedstawia realia życia na polskiej wsi przełomu XIX i XX wieku. 

    Życie mieszkańców Lipiec ujęte zostało jako wypełnione ciężką pracą na roli, regulowaną przez cykl pór roku. Chłopi są blisko z przyrodą i uprawianą ziemią, która w zamian ich karmi. Prace polowe wyznaczają bieg czasu na równi z obyczajem będącym połączeniem świąt chrześcijańskich i prasłowiańskich tradycji ludowych.

    Gromada lipiecka nie jest jednolita. Istnieje w niej elita złożona z najbogatszych chłopów, księdza czy wójta, ludzie średniozamożni i nawet całkowicie bezrolni komornicy. 
    Zarazem wieś przez wieki wytworzyła normy obyczajowe i moralne, które zapewniają jej jedność. Chociaż każdy mieszkaniec dba o swoje dobro, musi pozostawać solidarny wobec innych. Gromada czerpie bowiem siłę ze swojej jedności, a jednostki niedostosowane zostają wyrzucone poza nawias społeczności.

    Przedwiośnie - Stefan Żeromski

    Chcąc wyleczyć rany po bójce z Barwickim, Cezary Baryka zamieszkuje przez jakiś czas w należącym do Wielosławskich folwarku - Chłodku. Tam może na własne oczy przekonać się o trudzie pracy chłopów i ich nędzy. Żeromski kontrastuje opisy ludzi żyjących w skrajnych warunkach z wręcz niefrasobliwą egzystencją mieszkańców Nawłoci. Ukazuje tym samym dystans między wsią a dworem i uwypukla problemy prowincji II Rzeczpospolitej. 

    Inne przykłady motywu wsi w literaturze

    • Idylle - Zbiór sielanek pióra Teokryta, które chwalą uroki wiejskiego życia. Nawiązują one do pieśni pasterskich zwanych bukolikami i przedstawiają wyidealizowany obraz wsi. Jest to wynikiem tęsknoty mieszczan greckich za rustykalną prostotą dawnego życia.
    • Żywot człowieka poczciwego - Mikołaj Rej opisuje w swoim dziele parenetycznym wzorcowy model życia człowieka poczciwego. Wedle autora najlepiej pasuje do niego styl bycia ziemianina - szlachcica zamieszkującego na wsi. Życie na łonie rodziny i z pracy własnych rąk jest dla Reja ideałem poczciwości.
    • Żeńcy- Utwór Szymona Szymonowica, ukazujący ciężar pracy na roli i panujące na wsi stosunki między warstwami społecznymi. Chociaż dzieło nawiązuje do sielanek Teokryta, nie idealizuje przestrzeni rustykalnej. Praca tytułowych żeńców jest ciężka, a pilnujący ich Starosta to człowiek okrutny.
    • Kandyd- Po wszystkich strasznych perypetiach, jakie spotkały tytułowego bohatera, ostatecznie osiada on w folwarczku na brzegu Bosforu. Życie na wsi z pracy własnych rąk i daleko od wielkiego świata okazuje się najlepsze dla Kandyda.
    • Pan Tadeusz - Świat wykreowany przez Mickiewicza nosi cechy arkadyjskie, gdzie wszyscy żyją wedle starych zwyczajów. Mieszkańcy Soplicowa to szczęśliwi ludzie, żyjący w zgodzie z przyrodą i pracującymi na ich rzecz chłopami. Tadeusz i Zosia podejmują nawet decyzję o ich uwłaszczeniu.
    • Janko Muzykant - Nowela Henryka Sienkiewicza ukazuje zacofanie i biedę polskiej wsi. Utalentowany muzycznie chłopiec nie znajduje zrozumienia pośród chłopów, a okrutna kara za niewielkie przewinienie przynosi mu śmierć. Państwo z dworu nie dostrzegają umierającego talentu we własnych włościach, za to rozwodzą się nad włoską pomocą dla wyjątkowych dzieci z niższych sfer.
    • Rozdziobią nas kruki, wrony… - Stefan Żeromski w sposób naturalistyczny ukazuje biedę polskiej wsi, gdzie człowiek zmuszony jest okradać trupa powstańca, by samemu przetrwać. Chłopa praktycznie zezwierzęconego swoim poziomem życia nie da się zainteresować sprawami narodowymi. Żeromski widzi w tym główną przyczynę klęski powstania styczniowego. 
    • Wesele - Bronowicka chata, symbol Polski, jest miejscem zetknięcia się chłopów i inteligencji. Ci drudzy nie rozumieją pierwszych, postrzegając wieś i jej mieszkańców przez pryzmat własnej chłopomanii. Tymczasem chłopi są prężną, gotową do przedstawienia się światu siłą. Nie mają jeszcze jednak określonego celu.
    • Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem - w dziele Mikołaja Reja wieś staje się satyrycznym przedstawieniem całego społeczeństwa polskiego oraz konfliktów między różnymi grupami.
    • Konopielka Edwarda Redlińskiego - to obraz wsi biednej, dotkniętej analfabetyzmem oraz wiarą w zabobony. Mieszkańcy wsi nie radzą sobie z otaczającą ich nowoczesnością.
    • Szkice węglem - Sienkiewicz stworzył obraz wsi zacofanej, pouwłaszczeniowej, nieświadomej swoich praw. Mieszkańcy wsi są niewykształceni, oddają się nałogom i nie potrafią odnaleźć się we współczesnym świecie, przez co łatwo można ich wykorzystać. 

    Czytaj dalej: Motyw tęsknoty w literaturze - konteksty z różnych epok

    Ostatnia aktualizacja: 2023-12-10 08:05:01