Dzieje Tristana i Izoldy – średniowieczny romans rycerski opowiadany w licznych wariantach od XII wieku, oparty na legendzie celtyckiej. Opowieść jest tragedią o zakazanej miłości między rycerzem z Kornwalii, Tristanem, a irlandzką księżniczką Izoldą w czasach króla Artura. Fabuła przedstawia misję Tristana, który ma eskortować Izoldę z Irlandii, aby poślubiła jego wuja, króla Marka z Kornwalii. W trakcie podróży Tristan i Izolda wypijają eliksir miłosny, co rozpoczyna ich zakazany romans.
Legenda miała trwały wpływ na kulturę zachodnią, a jej różne wersje istnieją w wielu europejskich tekstach od średniowiecza. Najwcześniejsze wersje przybierają dwie główne formy: dworską i ludową, związane z XII-wiecznymi poematami Thomasa z Brytanii i Béroula. W XIII wieku pojawiła się rozszerzona wersja "Prose Tristan", która głębiej zintegrowała romans Tristana z mitologią króla Artura, czyniąc Tristana jednym z rycerzy Okrągłego Stołu. W XIX wieku historia pozostała popularna, szczególnie dzięki operowej adaptacji Wagnera.
Po pokonaniu irlandzkiego rycerza Morholta, młody książę Tristan podróżuje do Irlandii, aby przywieźć Izoldę dla swojego wuja, króla Marka. W trakcie podróży Tristan i Izolda wypijają eliksir miłosny, który sprawia, że zakochują się w sobie na zabój. W wersji dworskiej eliksir działa przez całe życie, natomiast w wersji ludowej jego skutki kończą się po trzech latach. Mimo że Izolda poślubia Marka, zaklęcie zmusza ją i Tristana do szukania się jako kochanków, a doradcy króla wielokrotnie próbują oskarżyć parę o zdradę.
Trójkąt miłosny Tristan–król Marek–Izolda przypomina motyw miłości dworskiej z trójkątem Artur–Lancelot–Guinevere. Tristan szanuje i ceni swojego wuja króla Marka, Izolda jest wdzięczna Markowi za jego dobroć, a Mark kocha Tristana jak syna i Izoldę jak żonę. Król Mark ostatecznie dowiaduje się o romansie i stara się schwytać Tristana i Izoldę, ale po wielu perypetiach, kochankowie zostają odkryci w lesie i zawierają pokój z Markiem. Tristan później poślubia Izoldę o Białych Dłoniach, ale ich miłość nie wygasa, co prowadzi do dalszych dramatycznych wydarzeń.