Lalka jako powieść realistyczna

Autorką opracowania jest: Aleksandra Smusz.

Lalka jest powieścią realistyczną. Ten gatunek prozy wykształcił się w drugiej połowie XIX w. Na przykładzie Lalki można wyróżnić następujące cechy powieści realistycznej:

  • Narrator i narracja
  • Świat przedstawiony
  • Bohaterowie
  • Fabuła
  • Język
  • Narrator i narracja

    W powieści realistycznej występuje wszechwiedzący narrator, wypowiadający się w trzeciej osobie. Prus, wzbogacając utwór o Pamiętnik starego subiekta Ignacego Rzeckiego, posłużył się dwugłosem narracyjnym, jednak główny tok wydarzeń przedstawia trzecioosobowy narrator wszechwiedzący. Informuje on bezpośrednio o prezentowanych wydarzeniach z pozycji znawcy życia, z epickim dystansem, a także pośrednio, przytaczając słowa bohaterów i ich opinie o innych. Dąży do ukrycia się za światem przedstawionym, unika wartościowania czynów postaci. Opisywana przez niego właściwa akcja zamyka się w obrębie niecałych dwóch lat, roku 1878 i 1879, jednak posiada on także wiedzę na temat wydarzeń z przeszłości. Narrator wszechstronnie prezentuje postaci i wydarzenia. Nieustannie towarzyszy Wokulskiemu i niekiedy oddaje jego uczucia tak, jak gdyby znajdował się wewnątrz jego świadomości (np. przytacza nie wypowiedziane przez niego myśli, w efekcie czego czytelnik ma wrażenie, że bohater się zwierza).

    W powieści realistycznej zwykle brak subiektywnej pierwszoosobowej narracji. Prus złamał tę zasadę, wprowadzając Pamiętnik starego subiekta i drugiego narratora, Ignacego Rzeckiego. Bohater ten, w przeciwieństwie do wszechwiedzącego opowiadacza, znajduje się wewnątrz przedstawionego świata, jest jednym z jego bohaterów, co sprawia, że nie musi wypowiadać obiektywnych sądów. Często relacjonuje wydarzenia, w których sam brał udział, albo o których usłyszał od innych, wyraża swoje subiektywne opinie (np. niechęć wobec Izabeli), niekiedy myli fakty lub dokonuje błędnych ocen sytuacji. Jego wspomnienia z dzieciństwa, przypadającego na lata 30. XIX w., wzbogacają Lalkę o półwieczną perspektywę historyczną. Pamiętnik starego subiekta pełni następujące funkcje:

    • - wprowadza drugie spojrzenie na powieściowe wydarzenia;
    • - rozszerza czas akcji utworu;
    • - ukazuje przeszłość Wokulskiego;
    • - ożywia prowadzoną z dystansem narrację trzecioosobową.

    Narrację tworzy opis i opowiadanie z dialogami. W Lalce obecnych jest także wiele opisów miejsc i postaci.

    Szczegółowo opisana została Warszawa, która dzieliła się na miasto dla bogatych i dla biednych. Eleganckie ulice i wystawne domy, a także pałace znajdowały się na Krakowskim Przedmieściu (tam stał dom Łęckich), w Alejach Ujazdowskich. Miejscem spacerów arystokracji były Łazienki. Dzielnice nędzy to przede wszystkim Powiśle stanowiące wysypisko śmieci dla całej Warszawy. W odrażających ruderach gnieździli się nędzarze oraz margines społeczny. Wokulski często przemierzał ulice Warszawy (np. Krakowskie Przedmieście, Aleje Ujazdowskie, Nalewki), spacerował w Łazienkach czy nad Wisłą. Narrator opisuje szczegółowo sklep Mincla (ciemny, mroczny, długi jak piwnica, gdzie można było kupić wszystko: farbę, rodzynki, buty, mydło). Później przedstawia sklep Wokulskiego, nowoczesny, zaprojektowany według europejskich rozwiązań architektonicznych, z podziałem na stoiska: artykuły konsumpcyjne, użytkowe itp. Pracujący tam subiekci byli bardzo uprzejmi – by zachować posadę (w tamtym czasie było bardzo trudno o pracę), by lepiej szedł interes, by zdobywać sympatię klienteli. Poznajemy też mieszkanie Rzeckiego, kamienicę Łęckich, a także wygląd i stroje bohaterów. Autor ukazuje nam wnętrze teatru, w którym loże dla bogatych są wykupione na stałe. Ogląda się tam nie tyle sztukę, ile znajomych i ich stroje. Z okazji kwesty wielkanocnej odwiedzamy warszawski kościół. Kibicujemy dżokejom w czasie wyścigów konnych, śledzimy rozmowy mężczyzn w piwiarni. Bogate w detale opisy tworzą złudzenie prawdziwości przedstawionego świata. Bohaterowie zabierają głos w dialogach lub – rzadziej – w monologach.

    Świat przedstawiony

    Powieściowa rzeczywistość ukazana jest zgodnie z zasadą mimesis, czyli naśladownictwa, odbicia, „kopiowania” rzeczywistości. Powieść prezentuje wydarzenia fikcyjne o wysokim stopniu prawdopodobieństwa życiowego. Prus odtworzył w Lalce polskie realia końca lat 70. XIX w. Umieścił je w roku 1878 i 1879, a retrospekcje sięgają lat 30. Wiele epizodów, jak występ Rossiego czy proces o kradzież lalki, ma swoje źródło w prawdziwym życiu Warszawy końca XIX w. Akcja utworu (poza pobytem Wokulskiego w Paryżu, Zasławiu i epizodem w Skierniewicach) rozgrywa się w Warszawie. Realia znanego miasta uwiarygodniają przedstawione wydarzenia.

    Bohaterowie prezentują wiele cech typowych, jednak z drugiej strony obdarzeni zostali także przymiotami indywidualnymi, co dodatkowo wzmacnia ich autentyzm. Zarówno typowość jak i indywidualizacja postaci charakteryzują powieść realistyczną okresu pozytywizmu. Przez typowość rozumiemy wyposażenie bohaterów w cechy typowe dla warstwy społecznej, środowiska, grupy zawodowej, którą reprezentują. Może to być typowy dla takiej zbiorowości sposób mówienia, ubierania się, zajęcia itp. W rezultacie poznając w powieści np. służącą, mamy od razu wyobrażenie, jakie były i jak żyły służące w tamtych czasach. Kiedy obserwujemy warszawskiego subiekta, wiemy mniej więcej, jacy byli subiekci w ogóle. Z kolei indywidualizacja postaci polega na nadaniu jej cechy, która ją wyróżni spośród innych, cechy właściwej tylko dla tej jednej postaci. Dzięki niej możemy taką postać zapamiętać. W przypadku postaci epizodycznych może to być np. szczegół w wyglądzie czy w sposobie bycia – ale określający tylko tę osobę. Dlatego każdy powieściowy bohater – nawet spośród kilkuset opisanych przez autora – czymś się wyróżnia.

    Świat przedstawiony zyskuje walor autonomii wobec narratora. Narrator w Lalce sytuuje się jako odtwórca rzeczywistości, nie mający żadnego wpływu na bieg wydarzeń. Prowadząc narrację w trzeciej osobie, dąży do uniezależnienia obrazu świata od subiektywnego punktu widzenia. Autor realizuje postulat „naukowości literatury”. Objawia się on w przeprowadzonej przez Prusa wnikliwej analizie życia społeczeństwa polskiego drugiej połowy XIX w. i głównych problemów epoki.

    Bohaterowie

    Galerię postaci wypełnia wielu bohaterów, począwszy od głównych, poprzez drugoplanowych, aż po epizodycznych. Głównym bohaterem Lalki jest Stanisław Wokulski. Grupę bohaterów pierwszoplanowych tworzą także Ignacy Rzecki i Izabela Łęcka. Do postaci drugoplanowych należy zaliczyć Juliana Ochockiego, doktora Michała Szumana, Tomasza Łęckiego, Helenę Stawską, baronostwo Krzeszowskich. Wśród bohaterów epizodycznych uwagę zwracają Geist, Wysoccy, Węgiełek, Maria i studenci.

    Bohaterowie, reprezentując różne warstwy społeczne, tworzą panoramiczny obraz społeczeństwa. Prus przedstawił w Lalce arystokrację (Izabela Łęcka i jej ojciec, Tomasz, baron Krzeszowski, hrabina Karolowa, Książę, Julian Ochocki, prezesowa i jej wnuczki, Ewelina i Felicja, baron Dalski, Kazimierz Starski, Wąsowska), mieszczaństwo (polskie – Ignacy Rzecki, subiekci, baronowa Krzeszowska, Helena Stawska, pani Meliton; żydowskie – Henryk Szlangbaum wraz z ojcem; niemieckie – Minclowie), inteligencję pracującą (doktor Michał Szuman, studenci), proletariat (Wysoccy, Maria, Węgiełek). Główny bohater Stanisław Wokulski wywodził się z średniej szlachty, chociaż jego dziadek był jeszcze kasztelanem. Pisarz dokonał także ich oceny.

    Bohaterowie łączą cechy typowe z indywidualnymi. Zgodnie z przedstawioną powyżej zasadą postaci Lalki są reprezentatywne dla środowisk, z których się wywodzą, ale jednocześnie także wyposażone w rysy indywidualne (np. Wokulski jest przedstawicielem epoki przejściowej, jednak wybija się ponad przeciętność dzięki swojej wytrwałości w działaniu i sile charakteru). Synteza tego, co ogólne i tego, co jednostkowe wzmacnia autentyzm kreacji postaci, a także wpływa na pozyskiwanie czytelnika, który może się utożsamiać z powieściowymi bohaterami.

    Charakterystyka bohaterów prowadzona jest bezpośrednio i pośrednio. Prus przedstawia swoje postaci bezpośrednio, przez opis narratora, i pośrednio, przez działanie, dialogi lub monologi i sądy innych o nich. Prezentuje zatem bohaterów z punktu widzenia obiektywnego narratora i przez pryzmat subiektywnej oceny reprezentantów przedstawionego świata.

    Bohaterowie są pogłębieni psychologicznie, mają skomplikowane charaktery i nie zawsze można ich jednoznacznie zakwalifikować do grupy „dobrych” lub „złych”. Motywy działań postaci Lalki są uzasadnione psychologicznie i społecznie. Ich poglądy na różne tematy zmieniają się wraz z rozwojem wydarzeń. Realizm psychologiczny określa przede wszystkim głównego bohatera powieści, Stanisława Wokulskiego. Uzewnętrznia się on w wielu sytuacjach, np. w jego ocenie Łęckiej czy wątpliwościach co do tego, czy dobrze postąpił, biorąc udział w wojnie rosyjsko-tureckiej. Świetną kreacją psychologiczną jest postać Ignacego Rzeckiego, który uważany jest przez otoczenie za dziwaka, bo izoluje się od świata, ucieka do wspomnień, choć w rzeczywistości odznacza się niezwykłą mądrością życiową. Taka postawa ukazuje dramat wrażliwej jednostki, która nie wytrzymuje zderzenia z brutalną codziennością. Wówczas ktoś taki odcina się od rzeczywistości, zamyka we własnym świecie – i po trosze dziwaczeje.

    Fabuła

    Fabuła oparta jest na zasadzie przyczynowo-skutkowej i chronologicznym układzie wydarzeń. Zasada ta nie ma jednak bezwzględnego charakteru – w tok następujących po sobie wypadków mogą być wprowadzone informacje o faktach sprzed akcji. Wydarzenia w Lalce przedstawione są zgodnie z zasadą następstwa czasowego i obejmują lata 1878-1879. Retrospekcje występują w różnych miejscach powieści i wprowadza je Pamiętnik starego subiekta.

    Fabuła jest wielowątkowa. Zakłada niepowtarzalność przedstawianych wydarzeń – tzn. nie może być ona powtórzeniem znanej historii. Główny wątek powieści – miłość Stanisława Wokulskiego do Izabeli Łęckiej i uparte starania tego bohatera o wejście w środowisko panny – został urozmaicony o wiele wątków pobocznych (np. losy Rzeckiego, działalność naukowa Ochockiego) i epizodów (np. odkrycie naukowe Geista, perypetie studentów).

    Rozwój wydarzeń następuje do momentu zwrotnego, w którym akcja całkowicie zmienia swój kierunek. Punkt kulminacyjny w Lalce ma miejsce wówczas, gdy Wokulski w czasie jazdy pociągiem przysłuchuje się rozmowie Izabeli i Starskiego. Ci drwią z niego, prowadząc konwersację w języku angielskim, nieświadomi, że specjalnie dla ukochanej nauczył się tego języka i rozumie sens ich słów. Wywołuje to katastrofę – pod wpływem tego incydentu Wokulski ostatecznie zrywa z Łęcką.

    Język

    Narracja jest „przezroczysta”, czytelnik nie odczuwa obecności narratora. Trzecioosobową narrację Lalki cechuje zwięzłość, jasność i obiektywność.

    Zwięzłość wynika ze sfunkcjonalizowania wszystkich elementów świata przedstawionego, eliminacji tego, co nie wymaga uwagi. Jasność stylu realizuje autor przy wykorzystaniu w powieści współczesnego mu, prostego języka. Natomiast obiektywność stylu narzuca umieszczenie narratora na zewnątrz opisywanego świata. „Przezroczystość” narracji Lalki sprawnie równoważy subiektywizm, humor i ironia Pamiętnika starego subiekta.

    W wypowiedziach postaci pojawia się indywidualizacja języka. Dialogi bohaterów Lalki cechuje realizm językowy (dostosowanie języka do pozycji społecznej i osobowości postaci), stąd przypominają one naturalną mowę (proste zdania, potoczne słownictwo, wypowiedzi nacechowane emocjonalnie). Prus, przedstawiając niektóre grupy społeczne, posłużył się także stylizacją środowiskową i gwarową (stylizacja na język mniejszości żydowskiej i język niemiecki, stylizacja na gwarę wiejską).

    Indywidualizacja języka postaci została przeprowadzona po mistrzowsku: babka Minclowa mówi po niemiecku, stary Mincel, który uczył Rzeckiego handlu, przeplata niemiecki kaleczoną polszczyzną, ale jego synowie mówią już po polsku, choć z naleciałościami niemieckimi, co zdradza ich pochodzenie. Rosjanin Suzin nauczył się po polsku, ale wplata mnóstwo zwrotów rosyjskich. Z kolei Polacy spotkani przez Wokulskiego w Paryżu posługują się polszczyzną z domieszką francuszczyzny.

    Kryterium środowiskowe i status społeczny też różnicuje sposób mówienia: Węgiełek mówi językiem prostym, a kiedy opowiada legendę, wzbogaca elementy gwary. Wysoccy także są ludźmi prostymi, jednak nie widać już wtrąceń gwarowych, bo mieszkają w mieście. Arystokracja używa słów wyszukanych, pełnych galanterii, często chcąc zaimponować otoczeniu, wykorzystuje zwroty obcojęzyczne. Studenci medycyny Malewski i Patkiewicz wplatają do swych wypowiedzi terminy anatomiczne. Podobnych przykładów można znaleźć wiele.


    Przeczytaj także: Lalka - interpretacja tytułu

    Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.