Jaką rolę od­gry­wa ma­ją­tek i po­cho­dze­nie w re­la­cjach mię­dzy­ludz­kich? Omów za­gad­nie­nie na pod­sta­wie Lal­ki Bo­le­sła­wa Pru­sa. W swo­jej od­po­wie­dzi uwzględ­nij rów­nież wy­bra­ny kon­tekst.

Autor opracowania: Piotr Kostrzewski. Redakcja: Aleksandra Sędłakowska.

Od wieków majątek i pochodzenie kształtują relacje międzyludzkie, wyznaczając społeczne role oraz wpływając na możliwości i ograniczenia jednostki. Żyjemy w świecie, który od dawna jest silnie zhierarchizowany pod względem klasowym, a kapitał — zarówno materialny, jak i symboliczny – stanowi istotny czynnik determinujący miejsce na drabinie społecznej. Ten czynnik decyduje o relacjach jednostki z innymi w zakresie władzy, podległości i wzajemnego szacunku. Literatura, badając te zależności, odzwierciedla złożoność relacji klasowych i pokazuje, jak majątek oraz pochodzenie mogą łączyć i dzielić ludzi, wpływając na ich decyzje i emocje. 

Spis treści

Jaką rolę odgrywa majątek i pochodzenie w relacjach międzyludzkich?

Lalka

Problem pochodzenia i finansowych możliwości stanowi jeden z najważniejszych wątków w „Lalce”. Dotyczy on przede wszystkim postaci Stanisława Wokulskiego, człowieka wywodzącego się ze zubożałej rodziny szlacheckiej, ale ciężko pracującego, aby dorobić się majątku. Cześć pieniędzy zawdzięczał swojemu pierwszemu małżeństwu, jednak pomnożenie ich stanowi wynik jego osobistych umiejętności. Wokulski jako człowiek pracowity, zaradny i przedsiębiorczy jest uosobieniem ideałów pozytywistycznych. 

Stanisław Wokulski był przyjmowany w warszawskich salonach. O ile jednak wielu szanowało go za dobre serce i liczne przymioty, świat arystokracji otworzył się przed nim z powodu pieniędzy. Przedstawiciele wyższych klas posiadali często jedynie herb, a majątki dawno przetrwonili na luksusy bądź hazard. Dlatego pozornie tolerowali Wokulskiego w swoim towarzystwie, postrzegając go tak naprawdę jako zaradnego plebejusza i źródło finansowania. Za plecami mężczyzny nadal traktowali go z pogardą jako niżej urodzonego. Trzeba bowiem pamiętać, że w XIX wieku nadal żywe były szlacheckie sentymenty, zaś ludzi przedsiębiorczych polskie "elity" postrzegały jako dorobkiewiczów.

Pieniędzmi Wokulski zdobywa rękę Izabeli Łęckiej, jednak przez pogardę dziewczyny dla gorzej urodzonego człowieka, do ślubu nie dochodzi. Dowodzi to, że majątek pomaga w zdobyciu poważania wśród ludzi, jednak jest to jedynie pozór szacunku. Ostatecznie nawet najbardziej utalentowani oraz zaradni ludzie mogą być traktowani obelżywie, jeżeli tylko pochodzą spoza hermetycznego kręgu elit. 

Wokulski stanowił przykład człowieka sukcesu, mimo to jego pochodzenie (które z perspektywy hierarchii społecznej wcale nie należy do najniżej usytuowanych) ciążyło na nim niczym stygmat. W tym kontekście warto porównać go ze Starskim — moralnie upadłym arystokratą, który był finansowo niezaradny. Niemniej, pośród "swoich" miał posłuch i szacunek. W rzeczywistości końca XIX wieku, w której usytuowana jest akcja powieści Bolesława Prusa, pochodzenie wystarczyło, aby ustanowić społeczną pozycję. Pieniądz otwierał drzwi przed Wokulskim, pochodzenie zaś przed Starskim.

Cierpienia młodego Wertera

Drugim przykładem literackim, który dostarcza cennych argumentów w przypadku zagadnienia o znaczeniu majątku i pochodzenia w relacjach międzyludzkich są „Cierpienia młodego Wertera” Johanna Wolfganga Goethego. Młody mężczyzna, znawcza sztuki, uosabiał romantycznego indywidualistę. Z tego powodu cechowała go ogromna wrażliwość, która objawiała się w emocjonalnych reakcjach na otaczającą go rzeczywistość. Werter poszukiwał odosobnienia, aby zrekompensować sobie trudności w budowaniu relacji z ludźmi. Najczęściej spokój odnajdywał w otoczeniu przyrody. 

Wewnętrzny świat uczuć Wertera nie był jednak jedynym powodem jego wyobcowania. Goethe wspomina również o problemach wynikających z jego plebejskiego pochodzenia, które w XVIII wieku stanowiły znaczące obciążenie dla jednostki. Mimo odpowiedniego wykształcenia i nienagannych manier Werter silnie odczuwał skutki własnego statusu społecznego. Najdobitniej świadczy o tym scena, w której młodzieniec jest mile traktowany dopóty, dopóki nie ujawnia swoich korzeni. 

Ten epizod podkreśla, że odpowiednie nazwisko, często liczy się bardziej niż indywidualne zalety — to łączy Wertera z Wokulskim. Obaj posiadali cechy wartościowe dla społeczeństwa, ale zostali wzgardzeni przez elity z powodu pochodzenia. Jednak w przeciwieństwie do Wokulskiego, Werter nie posiadał żadnego majątku, którym mógłby się wkupić w środowisko salonowe. 

Inne konteksty literackie

  • Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego – Rodion Raskolnikow pochodzi z biednej rodziny, a jego ubóstwo i frustracja z powodu niskiego statusu społecznego prowadzą go do przekonania, że jest usprawiedliwiony w popełnieniu zbrodni. Raskolnikow wierzy, że ludzie wybitni mają prawo przekraczać moralne granice, co w jego przypadku oznacza zamordowanie starej lichwiarki dla zysku finansowego. Inna postać powieści, Piotr Łużyn, czyli przedstawiciel wyższych sfer, ukazuje materialistyczne podejście do relacji międzyludzkich. Łużyn chce ożenić się z Dunią, siostrą Raskolnikowa, mając nadzieję, że związek z ubogą dziewczyną zapewni mu lojalność i wdzięczność. Jego propozycja małżeństwa nie jest oparta na uczuciu, lecz na wyraźnych korzyściach finansowych i społecznych.
  • Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza – Tu relacje miłosne również są determinowane przez status społeczny. Zosia, choć wychowana w skromniejszych warunkach, należy do rodu szlacheckiego, co sprawia, że jej małżeństwo z Tadeuszem, przedstawicielem rodu Sopliców, jest zgodne z oczekiwaniami ówczesnej społeczności szlacheckiej. Pochodzenie zapewnia jej akceptację jako odpowiedniej partnerki, mimo że jej sytuacja materialna nie jest imponująca. 
  • Ludzie bezdomni” Stefana Żeromskiego – Tomasz Judym pochodzi z ubogiej rodziny, jednak dzięki swojej determinacji i ciężkiej pracy zdobywa wykształcenie lekarskie, co pozwala mu aspirować do wyższego statusu społecznego. Pomimo tego, że udało mu się przezwyciężyć swoje pochodzenie, urodzenie i przeszłość kształtują jego poczucie moralnej odpowiedzialności. Judym czuje, że jako człowiek wywodzący się z biedy, ma obowiązek poświęcić swoje życie walce o poprawę losu ludzi z niższych warstw społecznych. Ten wewnętrzny konflikt prowadzi do jego tragicznej decyzji o odrzuceniu miłości Joanny Podborskiej. Kobieta pochodzi z klasy średniej, a jej uczucia do Judyma są szczere, jednak nie może on zaakceptować życia rodzinnego w obliczu swoich zobowiązań wobec ludzi żyjących w ubóstwie. 
  • Granica” Zofii Nałkowskiej – Zenon Ziembiewicz wywodzi się z niższej warstwy społecznej. Z dużym wysiłkiem zdobywa wykształcenie, które ma mu pomóc w osiągnięciu wyższego statusu. Jego ambicje, by przekroczyć granice swoje pochodzenia, wyrażają pragnienie awansu. Szczególnie widać to w jego związku z Elżbietą Biecką, majętną kobietą z wyższych sfer. Napięcie wynikające z różnic klasowych wpływa na decyzje Zenona zarówno w sferze osobistej, jak i zawodowej. Poczucie niższości prowadzi go do podejmowania decyzji, które ostatecznie mają tragiczne konsekwencje i czynią go podłym człowiekiem, zorientowanym tylko na własną przyjemność i dobrobyt.

Podsumowanie

Analizując teksty literackie, można wysunąć gorzką refleksję — kapitał materialny i symboliczny wywierają znaczący wpływ na pozycje jednostki w społeczeństwo oraz jej relacje z innymi. Problem ten był szczególnie istotny dla pisarzy XIX i XX wieku, co potwierdzają przywołane przykłady. Choć mogłoby się wydawać, że od tamtych czasów nastąpiła znaczna poprawa jakości życia, a osiągnięcie stabilności materialnej jest łatwiejsze, kwestia klasowa wciąż pozostaje ważnym determinantem układów w społeczeństwie. 


Przeczytaj także: Obo­wiąz­ki jed­nost­ki wo­bec zbio­ro­wo­ści. Omów za­gad­nie­nie na pod­sta­wie Lal­ki Bo­le­sła­wa Pru­sa. W swo­jej od­po­wie­dzi uwzględ­nij rów­nież wy­bra­ny kon­tekst.

Aktualizacja: 2024-11-07 16:12:12.

Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.