Problem roli kobiety w społeczeństwie jest ważnym przedmiotem dociekań literackich. Prawo płci pięknej do samostanowienia i wybierania własnych ścieżek życiowych postulowano już od bardzo dawna. Szczególnie w pozytywizmie kwestia wyciągnięcia kobiety spod kurateli mężczyzny była istotnym postulatem ideowym.
Motyw emancypacji kobiet dotyka problemu, jakim jest ich rola w społeczeństwie. Nie da się ukryć, że na przełomie kolejnych epok płci pięknej przypisywano konkretne role. Wiele kultur i okresów historycznych wiąże się wręcz z bagatelizowaniem wolnej woli kobiet i roztaczaniem nad nimi męskiej kurateli.
Emancypacja to dążenie kobiet do samodzielności, niezależności. Postacie silnych, niedających się dominować niewiast spotkać możemy już w starożytności. Intelektualiści często podnosili też temat zrównania praw mężczyzn i kobiet. Największą popularnością temat emancypacji cieszył się jednak w pozytywizmie. Pisali o tym choćby Bolesław Prus i Eliza Orzeszkowa. Był to jeden z czołowych postulatów epoki.
Starożytna grecka mitologia zdaje się zdominowana przez postaci męskie. Na jej kartach możemy jednak odnaleźć kilka silnych i niezależnych kobiet. Na pierwszy plan wysuwają się Amazonki - plemię dzielnych wojowniczek, opisywane jako złożone tylko z kobiet. Z tymi mistrzyniami jeździectwa i łuku swoje boje toczył między innymi Herakles. Grecy mieli wiele legend związanych z tym mitycznym plemieniem kobiet, wzbudzającym w nich trwogę, a zarazem fascynującym.
Za najbardziej wyemancypowaną boginię uznać możemy za to Artemidę. Patronka łowów stroniła od mężczyzn i miłości, przyjmując do swojego orszaku tylko dziewicze nimfy.
Renesansowy utwór, od którego tytułu wziął nazwę cały motyw literacki. Utopia jest wyspą, na której panuje ustrój idealny. Chociaż mniej rygorystyczny od platońskiego, ten też nosi pewne znamiona totalitaryzmu.
Mieszkańcy Utopii żyją wedle odgórnie ustalonego rytmu dnia, jedzą to samo jedzenie i noszą jednakowe ubrania. Ich wspólnym obowiązkiem jest uprawa ziemi, z którego wyłączeni są jedynie ludzie oddelegowani do zadań naukowych i władca. Nie posiadają przy tym pieniądza, a za najcenniejszy kruszec uważają żelazo - metal praktyczniejszy od złota. Ważnym elementem ustroju Utopii jest też wolność religijna - istnieje kilka religii, przy czym zabroniony jest ateizm. Morus zakłada przy tym, że wybieranymi przez ogół społeczeństwa kapłanami mogą zostać kobiety. Ta niespotykana myśl to nie jedyna forma równouprawnienia na wyspie Utopia. Autor daje niewiastom takie same prawa i obowiązki, co mężczyznom. Wynika to z chęci stworzenia społeczeństwa stawiającego na jak największą równość. Egalitaryzm był w czasach Morusa bardzo nowatorską myślą, podobnie jak wzmianka o społecznej równości kobiet i mężczyzn.
W momencie poznania Romea Julia ma zaledwie czternaście lat. Zgodnie z prawem i obyczajami panującymi w czasach akcji dramatu, pozostaje pod pełną kontrolą rodziców. Początkowo dziewczyna jest posłuszną córką. Miłość, jaką czuje do Romea, budzi w niej jednak dorosłą, świadomą swoich potrzeb kobietę. Zaaranżowanie ślubu z Parysem budzi sprzeciw bohaterki, która jest już potajemnie żoną swojego wybranka. Buntując się przeciwko rodzinie i nie chcąc popełniać grzechu, Julia akceptuje plan sfingowania swojej śmierci. Jak wiadomo z treści dramatu, za swoją miłość i wolność dziewczyna płaci najwyższą cenę.
Wiersz opisuje ostatnie chwile Emilii Plater - arystokratki z Litwy, która wzięła udział w powstaniu listopadowym. Wykazująca się odwagą i patriotyzmem dziewczyna dosłużyła się stopnia kapitana. Poeta nadaje jej tytuł pułkownika z racji dowodzenia oddziałem w sile pułku. Emilia Plater była niezwykle kochana przez swoich podkomendnych, ze względu na dzielenie wszystkich ich wojennych trudów. Kilkukrotnie odmówiła przy tym rezygnacji z udziału w powstaniu, wykazując się determinacją i hartem ducha. Mickiewicz opisuje jej śmierć na sposób podkreślający te cechy, poprzez przyrównanie go do ostatnich chwil hetmana Czarnieckiego.
Powieść Prusa podejmuje temat emancypacji kobiet poprzez postać Heleny Stawskiej. Ta piękna, wykształcona i pracowita kobieta została pozostawiona bez środków do życia. Jej mąż zaginął, co zmusza ją do utrzymywania rodziny. Zarabia na życie ucząc haftu, gry na fortepianie i języka angielskiego.
Helenę Stawską trudno nazwać prawdziwą emancypantką. Jest raczej silną kobietą, którą sytuacja życiowa zmusiła do ogromnych poświęceń. Jej los, szczególnie opuszczenie przez męża i problem ze znalezieniem dobrze płatnej pracy pokazują jednak, jak ważny był pozytywistyczny postulat emancypacji kobiet.
Kolejne dzieło pozytywistyczne, pochylające się nad kwestią kobiecą. Eliza Orzeszkowa obrazuje problem kobiet, które ze względu na swoje role społeczne, nie mogą odnaleźć się w życiu pozbawione męskiej opieki. Powieść nie ukazuje tym samym stricte kobiecej emancypacji, a konsekwencje braku wykształcenia i samodzielności kobiet.
Po śmierci męża i utracie majątku Marta Świcka zostaje bez środków do życia. Stara się o pracę, by utrzymać siebie i chorą córeczkę. Niestety nie posiada wystarczających kwalifikacji, by na dłużej utrzymać jakąkolwiek posadę. Desperacja pcha ją do kradzieży, w wyniku której wpada pod koła konnego omnibusu.
Nowela podejmuje temat pozytywistycznych ideałów pracy u podstaw. Tytułowa bohaterka poświęca się idei szerzenia oświaty wśród wiejskich dzieci. Płaci za to najwyższą możliwą cenę. Chociaż nie jest, ściśle rzecz biorąc emancypantką, reprezentuje silną i przepełnioną ideałami postać kobiecą. Jej heroiczna postawa zostaje tym mocniej zaakcentowana poprzez skonfrontowanie z losami doktora Pawła Obareckiego - kolegi bohaterki i dawnego idealisty, który ostatecznie poddaje się konformizmowi.
Stanisława Bozowska poświęca własne życie ideom pozytywistycznym. Uczy na wsi chłopskie dzieci, cierpiąc przy tym biedę i wszelkie niewygody. Pisze dla nich nawet podręcznik do nauki fizyki. Ostatecznie, wyczerpana idealistka umiera na tyfus.
Małgorzata to kobieta silna, niezależna i gotowa walczyć o swoje. Kiedy jej miłość zostaje zagrożona, szybko przejmuje inicjatywę, nawet jeżeli oznacza to paktowanie z samym diabłem.
Kobieta pozornie nie ma żadnych trosk. W porewolucyjnej Moskwie żyje stosunkowo wygodnie, jako żona bogatego człowieka. W rzeczywistości nie jest jednak szczęśliwa. Zmienia się to dopiero po spotkaniu Mistrza - jego prawdziwej miłości. Dla swojego ukochanego Małgorzata jest w stanie poświęcić wszystko i wspiąć się na wyżyny bohaterstwa. Wchodząc w pakt z Wolandem, zostaje nawet czarownicą. Dzięki temu ratuje Mistrza i mści się na wszystkich, którzy skrzywdzili jej kochanka.
W postmodernistycznej rzeczywistości rodziny Artura pozornie zostały odrzucone wszelkie konwenanse. Dotyczy to również relacji damsko-męskich. Eleonora, żona Stomila, pozuje na kobietę wyzwoloną. Kompletnie nie przystaje do roli matki, a swojego męża otwarcie zdradza z Edkiem. Pozornie też jest w tym szczęśliwa. Chciałaby jednak, żeby mąż o nią zawalczył. Przyznaje to w rozmowie z Alą - również kobietą pozornie wyemancypowaną. Ze względu na swoje zachowanie i postawy Artura, niepewna jego uczuć dziewczyna zdradza bohatera z Edkiem. Tym samym doprowadza do jego śmierci i upadku planu wprowadzenia porządku w życie rodziny.