Realizm jako nurt literacki dążył do wiernego i obiektywnego, odwzorowywania rzeczywistości, czemu służyć miały zabiegi, jak przezroczystość narracji, współczesny czas zdarzeń czy brak moralizatorstwa. „Lalka” Bolesława Prusa jest uważana za powieść, która najpełniej realizuje te założenia, jednocześnie będąc nowatorskim przedsięwzięciem polskiego pozytywizmu. Oto kilka przykładów dlaczego:
Spis treści
W powieści realistycznej występuje wszechwiedzący narrator, wypowiadający się w trzeciej osobie. Stąd w „Lalce” główny tok wydarzeń przedstawia trzecioosobowy narrator wszechwiedzący (tzw. auktorialny). Informuje on bezpośrednio o prezentowanych wydarzeniach z pozycji znawcy życia, z epickim dystansem, a także pośrednio, przytaczając słowa bohaterów i ich opinie o innych. Dąży do ukrycia się za światem przedstawionym, unika moralnego wartościowania czynów postaci. Opisywana przez niego właściwa akcja zamyka się w obrębie niecałych dwóch lat (1878-1879), jednak posiada on także wiedzę na temat wydarzeń z przeszłości.
Narrator wszechstronnie prezentuje postaci i wydarzenia. Nieustannie towarzyszy Wokulskiemu i niekiedy oddaje jego uczucia tak, jak gdyby znajdował się wewnątrz jego świadomości (np. przytacza niewypowiedziane przez niego myśli, w efekcie czego czytelnik ma wrażenie, że to bohater się zwierza). Jednak warto również zauważyć, że portret głównego bohatera zbudowany jest właściwie z opinii innych postaci, co sprawia, że jest to postać mniej jednoznaczna i dynamiczna. Istotnie, dialogi między bohaterami, które przytacza narrator, zajmują dużo miejsca w powieści, co pomaga mu utrzymanie postawy obserwacyjnej.
W powieści realistycznej zwykle brak subiektywnej, pierwszoosobowej narracji. Prus złamał tę zasadę, wprowadzając „Pamiętnik starego subiekta”, a tym samym drugiego narratora — Ignacego Rzeckiego. Bohater ten, w przeciwieństwie do wszechwiedzącego opowiadacza, znajduje się wewnątrz przedstawionego świata, jest jednym z jego bohaterów, co sprawia, że nie musi wypowiadać obiektywnych sądów. Często relacjonuje wydarzenia, w których sam brał udział albo o których usłyszał od innych, wyraża swoje opinie (np. niechęć wobec Izabeli), niekiedy myli fakty lub dokonuje błędnych ocen sytuacji. Jego wspomnienia z dzieciństwa, przypadającego na lata 30. XIX w., wzbogacają „Lalkę” o półwieczną perspektywę historyczną. „Pamiętnik starego subiekta” pełni następujące funkcje:
Powieściowa rzeczywistość ukazana jest zgodnie z zasadą mimesis, czyli naśladownictwa, odbicia, „kopiowania” rzeczywistości. Powieść prezentuje wydarzenia fikcyjne o wysokim stopniu prawdopodobieństwa życiowego. Prus odtworzył w „Lalce” polskie realia końca lat 70. XIX w. Umieścił je w roku 1878 i 1879, a retrospekcje sięgają nawet lat 30. Wiele epizodów, jak występ Rossiego czy proces o kradzież lalki, ma swoje źródło w prawdziwym wydarzeniach. Akcja utworu (poza pobytem Wokulskiego w Paryżu, Zasławiu i epizodem w Skierniewicach) rozgrywa się w Warszawie. Realia znanego miasta uwiarygodniają przedstawione wydarzenia.
Bardzo typowym zabiegiem dla powieści realistycznej jest szczegółowa topografia miasta. Za pomocą słowa pisarze kreślili dokładne mapy miejscowości, w których rozgrywa się akcja, czego szczególnym przykładem jest opis Yonville z „Pani Bovary” Gustawa Flauberta. W „Lalce” takim miastem jest Warszawa. Prus prezentują ją jako miejsce, w którym wyraźnie widać podziały klasowe. Oczami Wokulskiego, który często przemierzał ulice obecnej polskiej stolicy, narrator przedstawia eleganckie ulice i wystawne domy, a także pałace, które znajdowały się na Krakowskim Przedmieściu (tam stał dom Łęckich) czy Alejach Ujazdowskich albo Łazienki, które były okolicą spacerów arystokracji. Ten obraz zostaje skontrastowany z dzielnicami nędzy, szczególnie Powiślem, które stanowiło wysypisko śmieci dla całej Warszawy.
Narrator opisuje też wnętrza miejsc, w których rozgrywa się akcja, jak sklep Mincla (ciemny, mroczny, długi jak piwnica, gdzie można było kupić wszystko: farbę, rodzynki, buty, mydło). Później przedstawia sklep Wokulskiego, nowoczesny, zaprojektowany według europejskich rozwiązań architektonicznych, z podziałem na stoiska: artykuły konsumpcyjne, użytkowe itp. Poznajemy też mieszkanie Rzeckiego czy kamienicę Łęckich. Autor ukazuje nam wnętrze teatru, w którym loże dla bogatych są wykupione na stałe. Ogląda się tam nie tyle sztukę, ile znajomych i ich stroje. Z okazji kwesty wielkanocnej odwiedzamy warszawski kościół. Kibicujemy dżokejom w czasie wyścigów konnych, śledzimy rozmowy mężczyzn w piwiarni. Bogate w detale opisy tworzą złudzenie prawdziwości przedstawionego świata.
Świat przedstawiony zyskuje walor autonomii wobec narratora. Narrator w „Lalce” przyjmuję postawę odtwórcy rzeczywistości, niemającego żadnego wpływu na bieg wydarzeń. Prowadząc narrację w trzeciej osobie, dąży do uniezależnienia obrazu świata od subiektywnego punktu widzenia. Autor realizuje postulat „naukowości literatury”. Objawia się on w przeprowadzonej przez Prusa wnikliwej analizie życia społeczeństwa polskiego drugiej połowy XIX w. i głównych problemów epoki.
Galerię postaci wypełnia wielu bohaterów, począwszy od głównych, poprzez drugoplanowych, aż po epizodycznych. Głównym bohaterem Lalki jest Stanisław Wokulski. Grupę bohaterów pierwszoplanowych tworzą także Ignacy Rzecki i Izabela Łęcka. Do postaci drugoplanowych należy zaliczyć Juliana Ochockiego, doktora Michała Szumana, Tomasza Łęckiego, Helenę Stawską, baronostwo Krzeszowskich. Wśród bohaterów epizodycznych uwagę zwracają Geist, Wysoccy, Węgiełek, Marianna i studenci.
Bohaterowie, reprezentując różne grupy, tworzą panoramiczny obraz społeczeństwa. Prus przedstawił w Lalce arystokrację (Izabela Łęcka i jej ojciec, Tomasz, baron Krzeszowski, hrabina Karolowa, Książę, Julian Ochocki, prezesowa i jej wnuczki, Ewelina i Felicja, baron Dalski, Kazimierz Starski, Wąsowska), mieszczaństwo (polskie – Ignacy Rzecki, subiekci, baronowa Krzeszowska, Helena Stawska, pani Meliton; żydowskie – Henryk Szlangbaum wraz z ojcem; niemieckie – Minclowie), inteligencję pracującą (doktor Michał Szuman, studenci), proletariat (Wysoccy, Maria, Węgiełek). Główny bohater Stanisław Wokulski wywodził się ze średniej szlachty, chociaż jego dziadek był jeszcze kasztelanem.
Bohaterowie łączą cechy typowe z indywidualnymi. Zgodnie z przedstawioną powyżej zasadą postaci „Lalki” są reprezentatywne dla środowisk, z których się wywodzą, ale jednocześnie także wyposażone w rysy indywidualne (np. Wokulski jest przedstawicielem epoki przejściowej, jednak wybija się ponad przeciętność dzięki swojej wytrwałości w działaniu i sile charakteru). Synteza tego, co ogólne i tego, co jednostkowe wzmacnia autentyzm kreacji postaci, a także wpływa na zaangażowanie czytelnika, który może się utożsamiać z powieściowymi bohaterami.
Charakterystyka bohaterów prowadzona jest bezpośrednio i pośrednio. Prus przedstawia swoje postaci przez opis narratora albo przez działanie, dialogi lub monologi i sądy innych. Prezentuje zatem bohaterów z punktu widzenia obiektywnego narratora i przez pryzmat subiektywnej oceny reprezentantów powieściowego świata.
Bohaterowie są pogłębieni psychologicznie, mają skomplikowane charaktery i nie zawsze można ich jednoznacznie zakwalifikować do grupy „dobrych” lub „złych”. Motywy działań postaci „Lalki” są uzasadnione psychologicznie i społecznie. Ich poglądy na różne tematy zmieniają się wraz z rozwojem wydarzeń. Realizm psychologiczny określa przede wszystkim głównego bohatera powieści, Stanisława Wokulskiego. Uzewnętrznia się on w wielu sytuacjach, np. w jego ocenie Łęckiej czy wątpliwościach co do tego, czy dobrze postąpił, biorąc udział w wojnie rosyjsko-tureckiej. Świetną kreacją psychologiczną jest postać Ignacego Rzeckiego, który uważany jest przez otoczenie za dziwaka, bo izoluje się od świata, ucieka do wspomnień, choć w rzeczywistości odznacza się niezwykłą mądrością życiową..
Fabuła oparta jest na zasadzie rozwoju przyczynowo-skutkowego i chronologicznego układu wydarzeń. Niemniej jednak nie jest ona bezwzględna – w tok następujących po sobie wypadków mogą być wprowadzone informacje o faktach sprzed właściwego czasu akcji. Wydarzenia w „Lalce” przedstawione są zgodnie z zasadą następstwa czasowego i obejmują lata 1878-1879, natomiast przełamują je retrospekcje, chociażby te wypowiedziane w „Pamiętniku starego subiekta”.
Jak przystało na powieść realistyczną, fabuła „Lalki” jest wielowątkowa. Zakłada niepowtarzalność przedstawianych wydarzeń – tzn. nie może być ona powtórzeniem znanej historii. Główny wątek powieści – miłość Stanisława Wokulskiego do Izabeli Łęckiej i uparte starania bohatera o wejście w środowisko arystokracji – został urozmaicony o wiele wątków pobocznych (np. losy Rzeckiego, działalność naukowa Ochockiego) i epizodów (np. odkrycie naukowe Geista, perypetie studentów).
Rozwój wydarzeń następuje do momentu zwrotnego, w którym akcja całkowicie zmienia swój kierunek. Punkt kulminacyjny w „Lalce” ma miejsce wówczas, gdy Wokulski w czasie jazdy pociągiem przysłuchuje się rozmowie Izabeli i Starskiego. Para drwi z niego, prowadząc konwersację w języku angielskim w nieświadomości, że ten specjalnie dla ukochanej nauczył się tego języka. Wywołuje to katastrofę – pod wpływem tego incydentu Wokulski najpierw próbuje popełnić samobójstwo, później ostatecznie zrywa stosunki z Łęcką.
Język narracji jest „przezroczysty”, tak, aby czytelnik nie odczuwał obecności narratora. Trzecioosobowy narrator „Lalki” wypowiada się zwięźle, jasno i obiektywnie. Zwięzłość wynika ze sfunkcjonalizowania wszystkich elementów świata przedstawionego, eliminacji tego, co nie wymaga uwagi. Jasność stylu realizuje autor przy wykorzystaniu w powieści współczesnego mu prostego języka. Natomiast obiektywność stylu narzuca umieszczenie narratora na zewnątrz opisywanego świata. „Przezroczystość” narracji „Lalki” została sprawnie zrównoważona subiektywizm, humor i ironia „Pamiętnika starego subiekta”.
W wypowiedziach postaci pojawia się indywidualizacja języka. Dialogi bohaterów „Lalki” cechuje realizm językowy (dostosowanie języka do pozycji społecznej i osobowości postaci), stąd przypominają one naturalną mowę (proste zdania, potoczne słownictwo, wypowiedzi nacechowane emocjonalnie). Prus, przedstawiając niektóre grupy społeczne, posłużył się także stylizacją środowiskową i gwarową (stylizacja na język mniejszości żydowskiej i język niemiecki, stylizacja na gwarę wiejską).
Indywidualizacja języka postaci została przeprowadzona po mistrzowsku: babka Minclowa mówi po niemiecku; stary Mincel, który uczył Rzeckiego handlu, przeplata niemiecki kaleczoną polszczyzną, ale jego synowie mówią już po polsku, choć z naleciałościami niemieckimi, co zdradza ich pochodzenie. Rosjanin Suzin nauczył się polskiego, ale wplata mnóstwo zwrotów rosyjskich. Z kolei Polacy spotkani przez Wokulskiego w Paryżu posługują się polszczyzną z domieszką francuszczyzny.
Kryterium środowiskowe i status społeczny też różnicuje sposób mówienia: Węgiełek mówi językiem prostym, a kiedy opowiada legendę, wzbogaca ją elementy gwary. Wysoccy także są ludźmi prostymi, jednak nie widać w ich sposobie wypowiadania się już wtrąceń gwarowych, bo ich język przywarł do miasta. Arystokracja używa słów wyszukanych, pełnych galanterii, często chcąc zaimponować otoczeniu, wykorzystuje zwroty obcojęzyczne. Studenci medycyny Malewski i Patkiewicz wplatają do swych wypowiedzi terminy anatomiczne.
„Lalka” Bolesław Prusa to szczytowe osiągnięcie polskiej powieści realistycznej, które nie tylko realizuje wiele założeń tego gatunku — obiektywna narracja, złożone portrety bohaterów, współczesny czas akcji, realizm językowy, wiarygodność świata przedstawionego — ale także uzupełnia je nowymi rozwiązaniami.
Aktualizacja: 2024-08-31 18:20:57.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.