Przyjaźń to słowo o wielkiej wadze. Opisuje relację, do której jako ludzkość przywiązujemy znaczenie, choćby poprzez odróżnianie prawdziwej przyjaźni od jej imitacji. Literatura oddaje wagę tego słowa poprzez użycie go jako jednego z podstawowych motywów. Przyjaźń może napędzać akcję utworu, opisywać więź między postaciami czy stanowić oś dramatycznych wydarzeń między nimi. Przede wszystkim zaś, literatura pokazuje siłę tej relacji i trudność, z jaką się ją zawiązuje.
Motyw przyjaźni odwołuje się do jednej z najmocniejszych więzi, jaka może łączyć ze sobą ludzi. Uznawana powszechnie za szlachetną, jest w literaturze opiewana od tysięcy lat. Przyjaciele wspierają się wzajemnie i mogą na siebie liczyć nawet w najtrudniejszych sytuacjach.
Z tego powodu przyjaźń idealnie nadaje się do łączenia ze sobą bohaterów literackich. Tworząc kompanie przyjaciół, twórca tłumaczy ich wzajemne oddanie.
Interesującym zabiegiem może być też próba negatywnej definicji przyjaźni, tj. opisania czym takowa nie jest. Przykładem tego może by ukazanie fałszywych przyjaciół, wykorzystywania zaufania drugiego człowieka, czy słabości pozornej przyjaźni.
W literaturze dla przyjaźni jest wiele zastosowań. Może być w niej chwalona, może być narzędziem narracyjnym, czy elementem budowy postaci. Niemniej prawie zawsze występuje jako idea pozytywna. Wyjątkiem mogą być tutaj wyżej wymienione przykłady fałszywej przyjaźni.
Jednym z pierwszych w historii przedstawień przyjaźni jest wielki heros Gilgamesz i jego towarzysz, dziki Enkidu. Paradoksalnie barbarzyńca został początkowo powołany przez bogów jako śmiertelny przeciwnik Gilgamesza. Jednak kiedy obaj zwarli się w potężnym uścisku, heros rozpoznał w Enkidu równego sobie i zaprzyjaźnił się z nim. Odtąd razem przeżywali przygody, takie jak pokonanie potwornego Humbaby.
Niestety, wściekła po odrzuceniu swoich zalotów przez Gilgamesza bogini Inanna, postanowiła zesłać na miasto herosa Niebiańskiego Byka. Bohaterowie pokonali również tę bestię, jednak jako bogowie zesłali na nich karę za zgładzenie ich własnego tworu. Zabili więc Enkidu, który skonał w ramionach Gilgamesza. Rozpacz, jaką heros czuł po utracie przyjaciela, oddaje starożytna pieśń lamentacyjna. Po tym wydarzeniu Gilgamesz postanowił odnaleźć sposób na życie wieczne.
Ewangelia według św. Jana opisuje wskrzeszenie Łazarza z Betanii, brata Marii i Marty. Niewiele wiadomo o tym człowieku, poza stwierdzeniem iż był przyjacielem Jezusa. Takie sformowanie nie pojawia się często w biblii, toteż na pewno świadczy o wyjątkowości tej relacji. Potwierdza ją również reakcja Jezusa na rozpacz Marii i Marty po śmierci ich brata. Wedle ewangelisty Chrystus rozrzewnił się i wzruszył w duchu, po czym zapłakał. Zdaniem zebranych Żydów okazał tym samym wielką przyjaźń do Łazarza.
Ewangelia według św. Jana wspomina również o przyjaźni, jaką Jezus obdarzył swoich apostołów. Wprost nazywał ich tym mianem. Chrystus stawia również granicę przyjaźni: „Nikt nie ma większej miłości od tej, gdy ktoś życie swoje oddaje za przyjaciół swoich”.
Najbardziej znany epos rycerski z gatunku „chansons de geste” – pieśni o czynach. Opowiada historię najazdu wojsk Karola Wielkiego na Andaluzję i śmierci hrabiego Rolanda podczas bitwy w wąwozie Roncevaux. Roland przedstawiony jest jako wzór idealnego rycerza, to jest wojownika o czystym sercu i intencjach. Wiąże się to również z serdecznością wobec przyjaciół, z których każdy również zasługuje na miano wzoru rycerza.
Rolandowi podczas bitwy towarzyszy wierny Oliwier i dzielny biskup Turpin. Pierwszy z wymienionych wielmożów przekonuje Rolanda o potrzebie wezwania posiłków, kalkulując porażkę z przeważającym przeciwnikiem. Mimo świadomości pewnej śmierci nie odstępuje jednak przyjaciela aż do końca. Razem z Turpinem powstrzymują też Rolanda przed wezwaniem pomocy w środku bitwy, co oznaczałoby dla niego utratę honoru.
Fraszka ta dotyczy tematyki pijaństwa i przyjaźni. Podmiot liryczny zauważa, że przyjaźń to niezwykle ważna więź, która wnosi wiele do życia człowieka. Jest przy tym bardzo rzadka i lekceważona – człowiek nie dba o swoich przyjaciół.
Kochanowski, nawiązuje w swoim pouczeniu do polskich przywar narodowych. Zauważa bowiem, że prawdziwe przyjaźnie nie rodzą się przy alkoholu. Poeta mówi wprost, że nie powinniśmy uważać za przyjaciół swoich znajomych od kieliszka. Prawdziwa więź nie może się bowiem zrodzić tam, gdzie towarzyszące alkoholowi swary i kołtuństwo. Najlepszym przyjacielem będzie wiec człowiek cnotliwy i z natury życzliwy innym. Na takim bowiem można polegać bardziej, niż koledze od dobrej zabawy.
Słynna komedia Moliera, krytykująca prymitywną dewocję i mieszczański model życia czasów autora. Pobożny, acz bardzo naiwny Orgon daje się omotać sprytnemu Tartuffe’owi – tytułowemu świętoszkowi na pokaz. Wkrótce szubrawiec zaczyna wykorzystywać zaufanie, jakim obdarzyła go głowa rodziny, zamieniając jej życie w istny koszmar. Sprawy przybierają tak zły obrót, że ostatecznie Orgonowi grozi uwięzienie i stracenie całego majątku.
W komedii wyróżnia się postać szwagra Orgona i zarazem przyjaciela rodziny, Kleanta. Reprezentuje on typ człowieka o wyważonych poglądach, trzeźwo patrzącego na zastaną sytuację. Śpieszy on rodzinie z dobrą radą, jednak zapatrzenie Orgona w swojego pupila nie pozwala mu spostrzec, kto tak naprawdę jest jego przyjacielem.
Bajka księcia poetów polskich, traktująca o ostrożności, z jaką powinniśmy podchodzić do zadeklarowanej przyjaźni.
Żyjący ze wszystkimi w zgodzie mały zajączek, miał za przyjaciół wszystkie okoliczne zwierzęta. Jednak kiedy na jego pastwisko wpadły psy myśliwych, żadne ze zwierząt nie pomogło mu w ucieczce. Rozszarpano go pośród zadeklarowanych przyjaciół, którzy jednak nie okazali się nimi w godzinie największej potrzeby.
Najsłynniejsze dzieło Goethego jest powieścią epistemologiczną, czyli powieścią w formie listów. Narracja składa się na chronologicznie ułożoną korespondencję do niejakiego Wilhelma – jedynego przyjaciela Wertera. Dzięki takiej formie autor mógł dokładniej oddać rys psychologiczny oraz wewnętrzne rozterki bohatera, zwierzającego się z uczuć bliskiej osobie.
Pierwsza część słynnej Trylogii Sienkiewicza to jeden z najlepszych w polskiej literaturze przykładów motywu przyjaźni. Kompania złożona z Jana Skrzetuskiego, Michała Wołodyjowskiego, Onufrego Zagłoby i Longinusa Podbipięty wspierała się nawzajem w najróżniejszych perypetiach. Szlachcice mogli liczyć na siebie nawzajem, zarówno w czasie pokoju jak i wojny. Bezinteresowna pomoc, jaką okazywali Skrzetuskiemu podczas poszukiwań porwanej Heleny, budzi w czytelniku najszczerszą sympatię. Biorąc pod uwagę dydaktyczny charakter Trylogii, Sienkiewicz mógł celowo chcieć pokazać przykład szczerej przyjaźni, będącej dla Polaków wzorem do naśladowania.
Opowieść o rywalizujących ze sobą dwóch grupach młodych chłopców, walczący o prawo zabawy na tytułowym placu. Dzieci spędzają razem czas, wymyślając przeróżne gry i zabawy. Łączą ich więzi serdecznej przyjaźni oraz przywiązania do miejsca spędzania wolnego czasu. Dzieło Ferenca Molnára ukazuje dziecięce problemy w niezwykle poważny sposób, a ich z pozoru błahe sprawy jako naukę wielkich: przyjaźni, oddania i odwagi.
Powieść dla młodzieży, opowiadająca o przygodach posiadającego zmysł detektywistyczny maturzysty Adama Cisowskiego. W perypetiach głównego bohatera uczestniczą również jego przyjaciele, pośród których wyróżnić można Staszka Burskiego, czy jego rodzeństwo.
Motyw przyjaźni pomiędzy Zośką, Alkiem i Rudym jest jednym z głównych wątków dzieła Aleksandra Kamińskiego. Chłopcy wzajemnie motywują się do rozwoju poprzez rywalizację i dyskusję. Stanowią dla siebie wzajemne wsparcie, które najlepiej okazali podczas Akcji pod Arsenałem. Kamiński obrazuje przyjaźń jako jedną z największych, najważniejszych sił w ludzkim życiu. Siłę, o którą można się oprzeć nawet w najgorszej sytuacji.
Tytułowy bohater podczas swojej podróży poznaje lisa. Zwierze to pragnie ,by Mały książę je oswoił. Dzięki temu wchodzą oni w więź, która przedstawia powstawanie przyjaźni. Lis uczy chłopca, jak ważna jest w takiej relacji cierpliwość oraz wzajemna obecność. Prosi go, by codziennie przychodził na to samo miejsce, a on będzie na niego czekał i podchodził coraz bliżej. Dzięki temu wzajemnie się oswoją, stworzą więź. Uzmysławia mu też, jak cenna jest przyjaźń. Mimo iż z czasem przychodzi się rozstać i czuć z tego powodu smutek, warto jednak zostać oswojonym.