Cierpienie towarzyszy człowiekowi od chwili narodzin - naszym pierwszym odgłosem jest wszak krzyk. Jako motyw literacki, prócz zwracania uwagi na istnienie tego zjawiska, zgłębia również tajemnicę jego istnienia. Cierpienie rodzi bowiem pytania natury egzystencjalnej, odwieczne jak ono samo.
Spis treści
Motyw cierpienia odwołuje się zasadniczo do naszej empatii, zwracając uwagę na los bliźniego. Doszukuje się w cierpieniu doświadczenia ogólnoludzkiego, nieuniknionego losu każdego człowieka.
Spoglądając na problematykę cierpienia, literatura rozważa przede wszystkim dwa problemy. Pierwszym jest zasadniczo samo istnienie cierpienia. Człowiek zastanawia się nad jego celowością, bądź przeciwnie, całkowitą bezsensownością.
To z kolei prowadzi do rozważania na temat postawy, jaką człowiek powinien przyjąć w zetknięciu z cierpieniem. Przykładem mogą tu być stoicy, którzy postulowali zachowanie spokoju. W romantyzmie dominuje zaś podejście emocjonalne.
Gdy tytan Prometeusz stworzył ludzkość, Zeus dostrzegł jej ogromny potencjał. Aby w przyszłości człowiek nie zagroził bogom, Gromowładny zesłał na ziemię wszelkie cierpienie, ukryte podstępnie w Puszcze Pandory. W akcie zemsty Prometeusz oszukał Zeusa podczas wyznaczania części zwierzęcia poświęcanego podczas ofiary. Karą było przykuciem do skał Kaukazu. Tam codziennie wielki orzeł miał mu wydziobywać wątrobę, która odrastała do dnia następnego.
Poświęcenie Prometeusza dało początek postawie zwanej od jego imienia prometeizmem - ofiarą jednostki w imię dobrobytu ludzkości.
Cierpienie jest motywem przewodnim Księgi Hioba. Wedle dawnych wierzeń cierpienie spotykające człowieka widziano jako karę za grzech. Z tego powodu sprawiedliwy pobożny Hiob nie mógł zrozumieć swojego losu - najpierw stracił majątek, następnie rodzinę i na końcu zdrowie.
Sytuacja ta stanowi punkt wyjścia dla rozważań Hioba, jego przyjaciół oraz młodzieńca Elihu nad naturą cierpienia, oraz przyczynami jego występowania. Tytułowy bohater, pozostając nadal niezwykle oddanym Bogu, uważa cierpienie za bezsensowne. Młodzieniec Elihu gani go jednak za takie podejście. Jego ustami biblista przedstawia cierpienie jako element niezgłębionego planu Boga. Podkreśla również jego dydaktyczny wymiar. Bóg przez doświadczenie człowieka chce nauczyć jego oraz jego społeczność, a zarazem wskazać mu potrzebę refleksji i pokuty.
Średniowieczny utwór, wyrażający żal Matki Boskiej po śmierci Chrystusa. Niecodzienne dla „Lamentu świętokrzyskiego” jest przedstawienie cierpienia Maryi w sposób niezwykle ludzki, pozbawiony wyrazu teologicznego. W polskim utworze jest ona matką, bolejącą nad stratą ukochanego dziecka. Matka Boska cierpi i prosi zebranych o współczucie jej losowi.
Cykl dziewiętnastu utworów, napisanych pod wpływem żalu poety za zmarłą jako dziecko córką - Urszulką.
Podmiot liryczny podkreśla, że jej odejście pozostawiło pustkę, której nie sposób wypełnić. Treny wyrażają nie tylko cierpienie ojca po stracie ukochanego dziecka. Stanowią również świadectwo kryzysu światopoglądowego poety. Stoicyzm i religijność chrześcijańska okazują się nie wytrzymywać konfrontacji z ogromne żalu, jaki sprawiło mu odejście Urszulki. W kolejnych utworach Kochanowski godzi się jednak z Bogiem. Postuluje przyjmowanie cierpienia z pokorną godnością, jako nieodzowny element ludzkie życia.
Podmiot liryczny cierpi z powodu swojej miłości. Swoje przeżycia zestawia z wizją trupa, dokonując ciekawego porównania obu stanów. Widzialne oznaki śmierci są w wierszu skonfrontowane z przeżyciami wewnętrznymi podmiotu lirycznego, oddając wielkość jego nieszczęścia. Zarazem jednak potęguje wrażenie siły uczucia, jakie nim owładnęło.
Uczucie Wertera do Lotty jest pełnym uniesień, wyidealizowanym przeżyciem romantycznego kochanka. Nie mogąc być ze swoją ukochaną, bohater cierpi i pogrąża się w coraz większej rozpaczy. Miłość staje się dla bohatera uczuciem destrukcyjnym, które coraz mocniej wypala od środka. Rozpamiętując swoje cierpienie, zbliża się coraz bardziej ku otchłani szaleństwa. Ostatecznie niemożliwy do rozwiązania paradoks zmusza go do popełnienia samobójstwa.
Po pożarze Rzymu Neron ogłasza chrześcijan winnymi tragedii miasta. Oddala tym samym od siebie podejrzenia o podłożenie ognia i zrzuca je na niewinnych. Rozpoczyna to gehennę wyznawców Chrystusa, którzy cierpią ku uciesze gawiedzi. Mimo ich śmierć jest niezwykle okrutna, ci znoszą ją z godnością, a nawet wybaczają swoim oprawcom. Tak jest na przykład w wypadku lekarza Glauka i Greka Chilona Chilonidesa. Potawa chrześcijan zadziwia, a z czasem imponuje Rzymianom.
Tomasz Judym to przykład idealisty, człowieka chcącego pomagać innym dzięki swoim talentom. Bezkompromisowość w tym postanowieniu wyrzuca go poza nawias establishmentu, skazując na marginalizację jako lekarza. Widząc przy tym ogrom cierpienia, nie uważa za uczciwe dążenie do osobistego szczęścia. Dlatego porzuca ukochaną, by móc całkowicie oddać się swojej misji.
Podejście Judyma to kolejny przykład prometeizmu - poświęcenia jednostki w imię walki o dobro ludzkości.
Róża Żabczyńska to nieszczęśliwa, umierająca kobieta. Przez całe swoje życie czuła się obco – ze względu na wychowanie w Rosji, ale też dystans do innych ludzi. Mająca w pamięci dawną miłość, niespełniona artystycznie Róża popada w zgorzknienie. Kobieta cierpi, a swój ból przelewa na otoczenie. Wyżywa się na bliskich, a artystyczne ambicje przerzuca na córkę Martę. Dopiero tu przed śmiercią, otoczona opieką ludzi, których tak często raniła, bohaterka rozumie swoje postępowanie. Docenia wtedy życie, świat i miłość najbliższych.
Literatura Tadeusza Borowskiego z pełnym realizmem przestawia codzienne cierpienie więźniów niemieckich obozów zagłady. Odczłowieczenie, głód i ciągłe widmo śmierci wywierały potworny wpływ na psychikę osadzonych, prowadząc do ich zlagrowania - pozbawienia wyższych odczuć, nastawienia jedynie na przetrwanie.
Autor opowiadań stara się zachować dystans od wydarzeń, w których sam uczestniczył. Nie ocenia, nie stara się też dociec sensu wydarzeń. Jedynie upamiętnia cierpienie, które człowiek potrafił zadać drugiej osobie.
Opowiadania będące pokłosiem pracy Nałkowskiej w Głównej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce przedstawiają brutalność czasów II wojny światowej. Bezsensowne, pełne brutalnego realizmu sceny pełnią tu funkcję tytułowych mealionów - zdjęć, niegdyś umieszczanych na nagrobkach. Nałkowska pragnęła opowiedzieć historię cierpienia ludzi, którzy zostali przez historię pozbawieni twarzy. Dzięki temu przywróciła im godność, zabraną przez odczłowieczające traktowanie okupantów niemieckich.
Problem istnienia cierpienia w świecie przedstawiony jest w konfrontacji podejść doktora Rieux i ojca Paneloux do dżumy. Ten pierwszy nie widzi sensu cierpienia, jakie powoduje. Pragnie jedynie uchronić przed nim ludzi, pomóc im.
Duchowny początkowo postrzega dżumę jako karę za grzechy Oranu. Kiedy jednak widzi cierpienia niewinnego dziecka, zmienia podejście. Staje się pokorniejszy, odrzuca potępienie na rzecz zrozumienia. Cierpienie wpisane w ludzką egzystencję staje się dla niego tajemnicą, której należy doświadczyć poprzez miłosierdzie i empatię.