Człowiek jako istota emocjonalna, przywiązuje się do innych osób, miejsc i idei. Jeżeli w jakiś sposób zostanie pozbawiony tej relacji, skutkuje to uczuciem tęsknoty. Jest ono na tyle silne i ważne dla naszego człowieczeństwa, że stało się literackim toposem.
Tęsknota jest uczuciem, a więc głębokim i pierwotnie ludzkim stanem ducha. Towarzysząc nam od zawsze, tak samo długo znajduje swoje miejsce w literaturze.
Możemy ją już odnaleźć pośród mitów i tekstów religijnych starożytności. W późniejszych czasach przeżywali ją bohaterowie nowel czy powieści, jednak największą karierę zrobiła w poezji. Ta próbuje bowiem wytłumaczyć stany, których nie stany, które trudno opisać w jakikolwiek sposób. Szczególnie przoduje tutaj poezja miłosna, a w Polsce również patriotyczna. Tęsknić można bowiem nie tylko za kimś, ale również za czymś - miejscem, wydarzeniem, przeszłością.
Demeter, grecka bogini płodności i urodzaju, niezwykle kochała swoją córkę Persefonę. W tej zakochał się sam Hades i postanowił pojąć ją za żonę. Z tego powodu porwał boginkę do swojego królestwa i nakarmił owocem grantu, co uniemożliwiło jej opuszczenie krainy podziemi. Zrozpaczona Demeter przestała troszczyć się o urodzaj, przez co zapanowała całoroczna zima i światu groził głód. Zeus rozkazał więc zwracać matce Persefonę na sześć miesięcy w roku. Ta uradowana ozdabia wtedy świat kwiatami i dzieli się płodami ziemi. Kiedy jednak córka odchodzi do swojego męża, z tęsknoty Demeter zsyła jesień i zimę.
Historia o Demeter i Persefonie jest przykładem tłumaczenia poprzez mit zjawisk przyrodniczych, których ludzie nie potrafili w dawnych czasach racjonalnie zrozumieć.
W Starym Testamencie opisana jest porażka, jakiej państwo Izrael doznało z ręki babilońskiego (chaldejskiego) króla Nabuchodonozora. Zgodnie ze zwyczajem starożytnych wschodnich imperiów, władca przesiedlił część (zapewne inteligencję i arystokrację) podbitego ludu do Babilonu, by poddać go asymilacji.
Trwająca pięćdziesiąt lat „niewola babilońska” była dla Izraelitów drastycznym przeżyciem, w którym Polacy mogą zapewne dopatrywać się pewnych podobieństw ze swoją historią. Tęsknota za ojczyzną, do której nie można wrócić, ujęta została w Psalmie 137, który wielu może znać z wykorzystania w piosence Boba Marleya „By the rivers of Babylon”. Jest to zbiorowa lamentacja Izraelitów skazanych na przebywanie w stolicy swojego ciemiężcy, połączona ze złorzeczeniem babilończykom.
Dzielny rycerz Tristan i irlandzka księżniczka Izolda Jasnowłosa zostają połączeni miłosnym uczuciem przez przypadkowe wypicie magicznego wywaru. Od tego momentu nie mogą bez siebie żyć, a zarazem nie mogą też ze sobą być. Izolda jest bowiem poślubiona seniorowi Tristana - królowi Markowi.
Tragiczny los kochanków staje się splotem wielkiej namiętności, niebezpieczeństwa i wyrzutów sumienia. Gdy jednak próbują przerwać niszczycielski romans, uczucie nie pozwala o sobie zapomnieć. Tęsknota kochanków jest tak wielka, że ostatecznie zawsze do siebie wracają. By uratować Izoldę od tej boleści, Tristan daje jej nawet zaczarowanego psa Milusia, który swoim dzwonkiem koi tęsknotę. Ta jednak odsyła podarunek, ponieważ pragnie cierpieć to samo co jej ukochany.
Cykl dziewiętnastu utworów, napisanych pod wpływem żalu poety za zmarłą jako dziecko córką - Urszulką. Ewenementem jest tutaj nie tylko stworzenie wielu związanych ze sobą utworów, ale również ich adresatka. Trenów nigdy przedtem nie pisano bowiem dziecku.
W utworach, szczególnie Trenach III i VIII zaakcentowana jest również tęsknota za ukochaną córeczką poety. Podmiot liryczny podkreśla, że jej odejście pozostawiło pustkę, której nie sposób wypełnić. Cykl Kochanowskiego wyraża nie tylko żal po stracie ukochanego dziecka, ale stanowi również zapis światopoglądowych wątpliwości poety. Stoicyzm i religijność chrześcijańska, którą kierował się dotąd, nie wytrzymuje nagle konfrontacji z rozpaczą po stracie dziecka. W kolejnych utworach Kochanowski godzi się jednak z losem, ponownie odnajdując pocieszenie w Bogu i planie, jaki Stwórca ma dla każdego człowieka.
Najsłynniejsza opowieść o kochankach w historii literatury. Dzieląca rody Montekich i Kapuletów nienawiść staje na drodze miłości ich najmłodszych przedstawicieli - Romea i Julii. Wbrew rodzinnej vendetcie, młodzi potajemnie biorą ślub. Przez zabicie w pojedynku bratanka matki ukochanej, Romeo zostaje wygnany. Julia ma zaś poślubić Parysa.
Tęsknota wywołana rozłąką jest dla nich nie do zniesienia. Nie chcąc porzucać ukochanego, Julia opracowuje ojcem Laurentym sprytny plan ucieczki. Pozoruje własną śmierć przy pomocy eliksiru, a po pogrzebie mają razem uciec z ukochanym. Jednak ten nie dowiaduje się o podstępie i w wyniku nieporozumienia oboje popełniają samobójstwo.
Wiersz opiera się na zasadzie kontrastu i paralelizmu - zestawienia ze sobą odpowiadających motywów tematycznych. Podmiot liryczny kreowany jest na gospodarza, czekającego wiosny. Chociaż w całym utworze nie jest ani razu wspomniana miłość, domyślamy się, że jest on w istocie kochankiem, wyczekującym obiektu swojej miłości.
Podmiot liryczny wspomina następujące po sobie oznaki wiosny, podkreślając, iż dla niego one nie nadchodzą. W niezwykle poetycki sposób zestawia je bowiem ze swoją ukochaną, której z nim nie ma. Jego prywatna wiosna więc nie nadchodzi, ponieważ będzie nim dopiero ponowne złączenie z wybranką serca. Rozłąka i tęsknota za ukochaną zestawione są tutaj z oczekiwaniem na nadejście urodzaju przez gospodarza.
Podmiot liryczny wyraża swój smutek za ojczyzną, którą musiał opuścić. To pielgrzym, podróżujący do dalekich krain. Opuszcza on swoją ukochaną ojczyznę, wiedząc, że nigdy więcej do niej nie powróci. Porównując się do dziecięcia kwilącego za własną matką, opisuje smutek po rozstaniu z ojczyzną.
Przepiękny widok bezkresu wody i zachodzącego nad nim słońca nie osładza chwili, a przywołuje w nim wspomnienia krainy lat dziecinnych. Podmiot liryczny, porównując się do dziecięcia kwilącego za własną matką, opisuje smutek po rozstaniu z ojczyzną. Z daleka od niej jest wszędzie obcy, zagubiony pośród obcych ludzi i ich nieznanych obyczajów.
Skawiński to stary tułacz, zmuszony do emigracji z przyczyn politycznych. Postanawia jednak osiąść w Aspinwall, gdzie najmuje się na posadę latarnika. Początkowo nie obawia się samotności związanej z jego nową pracą. Odpowiada mu bliskość przyrody w postaci nieposkromionego morza i jego mieszkańców.
Pewnego dnia, wraz z zapasami, dostaje egzemplarz „Pana Tadeusza”. Epopeja narodowa budzi tęsknotę za dawno porzuconą ojczyzną. Skawiński zapada w głęboki sen o Polsce, przez który zapomina o swoich obowiązkach i traci pracę. Gdy wyrusza na dalszą tułaczkę, nie czuje się już jednak tak daleki od rodzinnych stron. W postaci książki ma bowiem jej część zawsze ze sobą.
Tęsknota jest w „Przedwiośniu” obecna na dwa różne sposoby. Pierwszym jest typowo ludzka, uczuciowa potrzeba bliskości z ukochanymi osobami. Cezary Baryka odczuwa ją po śmierci matki, gdy uświadamia sobie, jak bardzo go kochała. Potem tęsknota przychodzi do niego po rozstaniu z Laurą Kościeniecką. Ta jednak miesza się z gniewem oraz rozczarowaniem na kochankę.
Tęsknota, choć pojmowana o wiele głębiej, jest również związana z Polską. Seweryn Baryka opowiada synowi o szklanych domach, które w istocie stanowią uzewnętrznienie wielopokoleniowego snu o odrodzonej ojczyźnie. Ojciec bohatera i wielu przed nim widzieli Polskę jako uosobienie nadziei, krainę możliwości. Ta idealizacja wynikała z ich tęsknoty za ojczyzną, którą utracili przez zabory.
W powieści Marii Dąbrowskiej wyróżnić można tęsknotę za wyobrażonym życiem, którego nigdy się nie miało. Barbara Niechcic, mimo że wyszła za Bogumiła i z nim założyła rodzinę, całe swoje życie spędza na mrzonkach o tym, jak wyglądałby jej los, gdyby wyszła za swojego ukochanego Józefa Toliboskiego.
Tęsknota za życiem, które nigdy nie było jej pisane, sprawia, że Barbara nie widzi tego, jak cenne jest to, co udało jej się zdobyć. Skupia się ona tylko na tym, co utraciła, nie dostrzega zaś tego, co zyskała. Rzeczywistość często omija Barbarę, która traci cenne chwile, tęskniąc za czymś, co nigdy nie istniało. Tęsknota ma więc na nią destrukcyjny wpływ, zatruwa jej życie, oferując tylko piękne marzenia, które nie mają szans się spełnić.
Gdy Barbara wreszcie to dostrzega, na refleksję jest już za późno - umiera bowiem jej mąż, Bogumił. Tęsknota odebrała więc w pewien sposób Barbarze cenną część życia, której nie umiała przeżyć, nieustannie marząc o czymś innym. Nie miała ona także pojęcia, czy życie z Toliboskim byłoby takie, jak sobie to wyobrażała - Barbara tęskniła więc za ułudą, nie za rzeczywistością.
Wiersz stanowi bardzo osobisty wyraz tęsknoty za ojczyzną. Podmiot liryczny zaprasza każdego, kto jak on cierpi na obczyźnie, do podzielenia się z nim bólem. Przywołują prozaiczne wizje dalekiego kraju, opisuje towarzyszące im przejawy tęsknoty. Podmiot liryczny podkreśla przy tym, że ojczyzny się nie wybiera, ona zostaje człowiekowi przeznaczona. Tak więc tylko taka ziemia, kraina ojczysta, ukoi tę tęsknotę. Jest bowiem jego miejscem na Ziemi.