Pośród wielu archetypów kobiet na pierwszy plan wysuwa się z pewnością femme fatale - kobieta fatalna. Ta przepełniona seksapilem, budząca trwogę i pożądanie bohaterka przynosi zgubę mężczyznom. Choć pochodzący z francuskiego związek frazeologiczny sugeruje niedawne powstanie, topos ten znany jest już od starożytności.
Femme fatale, z francuskiego „kobieta fatalna”, to kobieta przynosząca porażkę i zgubę kochającym ją mężczyznom. Klasyczna femme fatal wykorzystuje swój tajemniczy magnetyzm do wykorzystywania zauroczonych nią mężczyzn we własnym celu. Niekiedy kobieta fatalna przynosi zgubę swoim miłośnikom w sposób zupełnie niezamierzony, a wręcz bezwiedny.
Jako motyw literacki femme fatale należy do najpopularniejszych i zarazem najstarszych. Taki archetyp kobiety można dostrzec już pośród starożytnych bogiń: Isztar czy Kali. Niezaprzeczalnie związany z kobiecym pięknem, magnetyzmem, a wręcz erotyzmem ma wiele wcieleń, praktycznie w każdej epoce. Kobieta przybiera w nim rolę swoitego fatum mężczyzny, od którego nie może się on uwolnić, nawet jeżeli przeczuwa swój tragiczny koniec.
Helena uważana była za najpiękniejszą kobietę świata. To właśnie ten urok stał się przyczyną zguby wielu mężczyzn, przelewających swoją krew pod murami Troi.
Wszytko zaczęło się od Iris - bogini niezgody. Ta rzuciła złote jabłko z napisem „dla najpiękniejszej” między trzy boginie: Herę, Atenę i Afrodytę. Sędzią w sporze o to, której przypadnie jabłko, został książę trojański Parys. Afrodyta przekupiła go obiecaniem Heleny. Ta wdała się z nim w romans, była już jednak żoną króla Sparty Menelaosa. Ucieczka kochanków do Troi spowodowała wojnę, w której ginie między innymi Parys. Wszystko z powodu uroku pięknej Heleny i próżności olimpijskich bogiń.
Należy tu nadmienić, że chociaż Helena dobrowolnie oddała się Parysowi, to jednak na swój sposób pozostaje bezwolna wobec otaczających ją wydarzeń. To odróżnia ją od wielu późniejszych femme fatale, które umyślnie i z premedytacją niszczyły uwiedzionych mężczyzn.
W Starym Testamencie motyw femme fatal możemy zobaczyć w dwóch postaciach: Judyty i Dalili.
Pierwsza, chcąc bronić oblężone przez babilońskie siły miasto Betulę, udała się do namiotu ich wodza Holofernesa. Urzeczony jej urodą, zapragnął posiąść Izraelitkę po uczcie, na której się upił. Ta wykorzystała sytuację i zdekapitowała babilończyka, ratując miasto.
Dalila uwiodła za to Samsona na polecenie Filistynów. Dzięki swojemu urokowi zdołała uśpić czujność mocarza i ściąć mu włosy - źróło jego siły. Doprowadziła tym samym do schwytania Samsona.
Najbardziej znana femme fatale w Biblii jest jednak Salome - córka Herodiady, która przyniosła zgubę Janowi Chrzcicielowi. Kiedy oczarowany jej tańcem ojczym Herod Antypas obiecał spełnić każde życzenie dziewczyny, ta za namową matki poprosiła o głowę proroka na srebrnej tacy. Jan Chrzciciel publicznie ganił Herodiadę za porzucenie męża na rzecz jego brata Heroda Antypasa.
William Szekspir stworzył jedną z najbardziej rozpoznawalnych kreacji femme fatale w historii literatury - Lady Makbet.
Żona tytułowego bohatera to kobieta silnego charakteru, pewna siebie i ambitna. To właśnie za jej namową Makbet dokonuje potwornej zbrodni królobójstwa, która przynieść ma mu tron Szkocji. Lady Makbet potrafi doskonale manipulować mężem, wykorzystując jego ambicje i dumę. Kiedy wymaga tego sytuacja, wyśmienicie odgrywa też rolę delikatnej, niewinnej kobiety. Gdy Makbet zaczyna przejawiać objawy paranoi, wspomaga go w utrzymaniu pozorów normalności.
Ostatecznie jednak psychika Lady Makbet nie wytrzymuje ciężaru zbrodni, za którą ponosi współodpowiedzialność. Prześladowana przez wizję własnych, zaprawionych dłoni, wiesza się we własnym pokoju tuż przed oblężeniem zamku Duzynan.
Bohaterka romantycznego dramatu często nazywana jest „polską Lady Makbet”. Istnieje bowiem kilka podobieństw między tymi dwoma kobietami, z których na pierwszy plan wybijają się ambicja, bezwzględność i naznaczenie krwią.
Córka ubogiej wdowy zabija własną siostrę, z którą rywalizowała o serce księcia Kirkora. Balladyna nie kocha jednak lechickiego szlachcica, pragnie jedynie zdobyć jak najwyższą pozycję społeczną. W tym celu niszczy kolejnych bliskich sobie mężczyzn. Za jej przyzwoleniem zginie dawny ukochany Grabiec, zgładzony przez kochanka Fon Kostryna. Kiedy razem pokonają w bitwie siły Kirkora, Balladyna otruje wspólnika, by zagarnąć koronę Lechitów dla siebie.
Krwawy szlak kobiety zakończy dopiero boska interwencja, kiedy ta nieopatrznie wyda na siebie wyrok śmierci i zostanie zgładzona piorunem z jasnego nieba.
Rolę femme fatale głównego bohatera pełni Izabela Łęcka. Kupiec Stanisław Wokulski zakochuje się bez pamięci w młodej arystokratce. Uczucie przesłania mu prawdziwy obraz dziewczyny - typowej pustej „lalki” salonowej, będącej wytworem zmierzchającej arystokracji. Wokulski, próbując zdobyć względy Łęckiej, dokonuje coraz bardziej ryzykownych posunięć. Zaczyna nosić się jak członek jej klasy społecznej, wykupuje długi ojca dziewczyny i opłaca chwalących jej ulubionego muzyka klakierów. Niespełnione uczucie przynosi Wokulskiemu jedynie cierpienie, jednak nie potrafi uwolnić się od czaru młodej arystokratki.
Ostatecznie Łęcka sprowadza tragiczny koniec na bohatera, kiedy ten przyłapuje ją na flircie ze Starskim. Porzuca ja wtedy i próbuje popełnić samobójstwo. Uratowany, wyprzedaje swój majątek i znika.
Należy nadmienić, że w przeciwieństwie do wielu femme fatale Izabela Łęcka nie sprowadza na Wokulskiego zguby celowo. Wiele wskazuje wręcz na to, że sama czuła się zagrożona przez pragnącego jej uczucia kupca. Jej zachowanie wynikało z wychowania pośród zdegenerowanej i przekonanej o swojej wyższości klasy arystokratycznej.
Jagna to dziewczyna żyjąca na uboczu codzienności gromady, kompletnie lekceważąca kierujące nią prawa i obyczaje. Posiada przy tym pewien niecodzienny magnetyzm, erotyczną siłę zdającą się płynąć z otaczającej przyrody. Przyciąga to mężczyzn, którzy kolejno tracą na kontakcie z Jagną. Zwiedziony jej urokiem Antek popada w konflikt z ojcem, Maciejem Boryną. Doprowadza przy tym do dramatu własnej rodziny. Romans z Jagną kompromituje też wójta.
Ten sam pociąg sprowadza też koniec na Jagnę. Platoniczna miłość do uczącego się na księdza Jaśka sprowadza na nią gniew gromady i wypędzenie na kupie gnoju.
Laura Kościeniecka, chociaż tylko dwa lata starsza od Cezarego Baryki, to kobieta doświadczona. Dotyczyło to między innymi stosunków damsko-męskich. Wysportowana, pewna siebie Kościeniecka zostaje kochanką głównego bohatera, mimo iż jest po słowie z Władysławem Barwickim.
Płomienny romans doświadczonej arystokratki i młodego Czarka Baryki kończy się nakryciem przez narzeczonego kobiety. Po bójce mężczyzn Laura wypędza Cezarego. Upokorzony i ze złamanym sercem, chłopak wraca do Nawłoci. Spotka się ze swoją kochanką jeszcze tylko raz, pośród warszawskich Łazienek. Tam odmówi jej wznowienia romansu.
Bohater i narrator powieści, Humbert Humbert, czuje niezdrowy pociąg do dwunastoletniej Dolores Haze. Lolita, bo tak nazywana jest dziewczynka, zdaje się być nadspodziewanie dojrzała pod względem cielesnym. Humbertowi udaje się uczynić dwunastolatkę swoją kochanką, a po tragicznej śmierci jej matki oboje wyruszają w podróż po USA. Wkrótce jednak Lolita ucieka z innym mężczyzną o podobnych skłonnościach pedofilskich. Po latach Humbert zabija go w zemście, za co trafia do więzienia. Umiera tam na atak serca, nie doczekawszy procesu.