W swoim życiu człowiek ciągle zmuszony jest do podejmowania decyzji. To właśnie możliwość wyboru stanowi zarazem podstawę naszej wolności. Motyw wyboru w literaturze wiąże się również z konsekwencjami podejmowanych decyzji.
Wybór jest podstawą ludzkiej wolności. Z tego powodu literatura łączy te dwa motywy, zadając pytanie o ich istnienie.
Od starożytności starano się rozwikłać zagadkę losu - jest konsekwencją naszych czynów, czy też z góry ustalonym przeznaczeniem? Ma to związek z występującym w dramacie starożytnym konflikcie tragicznym. Człowiek zostaje w nim zmuszony do wyboru między dwoma przeciwstawnymi siłami i cokolwiek wybierze, zawsze skończy źle.
Odpowiedzialność za własne postępowanie to często poruszany problem. Zakłada on wolność człowieka. Jako kowal własnego losu bohater podejmuje decyzje, za które potem bierze odpowiedzialność. Zarówno dobre, jak i złe.
Córka nieszczęsnego Edypa Antygona łamie zakaz pochówku swojego brata Polinika, nałożony przez Kreona. Wuj bohaterki, a zarazem władca Teb chce tym samym ukarać go pośmiertnie za zdradzieckie napadnięcie miasta z obcymi wojskami. Skazana na śmierć Antygona wybiera miłość i wierność boskiemu nakazowi szacunku do zmarłych. Nim Kreon zmieni zdanie, jego decyzja doprowadzi do tragedii - bohaterka popełnia samobójstwo, a zakochany w niej syn władcy i jego żona targają się na własne życie zaraz po niej.
Przedstawiony przez Sofoklesa konflikt tragiczny jest przykładem Hybris - pychy prowadzącej do przekroczenia nałożonych na człowieka miar boskich.
Możliwość wyboru jest podstawą wolnej woli, którą Bóg obdarzył człowieka. Grzech pierworodny jest konsekwencją wyboru, jakiego dokonują pierwsi ludzie w ogrodzie Eden. Od tego czasu ludzie przez całe życie będą musieli wybierać między dobrem a złem.
W Ogrójcu modlący się Chrystus mówi: „Ojcze, jeśli chcesz, oddal ode Mnie ten kielich. Jednak nie moja wola, ale Twoja niech się stanie”. Tym samym, wbrew przeżywanej trwodze, wybiera posłuszeństwo Bogu.
Chociaż nie jest to bezpośrednio powiedziane w Biblii, aniołowie również musieli dokonać wyboru. Część z nich sprzeciwiła się woli Boga, wznosząc bunt. Nie chcieli służyć, za co zostali strąceni z Nieba i potępieni jako diabły.
Aleksy urodził się jako syn rzymskiego patrycjusza. Wybrano mu na żonę kobietę z cesarskiej krwi, on jednak najbardziej pragnął świętości. W swoją noc poślubną uciekł więc, by rozpocząć życie ascety. Do śmierci cierpiał niewygody, oddają się modlitwie. Ostatnie szesnaście lat życia spędził nierozpoznany pod schodami rodzinnego domu, żywiąc się odpadkami. Dopiero po śmierci cały Rzym dowiedział się o świętości Aleksego.
Aleksy dokonał wyboru między życiem doczesnym a wieczną chwałą nieba. Jest on typowy dla średniowiecznego postrzegania teraźniejszości jako swoistej „pielgrzymki” do wieczności.
Dzielny rycerz Makbet, powracając z pola bitwy, spotyka na swojej drodze trzy tajemnicze Wiedźmy. Te pozdrawiają go enigmatycznie, sugerując zdobycie przez niego korony Szkocji. Za namową Lady Makbet bohater decyduje się zamordować swojego seniora, króla Duncana i zagarnąć jego tron. Zbrodnia pociąga za sobą kolejne, czyniąc z niegdyś szlachetnego Makbeta krwawego tyrana.
Szekspir łamie zasady klasycznego dramatu, dając swoim bohaterom wolną wolę. Makbet nie jest ofiarą fatum, a sam podejmuje decyzje prowadzące do jego upadku. Siły nadprzyrodzone są jedynie inicjatorami wydarzeń, za które odpowiedzialność ponoszą śmiertelnicy.
Tytułowy bohater zmuszony jest do wyboru między działaniem dla dobra ojczyzny w sposób nieuczciwy a własnym honorem. Szczególnie dotyka go to z powodu wrodzonej uczciwości i szlachetności. Konflikt ten kończy się dla samego bohatera tragicznie, traci nie tylko życie, ale również rujnuje życie ukochanej kobiecie. Z konfliktu idei, w który zaplątany jest Konrad Wallenrod, nie byłoby dobrego wyjścia tak jak w wypadku bohaterów antycznych. Gdyby bowiem odpuścił, Litwa cierpiałaby pod jarzmem Krzyżaków gorsze męki. Gdy zaś dokonuje swego dzieła, z życiem traci również cząstkę swojego honoru.
Historia Konrada Wallenroda wiąże się z konfliktem tragicznym, będąc przy tym archetypowym przykładem dla bohatera wallenrodycznego.
Bohaterowie Sienkiewicza wielokrotnie zmuszeni są do dramatycznych wyborów w imię dobra ojczyzny.
Jan Skrzetuski przystępuje do walki z siłami Chmielnickiego, mimo iż porwano porwania Heleny przez Bohuna. Obowiązek wobec Rzeczpospolitej okazuje się ważniejsza nawet od miłości.
Andrzej Kmicic zostaje oszukany przez Janusza Radziwiłła i poprzysięga wierność zdrajcy. Rycerski honor nakazuje mu dotrzymać słowa, co ściąga na niego nieprzyjemności. W toku powieści decyduje się odpokutować winy poprzez służbę królowi i Polsce.
Tomasz Judym to przykład idealisty, człowieka chcącego pomagać innym dzięki swoim talentom. Bezkompromisowość w tym postanowieniu wyrzuca go poza nawias establishmentu, skazując na marginalizację jako lekarza. Widząc przy tym ogrom cierpienia, nie uważa za uczciwe dążenie do osobistego szczęścia. Dlatego porzuca ukochaną, by móc całkowicie oddać się swojej misji. Składa tym samym ofiarę ze swojego szczęścia i miłości, poświęcając ideom pozytywistycznym.
Podejście Judyma to przykład prometeizmu - poświęcenia jednostki w imię walki o dobro ludzkości.
Osadzeni w jarcewskim obozie więźniowie zmuszeni są do wyboru między zasadami moralnymi a przeżyciem. Niektórzy uzyskują namiastkę wolności przez działanie zgodne z sobą, nie najniższymi instynktami.
Kostylew codziennie dokonywał samookaleczenia, ponieważ postanowił nigdy nie pracować na rzecz komunizmu - systemu, który go zdradził. Jewgienija Fiodorowna wybrała miłość zamiast bezpieczeństwa. Porzuciła funkcję obozowej pielęgniarki i ruszyła za swoim ukochanym. Umarła, rodząc jego dziecko. Po lekturze „Zapisków z martwego domu” Dostojewskiego Natalia Lwowna uważała się za wolną, dopóki mogła wybrać sposób swojej śmierci.
Działanie bohaterów powieści Camusa traktowane jest jako wynik podejmowanych przez nich wyborów. Doktor Rieux postanawia pozostać w Oranie i pomagać ludziom, mimo iż poza miastem umiera jego żona. Uważa, że jego obowiązkiem jest walka z zarazą. Rambert pragnie zaś opuścić Oran, ponieważ czeka na niego ukochana. Widząc cierpienie mieszkańców, postanawia jednak pozostać w mieście i pomóc doktorowi Rieux.